Indywidualne zależne formy wykonywania zawodu – wykonywa- wykonywa-nie wolnego zawodu w ramach zatrudwykonywa-nieniawykonywa-nie wolnego zawodu w ramach zatrudwykonywa-nienia

Wprowadzając w zaproponowanej wyżej klasyfikacji form organizacyjnoprawnych wolnego zawodu kategorię zatrudnienia, należy na wstępie podjąć próbę dookreślenia treści tego pojęcia. W literaturze wyraża się przekonanie o jego ogólności i wieloznacz-ności²⁶¹. Wskazuje się, że jego rozumienie uzależnione być musi od kontekstu, w jakim będzie zastosowane (np. politycznego, administracyjnego, w kontekście polityki zatrud-nienia – czy też ekonomicznego i społecznego, jako przedmiotu polityki społecznej).

Jednocześnie zatrudnienie jest kategorią prawną zarówno w zakresie prawa pracy, jak też w odniesieniu do przypadków wykonywania pracy na innych podstawach prawnych²⁶². W konsekwencji jest ono rozpatrywane na różnych płaszczyznach, są mu nadawane szersze lub węższe zakresy znaczeniowe, jest przedmiotem rozmaitych zabiegów klasy-fikacyjnych i przypisuje mu się różną wagę i znaczenie w rozważaniach teoretycznych.

Pojęcie „zatrudnienia” ujmowane może być szeroko, z uwzględnieniem znaczeń przypisywanych mu w języku potocznym. Odnoszone jest ono wtedy typowo do sytuacji przyjęcia kogoś do (lub podjęcia przez kogoś) pracy zarobkowej (pracy płatnej)²⁶³. Moż-na zauważyć, że jako takie używane jest ono Moż-na ogół w oderwaniu od kwestii form prawnych owego zatrudnienia, akcentuje się natomiast cechę jego względnej trwałości.

259Z. Kubot, Szczególne formy…, s. 19. Podkreśla to także A. Powałowski, op. cit., s. 90; H. Tuchołka, op. cit., s. 274.

260Z. Kubot, Szczególne formy…, s. 18.

261Niejednolitość rozumienia zatrudnienia w prawie i doktrynie polskiej akcentują na przykład: Z. Ku-bot, Szczególne formy…, s. 10-11; M. Piotrowski, [w:] Z. Niedbała (red.), op. cit., s. 97.

262Zob. J. Jończyk, Rodzaje i formy zatrudnienia, PiZS 2012, nr 6, s. 2 i n.

263T. Zieliński, Umowy o zatrudnienie w aspekcie rekodyfikacji prawa pracy, [w:] Z. Kubot (red.), op.

cit., s. 55. W sensie językowym zatrudnienie jako podjęcie płatnej pracy jest równoznaczne z uzyskaniem

„posady” – patrz np. Słownik języka polskiego PWN, www.sjp.pwn.pl [dostęp 3.07.2019].

A zatem osoba zatrudniona to taka, która w sposób trwały i za wynagrodzeniem wyko-nuje jakąś pracę²⁶⁴. Wydaje się, że dla pełnego obrazu potocznie rozumianego zatrudnie-nia powinno uwzględnić się jeszcze partnera osoby zatrudnionej, czyli podmiot, który przyjmuje ją do pracy, zatrudnia w sposób trwały i wypłaca zarobek jako ekwiwalent wykonanej na jego rzecz pracy. Potocznie rozumiane zatrudnienie wykonywane jest więc w warunkach istnienia faktycznej i/lub prawnej więzi osoby, która jest zatrudniona z podmiotem ją zatrudniającym. Próba sprecyzowania treści terminu „zatrudnienie”

w języku prawnym napotyka z kolei na podstawową przeszkodę, jaką jest brak w syste-mie prawa jego jednolitej definicji. Obowiązujące ustawodawstwo dostarcza natomiast szeregu przykładów unormowań odnoszących się bezpośrednio lub pośrednio do „za-trudnienia”. Pojęcie to wprowadzane jest przez ustawodawcę niejednokrotnie już w ty-tułach aktów prawnych, wskazującego w ten sposób na przedmiot ich regulacji, umiesz-czając tym samym „zatrudnienie” w określonym kontekście. Przykładowo wskazać można zatem ustawy: z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy²⁶⁵, z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych²⁶⁶ czy też z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnie-niu socjalnym²⁶⁷ (podkr. ‒ J.B.).

W przypadku aktu prawnego mającego kluczowe znaczenie dla problematyki za-trudnienia, jakim jest ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy, pojęcie „zatrudnie-nia” występuje jako element jego siatki pojęciowej, nie posiadające jednak ustawowej de-finicji. Jako takie analizowane być musi w kontekście przedmiotu jego regulacji.

T. Zieliński zwracał jednocześnie uwagę, że w treści kodeksu pracy pojęcie „zatrudnienia”

występuje w odmiennych znaczeniach²⁶⁸. Szczególną wagę należy przypisać temu, że ma ono kluczowe znaczenie dla konstrukcji samego stosunku pracy. Zgodnie z art. 22 § 1 k.p. in fine pracodawca jako strona stosunku pracy ma bowiem „zatrudnić pracownika za wynagrodzeniem”. Obowiązkowi zatrudnienia pracownika wynikającemu ze wskazanego przepisu przypisać należy określoną treść prawną. Zatrudnienie oznacza tu zatem dopusz-czenie pracownika do świadczenia umówionej pracy oraz powierzenie mu wykonywanie czynności wchodzących w jej zakres. Zdaniem T. Zielińskiego kodeksowe pojęcie zatrud-nienia można także rozumieć inaczej, wiążąc je na przykład z aktem określenia przez pracodawcę z pracownikiem w umowie o pracę rodzaju pracy umówionej (art. 176 k.p.), lub też z dokonywaniem przez pracodawcę czynności zmierzających do czasowej zmiany

264W. Sanetra, Uwagi w kwestii zakresu podmiotowego kodeksu pracy, [w:] M. Matey-Tyrowicz, L. Nawacki, B. Wagner (kom. red.), Prawo pracy a wyzwania XXI-go wieku. Księga jubileuszowa profesora Tadeusza Zielińskiego, Warszawa 2002, s. 309.

265Dz.U.2020.1409 t.j.

266Dz.U.2020.426 t.j. ze zm.

267Dz.U.2019.217 t.j. ze zm.

268Podkreśla to T. Zieliński, Umowy o zatrudnienie… .

rodzaju pracy umówionej (art. 178, 191, 204 k.p.)²⁶⁹. Zdaniem autora niniejszej rozprawy wyróżnić można także szerokie ujęcie zatrudnienia jako wieloetapowego procesu, w który zaangażowana jest najpierw osoba fizyczna niemająca jeszcze statusu pracownika (osoba ubiegająca się o przyjęcie do pracy), a następnie pracownik w rozumieniu kodeksu pracy²⁷⁰. Sytuacja prawna tej osoby w zatrudnieniu rozumianym jako proces podlega rozmaitym zmianom w zakresie poszczególnych elementów kształtujących jego warunki pracy i pła-cy (np. podnoszenie kwalifikacji, awans, zmiany w zakresie wynagrodzenia z pracę). Takie właśnie ujęcie zatrudnienia wydaje się występować w kodeksowej regulacji dotyczącej równego traktowania w zatrudnieniu i zakazu dyskryminacji w zatrudnieniu (art. 11², art. 11³, art. 18^3a i n. k.p.)²⁷¹.

W przypadku niektórych innych aktów prawnych operujących pojęciem „zatrud-nienia” ustawodawca w braku jego systemowej definicji wskazuje w nich samych – wprost lub opisowo – przypisywane mu znaczenie. Na przykład ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r.

o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, któ-ra nie definiuje na swój użytek pojęcia „zatrudnienia” jako takiego, rozróżnia osoby niepełnosprawne zatrudnione przez pracodawcę (a więc pracowników w rozumieniu prawa pracy) i osoby niepełnosprawne wykonujące działalność gospodarczą lub rolni-czą²⁷². Przy spełnieniu pewnych dodatkowych kryteriów na gruncie tej ustawy do kate-gorii osób zatrudnionych jako pracowników zaliczeniu podlegać mogą także osoby wykonujące na rzecz danego pracodawcy pracę nakładczą²⁷³. Odmiennie w przepisach określających zadania państwa w zakresie promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia oraz aktywizacji zawodowej ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy ustawodawca wprost wskazuje, że przez zatrud-nienie rozumie wykonywanie pracy na podstawie stosunku pracy, stosunku służbowego oraz umowy o pracę nakładczą²⁷⁴. Tak rozumiane zatrudnienie odróżniane jest zaś na gruncie tej ustawy od „innej pracy zarobkowej”, którą wiąże się z wykonywaniem pracy lub świadczeniem usług na podstawie umów cywilnoprawnych, w tym umowy agencyj-nej, umowy zlecenia, umowy o dzieło albo wykonywaniem pracy w okresie członkostwa

269Na przykłady tych przepisów uwagę zwraca T. Zieliński, Umowy o zatrudnienie…, s. 55.

270Patrz A.M. Świątkowski, Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 2006, s. 66.

271Zdaniem Z. Górala przyjęcie przez ustawodawcę w art. 11², art. 11³ k.p. zwrotu „w zatrudnieniu”

wydaje się oznaczać przyjęcie pojemniejszej formuła, w szczególności wykraczającej poza obszar „stosun-ków pracy” (odnosi się m.in. do fazy poprzedzającej nawiązanie stosunku pracy) – zob. idem, Podstawowe zasady indywidualnego prawa pracy, [w:] K.W. Baran (red.), Zarys systemu prawa pracy, t. I. Część ogólna prawa pracy, Warszawa 2010, s. 625.

272Patrz np. terminologia stosowana w art. 2a, 12a i 13 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.

273Patrz art. 28 ust. 3 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełno-sprawnych.

274Patrz art. 2 ust. 1 pkt 43 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy.

w rolniczej spółdzielni produkcyjnej, spółdzielni kółek rolniczych lub spółdzielni usług rolniczych²⁷⁵. Uwagę zwrócić można także na ustawę z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze²⁷⁶. W świetle jej przepisów „zatrudnienie” członków spółdzielnie pracy może być realizowane, stosownie do zapisów jej statutu, na podstawie spółdzielczej umowy o pracę umowy, umowy o pracę – albo też umowy o pracę nakładczą, umowy zlecenia lub umowy o dzieło, jeżeli jest to uzasadnione rodzajem działalności spółdziel-ni²⁷⁷. Ze szczególnym rozumieniem zatrudnienia spotkać się można z kolei na gruncie ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym. Owo tytułowe zatrudnienie socjalne obejmuje w gruncie rzeczy szerokie spektrum aktywności, poczynając od uczestniczenia w szkoleniach zawodowych, po tzw. zatrudnienie wspierane polegające na udzielaniu wsparcia o charakterze doradczym i finansowym w utrzymaniu aktywno-ści zawodowej umożliwiającej podjęcie zatrudnienia w ramach stosunku pracy, prac społecznie użytecznych w rozumieniu przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, założenie lub przystąpienie do spółdzielni socjalnej lub podjęcie działal-ności gospodarczej. Podane wyżej przykłady ilustrują różnorodność znaczeń terminu

„zatrudnienie” w obowiązującym prawie. Aktualność zachowują w ich świetle ustalenia literatury wskazującej, że pojęcie to może być rozumiane m.in. jako: fakt nawiązania stosunku prawnego, którego treścią jest wykonywanie określonej działalności zarobko-wej na rzecz innego podmiotu, czynność prawną, której efektem jest nawiązanie stosun-ku prawnego zobowiązującego do świadczenia pracy za wynagrodzeniem, sam stosunek prawny, w ramach którego świadczona jest praca za wynagrodzeniem, fakt wykonywa-nia pracy w ramach tego stosunku²⁷⁸.

W literaturze przedmiotu pojęcie „zatrudnienia” pojawia się w ramach dyskusji dotyczącej fundamentalnych kwestii zakresu znaczeniowego pojęcia stosunku pracy i w kon-sekwencji przedmiotu prawa pracy jako takiego. Jak wskazywał W. Sanetra, konkurujące w tym zakresie koncepcje teoretyczne zakładały – z jednej strony maksymalne zawężenie jego zakresu znaczeniowego w oparciu o kryterium prawnego podporządkowania pracow-nika pracodawcy w procesie pracy – z drugiej zaś strony objęcie ramami tego stosunku

275Patrz art. 2 ust. 1 pkt 11 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. „Zatrudnienie”

oraz „inną pracę zarobkową” odróżnia się również od „pełnienia funkcji w zarządach osób prawnych, które uzyskały wpis do rejestru przedsiębiorców na podstawie przepisów o Krajowym Rejestrze Sądowym lub są spółkami kapitałowymi w organizacji” (zob. art. 2 ust. 1 pkt 40 ww. ustawy definiujący wykonywanie pracy przez cudzoziemca).

276Dz.U.2020.275 t.j. ze zm.

277Patrz art. 201-202 ustawy z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze. Uwagę zwrócić warto także na regulacje art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych, Dz.U.2018.1205 t.j., odsyłające w zakresie form zatrudniania członków takiej spółdzielnie do art. 201 usta-wy z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze.

278Zob. W. Sanetra, Zasady zatrudniania cudzoziemców w Polsce, Warszawa 1993, s. 45 oraz T. Zie-liński, Umowy o zatrudnienie…, s. 55.

przypadków świadczenia pracy, uchodzących za leżące co prawda na granicy prawa pracy, ale niemieszczące się w pojęciu stosunku pracy. W tym przypadku należało oprzeć się na kryterium ogólniejszym i bardziej elastycznym, jakim jest ekonomiczna zależność pod-miotu świadczącego pracę. Pozwalać to miało m.in. na przykład na uznanie niektórych stosunków cywilnoprawnych (na podstawie umów: o pracę nakładczą, o świadczenie usług, zlecenia, o dzieło czy agencyjnej) za rodzące stosunki pracy podlegające prawu pracy, mimo że ich źródłem jest czynność cywilnoprawna²⁷⁹. Za stanowisko pośrednie uznać należało to, które w opozycji do nadmiernego rozciągania ram stosunku pracy zakładało wyodrębnienie w ramach pojemniejszej kategorii zatrudnienia także niepracowniczych stosunków zatrudnienia (albo niepracowniczego zatrudnienia) – i zaliczenie ich do prawa pracy, mimo że ich źródła tkwią w przepisach np. kodeksu cywilnego (niepracownicze zatrudnienie typu cywilnoprawnego)²⁸⁰. W konsekwencji, zdaniem W. Sanetry, obok za-trudnienia pracowniczego na podstawie stosunku pracy wyróżnić należało niepracownicze stosunki zatrudnienia o zróżnicowanej naturze prawnej: cywilnej, administracyjnej, pe-nalnej, ustrojowej będące podstawą odpowiednio zatrudnienia cywilnoprawnego, admini-stracyjnoprawnego, penalnego czy ustrojowego²⁸¹. Określenie „niepracownicze stosunki zatrudnienia” stanowić ma zatem zbiorcze pojęcie dla stosunków prawnych, wyróżnionych ze względu na wspólny element, którym jest zobowiązanie do świadczenia pracy za wy-nagrodzeniem – ale na innych niż pracownicze warunkach. W zakresie podstawowego elementu charakterystyki, jakim jest świadczenie pracy za wynagrodzeniem, wykazują one podobieństwo do pracowniczego stosunku pracy. Ich rodzajowy wyróżnik stanowi okoliczność, że osoba świadcząca pracę nie jest pracownikiem w rozumieniu prawa pracy, chociaż może niekiedy korzystać z niektórych elementów pracowniczego statusu²⁸². Po-wyższa koncepcja wydaje się zachowywać aktualność i znajdować akceptację w doktrynie.

I tak, na przykład, Z. Kubot uznaje współwystępowanie zatrudnienia pracowniczego i niepracowniczego za zjawisko trwałe i perspektywiczne²⁸³. Z kolei K.W. Baran, uznając, że w cywilizacji przemysłowej, w warunkach upowszechnienia mechanizmów społecznej gospodarki rynkowej, praca jest świadczona w rozmaitych reżimach prawnych, postuluje

279W. Sanetra, Prawo pracy. Zarys wykładu, Białystok 1994, s. 27-28.

280Współcześnie do będącego w powszechnym użyciu pojęcia „zatrudnienie cywilnoprawne” odnosi się krytycznie J. Jończyk. Autor ten podkreśla, że przedmiotem prawa cywilnego nie jest zatrudnienie oraz że kategoria pojęciowa zatrudnienia – o ile występuje w kodeksie cywilnym, to wyłącznie w znaczeniu przyję-tym w prawie pracy. J. Jończyk wskazuje tu na pojęcie „osoby zatrudnionej” zastosowane w art. 682, 846, 852 „[…] trafnie i ścisłe w ujęciu podmiotowym z odesłaniem do prawa pracy” – idem, Rodzaje i formy… .

281W. Sanetra, Prawo pracy…, s. 54-57; koncepcję tę autor podtrzymuje [w:] Uwagi w kwestii…, s. 315. Z wyróżnianiem zatrudnienia niepracowniczego można się spotkać także np. u M. Seweryńskiego, Problemy rekodyfikacji prawa pracy, [w:] M. Matey-Tyrowicz, L. Nawacki, B. Wagner (kom. red.), op. cit., s. 323 oraz T. Wyki, Bezpieczeństwo i ochrona zdrowia w zatrudnieniu niepracowniczym typu cywilnopraw-nego – [w:] Z. Kubot (red.), op. cit., s. 161 i przytaczana przez autorkę literatura.

282J. Jończyk, Prawo pracy, Warszawa 1992, s. 102.

283Z. Kubot, Szczególne formy zatrudnienia…, s. 9.

rozbudowanie zbioru kryteriów, wyróżnienie poszczególnych kategorii zatrudnienia nie-pracowniczego poprzez dodanie obok kwestii przynależności gałęziowej norm regulujących świadczenie pracy także kryteria: celu i specyficznego charakteru wykonywanej pracy.

W konsekwencji autor ten proponuje uzupełnienie klasyfikacji niepracowniczych stosun-ków zatrudnienia przyjętej przez W. Sanetrę o kolejne kategorie zatrudnienia: gospodar-czoprawnego, handlowoprawnego, społecznoprawnego, naukowoprawnego, sportowopraw-nego oraz agralnoprawsportowopraw-nego, uznając przy tym, że proponowane wyliczenie typów zatrudnienia niepracowniczego nie jest zamknięte i lista ta może być poszerzana²⁸⁴. Za-strzeżenia względem ujmowania w przedmiocie prawa pracy ogółu stosunków zatrudnie-nia wyrażał z kolei J. Stelina, wskazując m.in. na to, że zaliczenie do prawa pracy ogółu stosunków zatrudnienia rozproszyłoby tę gałąź prawa, czyniąc zeń zbiór norm o różnorod-nym charakterze, zacierając przy tym granice pomiędzy gałęziami prawa oraz skutkując poddaniem określonych sytuacji dwóm reżimom prawnym (np. prawu pracy i prawu cy-wilnemu). Wątpliwości J. Steliny budziła także praktyczna możliwość rozszerzania prawa pracy poza granice wytyczone stosunkiem pracy. Wymagałoby to jego zdaniem, w szcze-gólności, znalezienia innych niż podporządkowanie kryteriów definiujących stosunki na-leżące do prawa pracy. Autor wskazywał, że funkcję taką spełniać by mogło do pewnego stopnia kryterium zależności ekonomicznej – aczkolwiek wydawał się zachowywać scep-tycyzm konsekwencji wobec jego przyjęcia. Autor zawracał uwagę, że uznawanie za przedmiot prawa pracy większości stosunków zatrudnienia niepracowniczego doprowa-dzałoby to do ujmowania prawa pracy w kategoriach prawo zatrudnienia składającego się z szeregu całkowicie lub niemal całkowicie autonomicznych podsystemów. Wydaje się, że J. Stelina skłonny jednak byłby do akceptacji przekształcenie prawa pracy w prawo zatrud-nienia pod warunkiem objęciem stosunków pracy i stosunków zatrudzatrud-nienia niepracowni-czego wspólnymi zasadami ogólnymi oraz wspólną, przynajmniej do pewnego stopnia, aksjologią. Jednocześnie w swoich wywodach podnosił on, że już obecnie uzasadnionym może być wyodrębnienie szeroko pojmowanego prawa zatrudnienia w ramach kategorii stworzonej dla celów dydaktycznych lub praktycznych („przedstawienie wszystkich moż-liwych form zatrudniania osób fizycznych”)²⁸⁵.

W doktrynie formułowano również radykalne postulaty zmiany dotychczasowego modelu prawa pracy lub zgoła wykreowania nowej dziedziny prawa – prawa zatrudnienia obejmującego pracownicze i pozapracownicze podstawy zatrudnienia. W tym zakresie ciekawymi także z punktu widzenia problematyki poruszanej w niniejszej rozprawie są

284Zob. K.W. Baran, O systematyce i delimitacji niepracowniczych stosunków zatrudnienia, [w:] Z. Ku-bot, T. Kuczyński (red.), op. cit., s. 27 i n. oraz idem, Pojęcie i systematyka zatrudnienia niepracowniczego, [w:] idem (red.), System prawa pracy, t. VII. Zatrudnienie niepracownicze, Warszawa 2015, s. 23.

285 Patrz szerzej: J. Stelina, Przedmiot prawa pracy, [w:] K.W. Baran (red.), System prawa pracy, t. I, Część ogólna, Warszawa 2017, s. 121-123.

poglądy A. Chobota. Autor ten bowiem, analizując zjawisko powstawania nowych form zatrudnienia, zwracał szczególną uwagę na leżącą u jego podłoża tendencję do poszerzania wolności pracy, której przejawem stała się rosnącą autonomia pracownika w procesie wy-konywania pracy umówionej²⁸⁶. Według A. Chobota wyrazem zmniejszanie zależności pracownika od pracodawcy jest m.in. obejmowanie statusem pracowniczym coraz szerszej grupy pracowników wykonujących tzw. prace samodzielne. Autor ten wskazuje tu w szcze-gólności na przykłady sędziów, nauczycieli, pracowników nauk, wynalazców, a także, co istotne z punktu widzenia prowadzanych w niniejszej rozprawie rozważań, wykonawców takich wolnych zawodów, jak radcy prawni i lekarze. Uznaje, że prace samodzielne należy uznać za objęte przedmiotem prawa pracy²⁸⁷. Określając podstawy prawne samodzielności pracownika w procesie wykonywania pracy umówionej, wskazuje m.in. na przypadki ustawowego jej unormowania w przypadku ww. zawodów. Z punktu widzenia problema-tyki wykonywania wolnych zawodów w ramach stosunku pracy istotne może być przywo-łanie poglądu ww. autora, który podkreślając wagę przyrodniczych, technicznych i spraw-nościowych reguł wykonywania pracy danego rodzaju jako potencjalnych determinant jej samodzielności, uznaje, że w momencie, w którym praca taka staje się przedmiotem obowiązku prawnego w ramach stosunku pracy, reguły te poprzez pracowniczy obowiązek starannego wykonywania pracy nabierają znaczenia prawnego²⁸⁸.

Postulowane przez A. Chobota „prawo świata pracy” miałoby odpowiadać zmie-nionym warunkom wykonywania pracy i kształtowania procesów wytwórczych, które odmiennie niż dawniej, w erze industrialnej wymagają elastyczności i szybkości reakcji na zmienne sygnały płynące z rynku, na którym operuje dany pracodawca. To zaś wią-zało się z przekształceniem firm (upraszczania struktur organizacyjnych, ograniczania hierarchii) oraz poszerzeniem autonomii i samodzielności zarówno zespołów pracowni-czych, jak i indywidualnych pracowników przy zwiększaniu ich odpowiedzialności i wdrażaniu mechanizmów samokontroli²⁸⁹. Jak stwierdzał A. Chobot, „nowy model prawa pracy obejmować powinien wszelkie formy wykonywania pracy zależnej ‒ od pracy jednostronnie wyznaczanej do zależnej w tym jedynie sensie, że wytwory pracy są sprzedawane niejako za pośrednictwem silniejszego gospodarczo partnera”²⁹⁰. W kon-sekwencji pojęcie pracownika obejmowałoby wszystkich wykonawców pracy nieznaj-dujących się w sytuacji gospodarczo samodzielnych przedsiębiorców. Proponowana przez ww. autora jednolita koncepcja stosunku pracy sprowadzałby się do sytuacji, w której pracownik jest obowiązany do wykonywania na rzecz pracodawcy zależnie (także

286 A. Chobot, Nowe formy…, s. 13.

287 Ibidem, s. 176.

288 Ibidem, s. 184-185.

289 Ibidem, s. 30, s. 200 i n.

290 Ibidem, s. 192.

niedobrowolnie) określonej pracy zarobkowej. Model ten podlegałby dalszemu norma-tywnemu różnicowaniu, którego najistotniejszym kryterium byłby zakres swobody, w jakiej praca jest wykonywana, i proporcjonalny do niej zakres ryzyka ponoszonego przez wykonawcę pracy²⁹¹. Co należy uznać za istotne ‒ oznaczałoby to wyróżnienie m.in. kategorii stosunków pracy względnie samodzielnej z częściowo wyłączonym obo-wiązkiem wykonywania poleceń dotyczących pracy i osłabioną zależnością organiza-cyjną od podmiotu zatrudniającego (sędziowie, radcy prawni lekarze, twórcy)²⁹².

J. Jończyk z kolei, akcentując ogólność i wieloznaczność pojęcia zatrudnienia, wskazywał na jego zależność od kontekstu politycznego, administracyjnego (w kontek-ście polityki zatrudnienia), czy też ekonomicznego i społecznego (jako przedmiotu po-lityki społecznej). Zatrudnienie jest także kategorią prawną zarówno w zakresie prawa pracy, jak też w odniesieniu do przypadków wykonywania pracy na innych podstawach prawnych²⁹³. Autor ten skłania się przy tym do tezy o utracie znaczenia przez kodeksowy stosunek pracy i postuluje skonstruowanie nowej umowy o zatrudnienie zróżnicowanej według kryterium społeczno-gospodarczego jej przeznaczenia²⁹⁴. Należy podkreślić, że w ramach powyższej koncepcji wyróżnia on m.in. umowę o zatrudnienie w celu wyko-nywania zawodu, wyodrębnioną ze względu na potrzebę uwzględnienia specyfiki relacji zachodzącej pomiędzy autonomią zawodową pracownika, który dysponując potwierdzo-nymi w szczególnym trybie kwalifikacjami, podejmowałby samodzielnie decyzje o tym, co i jak ma robić, a odpowiedzialnością zatrudniającego²⁹⁵.

W przypadku proponowanej przez M. Gersdorf koncepcji prawa zatrudnienia istot-ne wydaje się spostrzeżenie o trwałości zjawiska rozwoju zatrudnienia w formach poza-pracowniczych. Rozwój tych form zatrudnienia traktować można w szczególności w ka-tegoriach reakcji na nowe wyzwania dla gospodarki i rynku pracy XXI w. Wynikają one m.in. z nieprzewidywalnych warunków ekonomicznych generujących nacisk na elastyczność i dostosowywanie zatrudnienia do płynnego, zmieniającego się zapotrzebowania na

291 Ibidem, s. 193.

292 Poza tym A. Chobot wyróżniał w ramach swojej koncepcji: stosunki pracy bezwzględnie podpo-rządkowanej (jednostronnie wyznaczanej ‒ np. przypadek pracy więźniów, żołnierzy lub służb zmilitaryzo-wanych), stosunki pracy względnie podporządkowanej z obowiązkiem wykonywania poleceń dotyczących pracy, lecz ograniczonym prawem odmowy wykonywania poleceń (większość tradycyjnie rozumianych stosunków pracy), stosunki pracy wykonywanej na cudzą rzecz bezwzględnie samodzielne, pozbawione zależności organizacyjnej, a tym bardziej obowiązku wykonywania poleceń – ale wykonywane w układzie zależności ekonomicznej (m.in. telepraca, praca nakładcza, umowy zlecenia, umowy nienazwane o

292 Poza tym A. Chobot wyróżniał w ramach swojej koncepcji: stosunki pracy bezwzględnie podpo-rządkowanej (jednostronnie wyznaczanej ‒ np. przypadek pracy więźniów, żołnierzy lub służb zmilitaryzo-wanych), stosunki pracy względnie podporządkowanej z obowiązkiem wykonywania poleceń dotyczących pracy, lecz ograniczonym prawem odmowy wykonywania poleceń (większość tradycyjnie rozumianych stosunków pracy), stosunki pracy wykonywanej na cudzą rzecz bezwzględnie samodzielne, pozbawione zależności organizacyjnej, a tym bardziej obowiązku wykonywania poleceń – ale wykonywane w układzie zależności ekonomicznej (m.in. telepraca, praca nakładcza, umowy zlecenia, umowy nienazwane o