Ocena dopuszczalności wrogich przejęć na gruncie natury spółki akcyjnej

Ocena dopuszczalności wrogich przejęć i podejmowania środków obrony na gruncie natury spółki akcyjnej wymaga przede wszystkim próby określenia czy nawet zdefiniowania tego pojęcia (wyrażenia). Konieczne jest przy tym założenie, iż racjonalny ustawodawca poprzez normy imperatywne i semiimperatrywne zamierzał stworzyć pewien preferowany przez siebie model spółki akcyjnej. Na model ten – bez względu jak dalece poszczególne spółki akcyjne różnią się od siebie misją, celami, zasadami organizacyjnymi i zasadami funkcjonowania – muszą składać się pewne wspólne znamiona konstrukcyjne²⁰⁷. Tym samym przyjęcie założenia o istnieniu preferowanego modelu ustawowego stwarza konieczność wskazania tych elementów konstrukcyjnych, określanych w doktrynie jako zbiór zasad tworzących model spółki akcyjnej. Właśnie te zasady składają się na naturę spółki akcyjnej czy raczej określając to bardziej precyzyjnie, na naturę stosunku korporacyjnego spółki akcyjnej.

206 A. Chłopecki, Z. Mrowiec, Wezwanie do sprzedaży lub zamiany akcji w publicznym obrocie papierami wartościowymi, PPH 2000, nr 1, s. 17; M. Wierzbowski, R. Czerniawski, Ustawa o publicznym obrocie papierami wartościowymi. Komentarz, Warszawa 2002, s. 457; C. Podsiadlik, Sprzedaż lub zamiana akcji.

Instytucja publicznego wezwania, RzP z 15.04.1997 r.

207 J. Okolski, J. Modrzejewski, Ł. Gasiński, Natura..., op. cit., s. 3. Kwestie natury stosunku zobowiązującego patrz: M. Safjan, Zasada swobody umów, PiP 1993, nr 3; Z. Radwański, Zobowiązania – część ogólna, Warszawa 1995, s. 134; W. Czachórski, Zobowiązania, Warszawa 1999, s. 136; J. Guść, O właściwości (naturze) stosunku prawnego, PiP 1997, nr 4, s. 44. Kwestie stosunku zobowiązującego w relacji do natury stosunku spółki akcyjnej zob. J. Okolski, J. Modrzejewski, Ł. Gasiński, Natura..., op. cit., s. 3-5 (wraz z przytoczoną tam literaturą).

Wyrażenie „natura spółki akcyjnej” zostało expressis verbis użyte przez ustawodawcę w art. 304 § 4 KSH, jako kryterium delimitujące dodatkowe postanowienia statutowe właśnie w oparciu o naturę spółki akcyjnej i dobre obyczaje. W literaturze zgodnie uznaje się, że w związku ze znaczną ilością norm o charakterze semiimperatywnym i dyspozytywnym jakie znajdują się w KSH, istnieją szerokie możliwości modyfikacji stosunku spółki akcyjnej, utrudniając tym samym rekonstruowanie preferowanego wzorca ustawowego tej spółki. Z tego też powodu w doktrynie spotyka się różne zbiory zasad tworzących naturę stosunku korporacyjnego spółki akcyjnej²⁰⁸. Zbiory zasad konstruujące naturę stosunku korporacyjnego spółki akcyjnej, mimo że są wyrażone w różny sposób, stanowią zasady, jeżeli nie tożsame, to przynajmniej podobne w swej istocie. Wywodzone są one albo wprost z określonej normy KSH, np. zasada zbywalności akcji – art. 348 KSH, zasada równouprawnienia wspólników – art. 20 KSH, albo wyinterpretowanie z szeregu przepisów, np. zasada rządów większości.

Natura spółki akcyjnej wynika zatem z zespołu cech, określonych normatywnie, charakterystycznych dla tej spółki, których naruszenie prowadzi do wypaczenia ustawowego modelu spółki akcyjnej. Mając na względzie poglądy zaprezentowane w doktrynie za takie cechy (zasady) uznać należy: (1) zasadę braku odpowiedzialności osobistej akcjonariusza za zobowiązania spółki, (2) zasadę realnego wniesienia kapitału akcyjnego przy jednoczesnej zasadzie zakazu zwrotu wpłat dokonanych na kapitał akcyjny, (3) zasadę związania uprawnień akcjonariusza z akcjami, (4) zasadę wyodrębnienia struktury organizacyjnej oraz podziału kompetencji, (5) zasadę rządów większości, (6) zasadę równouprawnienia akcjonariuszy, (7) zasadę zbywalności akcji²⁰⁹. Aby dokonać oceny dopuszczalności wrogich przejęć i środków obrony przed nimi należy ustalić czy nie naruszają one w sposób istotny, wymienionych powyżej cech czy zasad. W kontekście tematu pracy rozważenia wymaga tylko kilka z przedstawionych powyżej cech konstruujących naturę spółki akcyjnej.

208 S. Sołtysiński, za zasady, na podstawie których ustawodawca ukształtował model spółki akcyjnej, uznał natomiast: zasadę efektywnego wpłacenia kapitału, zasadę utrzymania kapitału akcyjnego, zasadę ochrony uzasadnionych interesów wierzycieli spółki, zasadę równego traktowania akcjonariuszy oraz zasadę nieodpowiedzialności akcjonariuszy za zobowiązania spółki, zob. S. Sołtysiński, [w:] S. Sołtysiński, A.

Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks handlowy. Komentarz, t. II, Warszawa 1998, s. 16. Inaczej sformułowali cechy spółki akcyjnej J. Modrzejewski oraz C. Wiśniewski, zaliczając do nich: wyraźne rozdzielenie sfery własności od zarządzania, brak odpowiedzialności akcjonariuszy, gwarancyjny charakter kapitału akcyjnego, osobowość prawną wraz z wykształconymi organami, zdolność pozyskiwania kapitału poprzez emisje akcji, możliwość dokonywania łatwych zmian podmiotowych, powiązanie praw majątkowych i korporacyjnych z częścią reprezentowanego kapitału, zob. J. Modrzejewski, C. Wiśniewski, J. Okolski (red.), Prawo handlowe, Warszawa 1999, s. 69. A. Szumański natomiast do zasad kształtujących naturę spółki akcyjnej zalicza: zasadę rozdziału kompetencji właścicielskich, zasadę równouprawnienia akcjonariuszy pozostających w podobnych sytuacjach oraz zasadę zbywalności praw udziałowych, zob. A. Szumański, Ograniczona wolność umów w prawie spółek handlowych, Gdańskie Studia Prawnicze, Gdańsk 1999, t. V, s. 417.

209 J. Okolski, J. Modrzejewski, Ł. Gasiński, Natura..., op. cit., s. 6.

3.2.1. Wrogie przejęcie a zasada wyodrębnienia struktury organizacyjnej i rozdziału kompetencji

Zasada wyodrębniania struktury organizacyjnej i rozdziału kompetencji wynika z wielu przepisów KSH. Należy podkreślić, że istotą wrogich przejęć są transakcje udziałowe, a one co do zasady należą do wyłącznych decyzji akcjonariuszy, natomiast do kompetencji zarządu ani rady nadzorczej nie należy wpływanie na strukturę akcjonariatu²¹⁰. Oferta podmiotu dążącego do przejęcia kontroli skierowana jest do akcjonariuszy i to oni ostatecznie powinni decydować o zmianach podmiotowych w akcjonariacie spółki. Tym samym stwierdzić należy, iż skierowanie oferty do akcjonariuszy nie narusza zasady wyodrębnienia struktury organizacyjnej i zasady rozdziału kompetencji. Zauważyć należy natomiast, iż podejmowanie środków obrony może w sposób istotny naruszać zasadę rozdziału kompetencji. Zazwyczaj to właśnie naruszenie tej zasady stanowi o spektakularności wielu wrogich przejęć i stwarza prowadzi do nadużyć w ładzie korporacyjnym w spółce-celu. Naruszenia te mogą być spowodowane postanowieniami statutowymi mającymi na celu ochronę spółki przed wrogim przejęciem, a prowadzące do zachwiania kodeksowego podziału kompetencji między władze spółki. Jako szczególnie niebezpieczne jawią się klauzule zwiększające kompetencje zarządu czy rady, co w przypadku zautonomizowania tych organów, może prowadzić wprost do swoistego „ubezwłasnowolnia” decyzyjnego akcjonariuszy. Nie mniejsze zagrożenie stanowią postanowienia, które umożliwiają określonemu akcjonariuszowi lub grupie akcjonariuszy wpływ na prowadzenie spraw spółki czy też kontrolę jej interesów, poza strukturą organizacyjną spółki akcyjnej²¹¹.

3.2.2. Wrogie przejęcie a zasada rządów większości

Zasada rządów większości oznacza, że na walnych zgromadzeniach akcjonariuszy uchwały zapadają większością głosów. Udział decyzyjny w spółce akcyjnej winien być uzależniony od stopnia uczestnictwa w kapitale akcyjnym, co uzasadnione jest ryzykiem utraty zaangażowanego kapitału²¹². Już w przedwojennej doktrynie słusznie wskazywano, że system oparty na takiej zasadzie zapewnia sprawne i elastyczne funkcjonowanie spółki akcyjnej²¹³. Zakres niniejszej pracy nie pozwala na szczegółową analizę treści zasady rządów większości. W tym miejscu pracy należy wskazać jedynie, iż zasada ta w istocie stanowi podstawę możliwości przeprowadzania wrogich przejęć. Na gruncie prawnym bowiem

210 K. Oplustil, Obrona przed wrogim przejęciem publicznej spółki akcyjnej w prawie europejskim i polskim (cz. II), PS 2006, nr 9, s. 3.

211 Ibidem, s. 9.

212 J. Okolski, J. Modrzejewski, Ł. Gasiński, Natura..., op. cit., s. 13.

213 S. Janczewski, Ochrona..., op. cit., s. 3; M. Allerhand, Kodeks handlowy, Warszawa 1991, s. 473.

wrogie przejęcie sprowadza się do nabycia znacznego pakietu akcji spółki-celu, pozwalającego na przejęcie nad nią kontroli, bez względu na wolę pozostałych podmiotów zaangażowanych osobowo czy kapitałowo w funkcjonowanie spółki. Gdyby zatem nie obowiązywała zasada rządów większości, przejęcie takie nie byłoby możliwe albo nie miałoby żadnego sensu. Wrogie przejęcia nie tylko nie naruszają tej zasady, ale wręcz zasada ta umożliwia ich skuteczne przeprowadzenie. Podkreślić należy również, że zasada rządów większości stanowi podstawę nie tylko dla wrogich przejęć kontroli, ale także do podejmowania środków obrony przez takim przejęciem. Naruszenia zasady powinno upatrywać się w nadmiernym rozluźnieniu związku zakresu uprawnień akcjonariusza z wysokością wniesionego kapitału akcyjnego²¹⁴. Takie naruszenia tworzyć mogą konstrukcje obronne polegające na utrudnieniu uzyskania realnej kontroli nad spółką mimo posiadania 51% udziału w kapitale zakładowym. W kontekście powyższego należy stwierdzić, że wrogie przejęcia nie naruszają zasady rządów większości. Wiele środków obrony w istocie sprowadza się do wykorzystania przewidzianych w KSH wyjątków od tej zasady. Zasada rządów większości ogranicza w sposób istotny możliwości konstruowania strategii obronnych, wzmacniając dodatkowo argumenty o dopuszczalności wrogich przejęć.

3.2.3. Wrogie przejęcie a zasada zbywalności akcji

W doktrynie zgodnie uznaje się, iż łatwość zmian właścicielskich, wyrażana poprzez zasadę zbywalności akcji, stanowi podstawową cechę stosunku korporacyjnego spółki akcyjnej²¹⁵. Realizacja celów spółki akcyjnej oparta jest na wniesionym kapitale założycielskim, a nie na osobistym zaangażowaniu akcjonariuszy. Częste i łatwe zmiany właścicielskie ułatwia inkorporowanie uprawnień w papierze wartościowym, jakim jest akcja.

Tym samym akcjonariusze nie są z reguły powiązani ze sobą w sposób właściwy dla spółek osobowych czy nawet spółek z ograniczoną odpowiedzialnością. Istotą i celem zasady zbywalności akcji jest zatem „łatwość zmian właścicielskich”²¹⁶. Łatwość tych zmian jest istotą przejęć kontroli nad spółką, bez względu na wolę pozostałych akcjonariuszy czy też innych podmiotów zaangażowanych w funkcjonowanie spółki akcyjnej.

Odstępstwa od zasady zbywalności akcji tworzą natomiast podstawy do tworzenia strategii i taktyk utrudniających wrogie przejęcia spółek akcyjnych²¹⁷. Zgodnie z powyższą zasadą akcjonariusze mają zatem możliwość szybkiego „wyjścia” ze spółki w takim

214 Ibidem, s. 13.

215 J. Kaczkowski, Polskie prawo o spółkach akcyjnych. Ustawa i komentarz, Poznań 1931, s. 2; S.

Janczewski, Ochrona..., op. cit., s. 8; J. Modrzejewski, C. Wiśniewski, J. Okolski (red.), Prawo..., op. cit., s. 69;

A. Szumański, Ograniczona wolność..., op. cit., s. 417; J. Okolski, J. Modrzejewski, Ł. Gasiński, Natura..., op.

cit., s. 14 i inni.

216 S. Janczewski, Ochrona..., op. cit., s. 8.

217 C. Podsiadlik, Wrogie..., op. cit., s. 211 i n.

momencie, który uznają za korzystny dla siebie nie tylko ze względu na założone cele inwestycyjne, ale także, gdy nie zgadzają się z kierunkiem jej rozwoju. Wszelkie postanowienia statutu wykraczające poza zakres dozwolonych ograniczeń zbywalności akcji stanowi istotne naruszenie zasady zbywalności akcji i prowadzi do wypaczenia natury spółki akcyjnej. Tym samym zasada zbywalności akcji nie tylko nie ogranicza dopuszczalności wrogich przejęć, ale wręcz stwarza dla nich podstawę prawną i faktyczną. Dodatkowo zasada ta ogranicza w sposób istotny możliwości konstruowania strategii obronnych, wzmacniając dodatkowo argumenty o dopuszczalności wrogich przejęć.

Reasumując, stwierdzić należy, że wrogie przejęcia nie naruszają żadnej z istotnych zasad konstruujących naturę korporacyjną spółki akcyjnej. Dodatkowo, zasada zbywalności akcji, zasada rządów większości, stanowią podstawę dla faktycznych i prawnych możliwości dokonania przejęcia kontroli nad spółką, nawet wbrew woli innych podmiotów zaangażowanych w funkcjonowanie i realizację celów spółki. Tezę tę wzmacnia fakt, iż wiele środków obronnych w określonych sytuacjach faktycznych, może stwarzać podstawy do formułowania wniosków o naruszeniach natury spółki akcyjnej.

4. Ocena dopuszczalności wrogich przejęć oraz środków obrony przed nimi na