Formy organizacyjnoprawne wykonywania wolnego zawodu
1. Forma organizacyjnoprawna wykonywania wolnego zawodu – uwagi wprowadzające
Dokonanie przeglądu i klasyfikacji form wykonywania wolnych zawodów regu-lowanych warto zacząć od zaprezentowania kilku uwag pojęciowych odnoszących się do określenia „forma organizacyjnoprawna”. Zastrzec należy przy tym, że ustawodawca w przepisach regulujących zasady wykonywania wolnych zawodów nie posługuje się tym właśnie zwrotem. W przepisach tych można natomiast spotkać sformułowania, zgodnie z którymi dany zawód wykonywany jest na pewnych „zasadach” (np. „na zasa-dach spółki cywilnej lub partnerskiej”), lub też że wykonuje się go jako podmiot okre-ślonego typu (np. „jako osoba fizyczna prowadząca działalność we własnym imieniu i na własny rachunek lub jako uczestnik spółki niemającej osobowości prawnej, z wyjątkiem spółki komandytowo-akcyjnej”, „wspólnik” określonego podmiotu, „osoba pozostająca w stosunku pracy”), albo że wykonuje się go w określonej jednostce organizacyjnej (np. w kancelarii, w zespole adwokackim), ewentualnie w ramach określonej więzi praw-nej (np. „w ramach stosunku pracy” albo „na podstawie umowy cywilnoprawpraw-nej”), łą-czącej go z określonym podmiotem (np. wykonuje zawód „na rzecz pracodawcy”).
Określenie „forma organizacyjnoprawna” oraz różne jego warianty występują w języku prawniczym. W literaturze przedmiotu stwierdza się na przykład, że wolny zawód może być wykonywany w ramach określonych „form organizacyjnoprawnych”,
„form organizacyjnych”, „form prawnych”, „form wykonywania” lub też w oparciu o „odpowiednią infrastrukturę organizacyjno-prawną”203. Jak wskazuje B. Sołtys,
203Zob. np. terminologia stosowaną przez J. Jacyszyna [w:] idem, Wykonywanie wolnych zawodów w Polsce…, s. 69-70 i w przytaczanej tam literatura oraz idem, Wykonywanie wolnych zawodów prawniczych
określenie „forma organizacyjnoprawnych” jako pojęcie doktrynalne używane jest w celu zbiorczego określenia różnego rodzaju przewidzianych przez prawo i na ogół definiowa-nych normatywnie form prowadzenia oznaczonej działalności204. Przyjmując dla potrzeb prowadzonych tu rozważań jednolitą kategorię pojęciową, jaką jest określenie „forma organizacyjnoprawna wykonywania zawodu”, warto podjąć próbę dalszego doprecyzo-wania jego treści. Punktem wyjścia może być analiza językowa jego elementów składowych oraz próba ustalenia ich wzajemnych powiązań. I tak słownikowe treści przypisywane pojęciu „formy” koncentrują się w pierwszym rzędzie na zewnętrznych, dostrzegalnych aspektach danego obiektu/zjawiska. „Forma” zatem to tyle, co kształt, wygląd zewnętrz-ny, postać, zarys, figura, typ ukształtowania czegoś, model, szablon. „Forma”, generalnie rzecz biorąc, służy uzewnętrznieniu czegoś, uczynieniu czegoś widzialnym i uchwytnym dla obserwatora. Pojęcie „formy” nie wydaje się być jednak jednoznacznie rozumiane w nauce. Na przykład w niektórych wypowiedziach teorii organizacji i zarządzania uzna-je się, że szczególną wartością dla stworzenia poznawczej wizji bytu określanego jako
„struktura organizacyjna” może być wiązanie go właśnie z pojęciem „formy” rozumianej jako… „układ części”. Zaznacza się przy tym, że do tak rozumianej „formy” zbliżone jest pojęcie „struktury”, oznaczające formy nieprzypadkowe, intencjonalnie ukształtowane205. Próba odniesienia terminu „forma” do pojęcia „organizacji” na gruncie języka polskiego wydaje się nie dawać satysfakcjonującego do końca wyniku. Pomijając konteksty: socjo-logiczny (widzący w organizacji grupy ludzi mające wspólne cele, plany, programy206) lub instytucjonalny (organizacja jako instytucja społeczna czy też polityczna), pozostałe łączą „organizację” ze sposobem, systemem – ale też… „formą”, w jaką „coś” jest „zor-ganizowane” lub zbudowane. W konsekwencji przyjmuje się, że forma to tyle co układ skoordynowanych elementów207. Organizacje przyjmują zatem określone formy struktu-ry organizacyjnej208. Pojęcia „formy” i „organizacji” swoimi zakresami znaczeniowymi wydają się do pewnego stopnia nakładać na siebie. Można zatem przyjąć, że „forma or-ganizacyjna” wolnego zawodu oznaczać będzie możliwy do zaobserwowania sposób, w jaki określony byt (tu – zawód), podmiot został w sposób intencjonalny zbudowany dla
w Unii Europejskiej, „Rejent” 2005, nr 9, s. 172-173; patrz też: J. Filipek, op. cit., s. 256; K. Wojtczak, op.
cit., s. 188-246.
204Zob. szerzej B. Sołtys, Formy organizacyjnoprawne świadczenia usług prawniczych i ich ograni-czenia w prawie polskim, Wrocław 2017, s. 199 i n., http://www.bibliotekacyfrowa.pl/publication/84638 [dostęp 4.08.2019].
205Patrz np.: M. Przybyła, W. Wudarzewski, J. Koziński, Struktura organizacyjna jako narzędzie za-rządzania, Wrocław 1993, s. 23.
206Zob. np. R.W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, tłum. A. Jankowiak, Warszawa 1996, s. 35.
207Zob. np. hasło „forma” [w:] W. Doroszewski (red.), Słownik języka polskiego, t. 2, Warszawa 1960, s. 930 oraz hasło „organizacja” [w:] ibidem, t. 5, Warszawa 1963, s. 1084.
208J. Penc, Encyklopedia zarządzania. Podstawowe kategorie i terminy, Łódź 2008, s. 167.
potrzeb prowadzenia ludzkiej działalności określonego typu (tu działalności zawodowej – J.B.)209. Tak rozumiana forma organizacyjna obejmuje zatem jego postać zewnętrzną, kształt oraz dającą się zaobserwować strukturę wewnętrzną, rozumianą jako układ po-wiązanych ze sobą elementów. Forma organizacyjna może być poznana przez obserwa-tora zewnętrznego w sposób pośredni, na przykład poprzez analizę uregulowań prawnych i/lub dokumentacji organizacyjnej, które jej dotyczą, albo w sposób bezpośredni poprzez obserwowanie przypadku wykonywania wolnego zawodu na podstawie ww. uregulowań prawnych i dokumentacji organizacyjnej. Dla bytu tak rozumianej formy organizacyjnej wydaje się być także istotne wyodrębnienie zespołu reguł opisujących wzajemne relacje poszczególnych elementów struktury wewnętrznej. Nadanie jakiejś formie organizacyjnej przymiotu „prawnej” w rozważaniach o wolnym zawodzie pozwala z kolei zaakcentować to, że:
a) dana forma organizacyjna jest przewidziana przez obowiązujące prawo i de-dykowana na mocy przepisu prawa wykonywaniu konkretnego wolnego za-wodu,
b) niektóre formy organizacyjnoprawne wykonywania wolnego zawodu są nie tylko przez prawo przewidziane (nazwane), ale także przez nie kształtowane.
Prawo może zatem z jednej strony określać, z jakich elementów składowych zbudowana jest dana forma wykonywania zawodu, wskazując na przykład na jej substrat osobowy i majątkowy, z drugiej może opisać ich wzajemne powią-zania i relacje. Przedmiotem szczegółowej regulacji prawnej mogą być m.in.
tryby ich powoływania, skład osobowy i relacje pomiędzy tworzącymi je podmiotami, zasady reprezentacji, czy też kluczowe kwestie majątkowe, nazwa, organizacja wewnętrzna, wymogi: kadrowe, lokalowe oraz dotyczące wypo-sażenie danej jednostki organizacyjnej210. Przykładami takiej szczegółowej regulacji będą np. przepisy ustawy z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych odnoszące się do spółek, w ramach których może być wykonywa-na działalność zawodowa lub przepisy ustaw i rozporządzeń wykowykonywa-nawczych odnoszące się do pewnych szczególnych jednostek organizacyjnych dedyko-wanych działalności zawodowej określonego typu (np. medycznych laboratoriów
209Nawiązuję tu do zaproponowanego w orzecznictwie ujęcia szeroko stosowanego w ustawodaw-stwie terminu – „jednostki organizacyjnej”, rozumianej jako twór społeczny przejawiający się w postaci zorganizowanej formy działalności ludzkiej – zob. uchwała SN z dnia 26 stycznia 1996 r., III CZP 111/95, OSNC 1996/5/63.
210Patrz szerzej: J. Borowicz, Zakłady pracy dedykowane usługom wolnego zawodu, [w:] Z. Kubot, T. Kuczyński (red.), Z zagadnień prawa pracy i prawa socjalnego. Księga jubileuszowa Profesora Herber-ta Szurgacza, Warszawa 2011, s. 37-49.
diagnostycznych211, podmiotów leczniczych212 czy też zakładów leczniczych dla zwierząt213),
c) w typowym przypadku wykonawca wolnego zawodu jest prawnie zobligowa-ny do dokonania wyboru konkretnej formy organizacyjnej jego wykozobligowa-nywania spośród tych, które zawarto w ustawowym ich katalogu. Typowym rozwiąza-niem przy tym jest zapewnienie mu prawnej swobody wyboru formy organi-zacyjnej wykonywania zawodu spośród tych, które są dla niego przez prawo przewidziane – lub które nie zostają przez prawo wyraźnie wyłączone.
Zastosowanie zwrotu „forma organizacyjnoprawna” pozwala przede wszystkim zaakcentować, że przy wyróżnieniu tych dwóch aspektów przejawiania się wolnego zawodu zachodzi pomiędzy nimi ścisły związek wynikający z tego, że ustawodawca łączy określone formy organizacyjne z odpowiednimi formami prawnymi prowadzenia działalności zawodowej, zakreślając tym samym pole wyboru, jakiego dokonać może osoba wykonująca dany zawód. Możliwe jest przy tym także to, że jedna i ta sama forma organizacyjna może przybierać różne formy prawne. Przykładem tego może być cho-ciażby wykonywanie wolnego zawodu prawniczego w formie organizacyjnej kancelarii.
Na przykład, rzecznik patentowy wykonuje swój zawód w kancelarii patentowej, która zgodnie z art. 5 ust. 1-5 u.r.pat. może być utworzona i prowadzona: indywidualnie przez rzecznika patentowego na własny rachunek w ramach działalności gospodarczej lub jako jedna ze wskazanych przez ustawodawcę spółek o reglamentowanym składzie osobowym lub określonej strukturze właścicielskiej214. Innych przykładów łączenia różnych form
211Patrz art. 16-19 u.d.lab. Patrz także szczegółowe przepisy rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 3 marca 2004 r. w sprawie wymagań, jakim powinno odpowiadać medyczne laboratorium diagnostyczne, Dz.U.2004.43.408 ze zm.
212Przewidywanych przez przepisy ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej.
213Zgodnie z art. 1 ust. 1-2 ustawy z dnia 18 grudnia 2003 r. o zakładach leczniczych dla zwierząt, Dz.U.2019.24 t.j., zakład leczniczy dla zwierząt definiowany jest jako placówka ochrony zdrowia i dobro-stanu zwierząt utworzona w celu świadczenia usług z zakresu medycyny weterynaryjnej (usług weteryna-ryjnych) wyposażona w środki majątkowe, a w szczególności w pomieszczenia, aparaturę i sprzęt dostoso-wane do zakresu świadczonych usług. Zakład taki może być utworzony i utrzymywany również w celu realizacji zadań dydaktycznych i badawczych w powiązaniu ze świadczeniem usług weterynaryjnych.
Zgodnie z art. 4 ust. 1 tej ustawy zakładem leczniczym dla zwierząt jest: 1) gabinet weterynaryjny; 2) przy-chodnia weterynaryjna; 3) lecznica weterynaryjna; 4) klinika weterynaryjna; 5) weterynaryjne laboratorium diagnostyczne.
214Kancelaria patentowa może być zatem utworzona i prowadzona: jako spółka cywilna lub jawna, w której wspólnikami są rzecznicy patentowi lub rzecznicy patentowi i adwokaci, radcowie prawni, prawnicy zagraniczni wykonujący stałą praktykę na podstawie przepisów ustawy z dnia 5 lipca 2002 r. o świadczeniu przez prawników zagranicznych pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U.2020.823 t.j.) lub dorad-cy podatkowi, o ile wykonują swój zawód wspólnie z rzecznikami patentowymi w kancelarii patentowej;
jako spółka partnerska, w której partnerami są rzecznicy patentowi lub rzecznicy patentowi i adwokaci, rad-cowie prawni, prawnicy zagraniczni wykonujący stałą praktykę na podstawie przepisów ustawy z dnia 5 lip-ca 2002 r. o świadczeniu przez prawników zagranicznych pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej lub doradcy podatkowi, o ile wykonują swój zawód wspólnie z rzecznikami patentowymi w kancelarii patento-wej; jako spółka komandytowa lub komandytowo-akcyjna, w której komplementariuszami są rzecznicy
organizacyjnych wykonywania wolnego zawodu z różnymi jej formami prawnymi do-starczają przepisy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej odnoszące się do zawodu lekarza. Zgodnie więc z art. 5 ust. 1 i ust. 2 pkt 1 u.d.l. zawód ten może być wykonywany w dwóch podstawowych formach organizacyjnych prowadzenia działal-ności leczniczej: indywidualnej praktyki lekarskiej oraz grupowej praktyki lekarskiej.
Indywidualne praktyki lekarskie mogą być dalej podzielone ze względu na ich przedmiot (indywidualna praktyka ogólna oraz indywidualna praktyka specjalistyczna) i miejsce wykonywania (indywidualna praktyka lekarska ogólna/specjalistyczna: a) wyłącznie w miejscu wezwania lub b) wyłącznie w przedsiębiorstwie podmiotu leczniczego na podstawie umowy z tym podmiotem). Wymienione praktyki zawodowe są kwalifikowa-ne jako przypadki jednoosobowej działalności gospodarczej. Z kolei grupowa praktyka lekarska może być wykonywana w ramach jednej ze wskazanych w ustawie spółek:
spółki cywilnej, spółki jawnej albo spółki partnerskiej. Grupowa praktyka lekarska nie może być przy tym wykonywana w podmiocie leczniczym na podstawie umowy cywil-noprawnej o udzielanie świadczeń zdrowotnych (art. 50a u.z.l.l.d.).
Rozważania dotyczące pojęcia formy organizacyjnoprawnej wykonywania wol-nego zawodu warto uzupełnić, wskazując na wprowadzone przez B. Sołtysa rozróżnie-nie pojęć: formy organizacyjnoprawnej świadczenia usług zawodowych (w przypadku rozważań tego autora ‒ usług prawniczych) oraz formy wykonywania zawodu (nieobda-rzanej przez autora przymiotem „organizacyjnoprawnej”). Zdaniem B. Sołtysa zakresy tych pojęć nie pokrywają się całkowicie, lecz mają jedynie część wspólną. W konkretnym przypadku usług prawniczych dla wyodrębnienia kategorii form organizacyjnoprawnych ich wykonywania istotne jest zaakcentowanie, że obejmuje się nią przypadki świadcze-nia ich przez profesjonalistów wykonujących prawnicze zawody zaufaświadcze-nia publicznego oraz świadczenia ich przez inne podmioty. Wymieniony autor wyróżnia trzy możliwe ujęcia form organizacyjnoprawnych wykonywania usług prawniczych: podmiotowe, przedmiotowe i podmiotowo-przedmiotowe. I tak forma organizacyjnoprawna w ujęciu podmiotowym wskazuje na podmiot świadczący usługi prawnicze (usługodawcę). Może nim być osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna wyposażona w zdol-ność prawną (osoba ustawowa), przy czym, zdaniem tego autora, w przypadku osoby
patentowi lub rzecznicy patentowi i adwokaci, radcowie prawni, prawnicy zagraniczni wykonujący stałą praktykę na podstawie przepisów ustawy z dnia 5 lipca 2002 r. o świadczeniu przez prawników zagranicz-nych pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej lub doradcy podatkowi, o ile wykonują swój zawód wspól-nie z rzecznikami patentowymi w kancelarii patentowej; jako spółka z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółka akcyjna spełniająca następujące warunki: a) większość udziałów (akcji) posiadają rzecznicy patento-wi, b) większość głosów w zgromadzeniu wspólników (walnym zgromadzeniu) oraz w organach nadzoru przysługuje rzecznikom patentowym, c) większość członków zarządu stanowią rzecznicy patentowi, d) w spółce akcyjnej wydawane są wyłącznie akcje imienne, e) zbycie udziałów lub akcji albo ustanowienie na nich zastawu wymaga zezwolenia udzielonego przez zarząd spółki.
fizycznej można zasadnie mówić o formie organizacyjnoprawnej tylko w przypadku prowadzenia przez nią działalności gospodarczej i tylko w odniesieniu do przedmiotu tej działalności215. Z kolei przedmiotowo ujęta forma organizacyjnoprawna świadczenia usług prawniczych odnosi się według ww. autora do organizacji prowadzonej działalno-ści, niezależnie od kwestii, kto te usługi wykonuje. Świadczenie usług prawniczych ma typowo miejsce w ramach działalności gospodarczej, może też przybrać postać niesta-nowiącą takiej działalności. W pierwszym przypadku typową formą organizacyjną świadczenia usług prawniczych stanowi przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 551 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny216 (w przypadku wykonywania prawniczych zawodów zaufania publicznego określane jako kancelaria), drugi przypadek ilustruje przykład wolnych zawodów regulowanych, takich jak radcy prawni oraz rzecznicy pa-tentowi. Mogą oni świadczyć usługi oparte na umowach cywilnoprawnych, przy czym przepisy właściwych pragmatyk zawodowych wyraźnie tę formę wykonywania zawodu odróżniają od uczestnictwa w spółkach oraz prowadzenia kancelarii (art. 8 ust. 1 u.r.pr., art. 4 ust. 2-3 u.r.pat.)217. Forma organizacyjnoprawna świadczenia usług prawniczych w rozumieniu podmiotowo-przedmiotowym występuje według. B. Sołtysa z kolei w przy-padkach, w których strony podejmujące działalność w powyższym zakresie łączą okre-śloną formę organizacyjną w znaczeniu podmiotowym z okreokre-śloną formą organizacyjną w znaczeniu przedmiotowym. W pierwszym przypadku sytuacja takiego połączenia występuje np. w handlowych spółkach osobowych, które od strony podmiotowej są jednostkami organizacyjnymi wyposażonymi w zdolność prawną, lecz nieposiadający-mi osobowości prawnej (tzw. osoby ustawowe), natonieposiadający-miast od strony przednieposiadający-miotowej ich działalność zorganizowana jest w formie przedsiębiorstwa. Drugi przypadek może występować na przykład w przypadku spółek kapitałowych, które od strony podmioto-wej są jednostkami organizacyjnymi posiadającymi osobowość prawną, natomiast od strony przedmiotowej ich działalność może zostać zorganizowana w różne formy218.
Na uwagę zasługuje wyrażony przez B. Sołtysa pogląd, zgodnie z którym „za formę organizacyjnoprawną świadczenia usług prawniczych nie można uznać takich form wy-konywania zawodu, które nie są związane z organizacją w ujęciu podmiotowym lub/i przed-miotowym, lecz wyłącznie z kontraktową podstawą wykonywania czynności zawodowych
215Zob. szerzej B. Sołtys, op. cit., s. 202 i n. [dostęp 4.08.2019]. Według tego autora do form organiza-cyjnoprawnych wskazujących na podmiotowość jednostek organizacyjnych należy zaliczyć w szczególno-ści spółki osobowe będące osobami ustawowymi (tj. spółkę jawną, spółkę partnerską, spółkę komandytową, spółkę komandytowo-akcyjną, europejskie zgrupowanie interesów gospodarczych), spółki kapitałowe bę-dące osobami prawnymi (tj. spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością, spółkę akcyjną, spółkę europejską i spółdzielnię europejską), spółdzielnie, fundacje, stowarzyszenia, zespoły adwokackie oraz inne osoby prawne – zob. ibidem.
216Dz.U.2019.1145 t.j. ze zm.
217Zob. szerzej B. Sołtys, op. cit., s. 205 i n. [dostęp 4.08.2019].
218Zob. szerzej ibidem, s. 214 i n.
opartą na umowach cywilnoprawnych lub umowach o pracę”219. Należy zatem przyjąć, że w tym ujęciu wykonywanie wolnego zawodu regulowanego w ramach zatrudnienia pracowniczego (lub cywilnoprawnego) stanowi tu jedną z „form wykonywania zawodu”.
Odnosząc się do poglądów B. Sołtysa, należałoby przede wszystkim opowiedzieć się (ze względów wcześniej już w tym rozdziale przedstawionych ‒ J.B.) za określaniem także form wykonywania zawodu mianem „organizacyjnoprawnych”. Wydaje się również, że można zasadnie podnieść, iż rozróżnienie form organizacyjnoprawnych świadczenia usług określonego rodzaju oraz form wykonywania zawodu nie będących formami świadczenia tychże usług (należy przypomnieć, że autor ten wydaje się wskazywać na możliwość pokrywania się tych pojęć) uznać można za adekwatne dla przypadku usług prawniczych, ewentualnie ekonomicznych – czyli tam, gdzie można wyodrębnić przypadek podmiotów innych niż profesjonaliści świadczących dane usługi. Nie wydaje się natomiast, by mogło ono przystawać na przykład do usług takich wolnych zawodów jak medyczne, w przy-padku których ze względu na ich komplementarność cały ich zakres zastrzeżony jest dla wykonawców wyspecjalizowanych zawodów regulowanych, przy istnieniu pewnych możliwości wykonywania czynności danego zawodu medycznego przez przedstawiciela innej profesji medycznej (np. lekarz uprawniony do wykonywania czynności diagnostyki laboratoryjnej220). Zastanawiać się więc można nad zakwalifikowaniem sytuacji, w której profesjonalista zatrudniony jest w ramach stosunku pracy przez pracodawcę, przedmiotem działalności którego jest zorganizowane świadczenie usług wchodzących w zakres dane-go zawodu – np. przez podmiot leczniczy w rozumieniu przepisów ustawy z dn. 15 kwiet-nia 2011 r. o działalności leczniczej. Pracodawca taki stanowi jednostkę organizacyjną występującą w formach prawnych określonych przez ustawę i podlegającą regulacjom określającym rozmaite aspekty jego organizacji wewnętrznej, wyposażenia i kadr221. Pracodawca taki oferuje świadczenia lecznicze danego rodzaju poprzez zatrudnionych przez siebie profesjonalistów. Przypadek zatrudnienia osoby wykonującej zawód medycz-ny przez podmiot leczniczy należałoby zatem ujmować zarówno w kategoriach formy organizacyjnoprawnej świadczenia usług zdrowotnych, jak i formy organizacyjnoprawnej wykonywania danego zawodu medycznego.
219Ibidem, s. 216.
220Zob. art. 6 pkt 2 u.d.lab.
221W świetle przepisów z art. 4 ust. 1 u.d.l. podmiotami leczniczymi są m.in. przedsiębiorcy, samo-dzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej czy instytuty badawcze – w zakresie, w jakim prowadzą dzia-łalność leczniczą.
2. Stan regulacji prawnej form organizacyjnoprawnych