Indywidualne formy organizacyjnoprawne o charakterze nieza- nieza-leżnymnieza-leżnym

Wykonywanie zawodu w tej formie oznacza, że jego uprawniony wykonawca ofe-ruje swoje usługi pewnemu kręgowi odbiorców, nie wchodząc jednocześnie z żadnym z tych odbiorców we względnie stałą, sformalizowaną organizacyjnie i prawnie relację.

Wykonawca wolnego zawodu, działając indywidualnie i na własny rachunek, może zatem

pozostawać podmiotem organizacyjnie niezależnym świadczącym usługi zawodowe samodzielnie, bez tworzenia na własne potrzeby określonej infrastruktury organizacyj-nej służącej obsłudze jego działalności zawodowej. Podstawę prawną, na bazie której wykonywana będzie usługa zawodowa, stanowić będzie umowa cywilnoprawna zawar-ta z bezpośrednim odbiorcą usługi, przy czym krąg odbiorców ma charakter otwarty, obejmując, stosownie do rodzajów usług wchodzących w zakres zawodu, zarówno osoby fizyczne, jak i jednostki organizacyjne (indywidualne wykonywanie wolnego zawodu bez kwalifikowanej formy organizacyjnej prowadzenia działalności zawodowej). Roz-wiązanie takie przyjęte jest m.in. jako jedna z możliwości wykonywania zawodu przez radców prawnych i rzeczników patentowych. Językowa wykładnia art. 8 ust. 1 u.r.pr., zgodnie z którym „radca prawny wykonuje zawód w ramach stosunku pracy, na podsta-wie umowy cywilnoprawnej, w kancelarii radcy prawnego oraz w spółce” wskazuje, moim zdaniem, że indywidualne i samodzielne wykonywanie zawodu na podstawie umowy cywilnoprawnej bez tworzenia kancelarii prawnej jest tu odrębną formą wyko-nywania tego zawodu. Podobnie jest w przypadku rzeczników patentowych. Zgodnie z art. 4 ust. 2 u.r.pat. „rzecznik patentowy wykonuje zawód, na warunkach określonych w ustawie, w kancelarii patentowej lub na rzecz pracodawcy”. Jednakże zgodnie z ust. 3 tego artykułu „rzecznik patentowy może wykonywać zawód, na warunkach określonych w ustawie, także na podstawie umów cywilnoprawnych” (podkr. ‒ J.B.). W niektórych przypadkach działający indywidualnie wykonawca wolnego zawodu doznaje jednak ograniczenia w zakresie swobody wyboru podmiotu, z którym zawrze takową umowę.

Wykonuje on wówczas swój zawód indywidualnie, ale w ramach umowy cywilnopraw-nej zawartej z podmiotem kwalifikowanym. Na przykład, zgodnie z art. 3 ust. 2 pkt 4 u.b.rew., biegły rewident może wykonywać zawód m.in. jako osoba fizyczna (w tym osoba prowadząca działalność gospodarczą, inna niż biegły rewident prowadzący indy-widualnie firmę audytorską, o której mowa w art. 46 pkt 1 u.b.rew.), która zawarła umo-wę cywilnoprawną z firmą audytorską, o której mowa w art. 46 u.b.rew. Zgodnie tym przepisem firmą audytorską jest jednostka, w której badania sprawozdań finansowych przeprowadzają biegli rewidenci, wpisana na listę firm audytorskich i prowadząca dzia-łalność w jednej z następujących form: działalności gospodarczej prowadzonej przez biegłego rewidenta we własnym imieniu i na własny rachunek, spółki cywilnej, spółki jawnej lub spółki partnerskiej, spółki komandytowej, spółki kapitałowej lub spółdzielni, lub spółdzielczego związku rewizyjnego spełniających wymogi określone w tym prze-pisie ustawy. Firma audytorska jest więc w tym przypadku kwalifikowanym podmiotem o statusie prawnym regulowanym przepisami ww. ustawy działającym w jednej z form organizacyjnoprawnych tam wymienionych. W jej imieniu, na podstawie zawartej umo-wy cywilnoprawnej, swój zawód może umo-wykonywać biegły rewident (art. 3 ust. 2 pkt 4

w zw. z art. 3 ust. 3 u.b.rew.). Należy przy tym uznać, że jeżeli wykonywanie zawodu biegłego rewidenta na podstawie umowy cywilnoprawnej zawartej z danym podmiotem kwalifikowanym przybierze względnie trwały charakter, to sytuację tę będzie trzeba rozważać w kategoriach wykonywania zawodu w ramach samozatrudnienia.

W innych przypadkach indywidualne wykonywanie zawodu odbywa się na bazie kwalifikowanej formy organizacyjnej prowadzenia działalności zawodowej. Ustawodaw-ca, wskazując na kwalifikowany sposób zorganizowanego wykonywania usług zawodo-wych przez profesjonalistę, ogranicza się niekiedy do wskazania danej formy z jedno-czesnym nadaniem jej specyficznej nazwy własnej. Są jednak sytuacje, w których określa on także pewne wymogi odnoszące się do elementów majątkowych i osobowych, na bazie których zorganizowana jest dana działalność zawodowa (wyposażenie, pomiesz-czenia, charakterystyka kwalifikacji i stanowisk zatrudnianych osób w ramach danej formy organizacyjnej), a w poszczególnych przypadkach także sposobów i procedur działania oraz zasad odpowiedzialności wyspecjalizowanego podmiotu stanowiącego platformę organizacyjną świadczenia usług zawodowych. Odwołać się tu można do przykładu przywołanej już wyżej firmy audytorskiej. Zgodnie z art. 46 pkt 1 u.b.rew.

może być ona prowadzona w formie działalności gospodarczej wykonywanej przez biegłego rewidenta we własnym imieniu i na własny rachunek. Ustawodawca (oczywiście tak jak w przypadku pozostałych form prawnych firmy audytorskiej – J.B.) określa jej przedmiot działania, organizację i wymagane procedury postępowania (m.in. ze szcze-gólnym uwzględnieniem prawnej pozycji i ról zarządzających firmą audytorska, biegłe-go rewidenta, personelu pomocniczebiegłe-go) oraz zasady i zakres ponoszonej przez nią od-powiedzialności, poddając ją dodatkowo nadzorowi zewnętrznemu²³⁸. W przypadku wolnych zawodów prawniczych kwalifikowaną formą organizacyjną indywidualnego wykonywania zawodu będzie kancelaria (kancelaria prawnicza). W literaturze pod-kreśla się typowość ustanawiania prawnego wymogu wykonywania zawodów prawniczych za pomocą kancelarii oraz wskazywanie jej jako miejsca świadczenia pomocy prawnej (obok innych prawnie dopuszczalnych form wykonywania danego zawodu)²³⁹. Należy podkreślić, że przepisy prawa regulujące wykonywanie wolnych zawodów prawniczych niezwykle rzadko definiują samo pojęcie kancelarii czy też kancelarii prawniczej. W przy-padku zawodów prawniczych (adwokatów, radców prawnych i rzeczników patentowych) ustawodawca zadowala się jedynie wymienieniem kancelarii jako formy organizacyjnej

238Zob. odpowiednio następujące rozdziały ustawy z dnia 11 maja 2017 r. o biegłych rewidentach, fir-mach audytorskich oraz nadzorze publicznym: rozdział 4 (Firmy audytorskie), rozdział 5 (Organizacja firmy audytorskiej), rozdział 6 (Zasady przeprowadzania badań oraz świadczenia usług na rzecz badanej jednost-ki), 7 (Nadzór publiczny, organizacja i finansowanie Agencji) i 10 (Odpowiedzialność firm audytorskich, jednostek zainteresowania publicznego oraz osób trzecich).

239Patrz J. Jacyszyn, Wykonywanie wolnych zawodów w Polsce…, s. 73 i cyt. tam literatura.

indywidualnego (a także, o czym należy pamiętać, grupowego) wykonywania zawodu.

Najszersze unormowanie odnoszące się do kancelarii prawniczej znaleźć można natomiast w przepisach Prawa o notariacie. Ustawodawca nakłada na notariusza obowiązek po-siadania kancelarii notarialnej. Zgodnie z art. 3 Pr. not. kancelaria notarialna jest, co do zasady, wyłącznym miejscem, w którym notariusz dokonuje czynności notarialnych.

Z kolei zaś zgodnie z art. 4 § 2 Pr. not. notariusz zatrudnia pracowników kancelarii, a także zapewnienia warunki lokalowe i wyposażenie kancelarii, stosowne dla notaria-tu. Notariusz ma zatem obowiązek prawny zorganizować ją w jej aspekcie organizacyj-nym i materialorganizacyj-nym (zapewnić jej wyposażenie i warunki lokalowe), przy czym sposób, w jaki to zrobi, nie jest obojętny prawnie – ma być on bowiem „stosowny dla notariatu”.

Notariusz, organizując kancelarię, odpowiada przy tym nie tylko za przygotowanie niezbędnej bazy materialnej dla swej kancelarii, ale także za zatrudnienie odpowiedniej ilościowo i jakościowo kadry. Zastosowanie przez ustawodawcę w treści art. 4 § 2 Pr.

not. pojęcia „pracowników” na oznaczenie personelu kancelarii notarialnej wskazuje, że wyłącznym, wynikającym z przepisów prawa rodzajem zatrudnienia realizowanego w kancelarii notarialnej jest zatrudnienie pracownicze, zaś osobami zatrudnianymi przez notariusza są pracownicy w rozumieniu art. 2 k.p.²⁴⁰ Przyjęcie takiego rozumienia poję-cia kancelarii prowadzić będzie zatem również do wniosku, że istnienie kancelarii stwarza materialne i organizacyjne warunki do wykonywania pracy przez pracowników zatrudnionych w niej do wykonywania funkcji administracyjnych związanych z obsługą działalności zawodowej danego profesjonalisty. Kancelaria stanowi zatem placówkę zatrudnienia dla pracowników zatrudnionych przez wykonawcę wolnego zawodu praw-niczego – a tym samym zakład pracy w znaczeniu przedmiotowym²⁴¹.

240Patrz szerzej: W. Boć, Status prawny kancelarii notarialnej, Acta Universitatis Wratislaviensis No. 2842, „Prawo” 2006, t. CCC, s. 219 i n.; J. Borowicz, Notariusz jako pracodawca w rozumieniu art. 3 kodeksu pracy, „Rejent” 2008, nr 10, s. 53 i n.; zob. też idem, Uwagi o pojęciu „stosowność dla notariatu”

(art. 4 § 2 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie), „Rejent” 2014, nr 12, s. 2-3, 13. Przy wszel-kich możliwych współcześnie zastrzeżeniach co do ograniczenia wolnego statusu zawodowego komorni-ków wspomnieć warto, że w świetle przepisów art. 7 ust. 1-2 ustawy z dnia 22 marca 2018 r. o komornikach sądowych, Dz.U.2020.0.121 t.j., komornik, w ramach pełnionej służby, organizuje indywidualną kancelarię komorniczą, którą jest zespół osób i środków materialnych służących do obsługi komornika w zakresie powierzonych mu zadań i czynności. Powyższa definicja legalna kancelarii komorniczej również odpowia-da poglądom literatury, która ujmuje kancelarię jako komórkę organizacyjną wraz z pewnym zaodpowia-daniami/

funkcjami w niej wykonywanymi (np. prowadzenie dokumentacji, jej wysyłanie i odbiór, przyjmowanie interesantów), infrastrukturą lokalową i techniczną (pomieszczenia, urządzenia, sprzęt) oraz zespołem pra-cowników wypełniających w tak rozumniej kancelarii swoje obowiązki – zob.: J. Jacyszyn, Działalność kancelarii notarialnej zorganizowanej w postaci spółki partnerskiej, „Rejent” 2001, nr 5, s. 71-72 i przyta-czana tam literatura, a w szczególności akceptowane przez autora poglądy, które wcześniej sformułował R. Sztyk, Powstanie i likwidacja kancelarii notarialnej, „Rejent” 1998, nr 5, s. 176-180, podobnie na ten temat zob. W. Boć, Status prawny notariusza…, s. 235.

241Szerzej na ten temat patrz: J. Borowicz, Notariusz jako pracodawca…, s. 56 i n.

Możliwość indywidualnego wykonywania wolnego zawodu z kwalifikowaną for-mą organizacyjną przewidują przepisy odnoszące się do zawodów medycznych. I tak w przypadku lekarzy/lekarzy dentystów, pielęgniarek/położnych i fizjoterapeutów prze-widzianą przez prawo, kwalifikowaną formą organizacyjną indywidualnego wykonywa-nia zawodu będzie indywidualna praktyka oraz indywidualna specjalistyczna prak-tyka²⁴². Na podkreślenie zasługuje tu fakt, iż ustawodawca, określając zasady wykonywania zawodów w tych formach organizacyjnych, formułuje także podstawowe wymogi odnoszące się do siedziby praktyki, charakterystyki pomieszczeń i wyposaże-nia, a więc aspektu materialnego tak zorganizowanego wykonywania zawodu, dopusz-czając jednocześnie zatrudnianie innych osób (niemających statusu wykonawcy zawodu, a w szczególnych przypadkach także status ten posiadających) do wykonywania czyn-ności pomocniczych²⁴³. Innego przykładu kwalifikowanej formy organizacyjnej indywi-dualnego wykonywania zawodu dostarczają przepisy dotyczące diagnostów laboratoryj-nych. Zgodnie z art. 16 u.d.lab. wykonywanie zawodu diagnosty laboratoryjnego polega na wykonywaniu tzw. czynności diagnostyki laboratoryjnej, w laboratorium. Sposób ukształtowania substratu materialnego i niematerialnego tego laboratorium nie jest przy tym obojętny prawnie – wymagania, jakie powinny spełniać pomieszczenia i urządzenia medycznego laboratorium diagnostycznego, ze szczególnym uwzględnieniem funkcji pomieszczeń laboratorium, warunków sanitarnych pomieszczeń i urządzeń, wymagań fachowych wobec personelu i kierownika laboratorium, a także powiązanej z tymi wy-maganiami typologii stanowisk pracy, stanowią przedmiot szczegółowej regulacji praw-nej zawartej w przepisach wykonawczych do tej ustawy²⁴⁴. Wykonywanie zawodu far-maceuty-aptekarza z kolei obejmuje w świetle przepisów ustawy z dnia 19 kwietnia 1991 r. o izbach aptekarskich udzielanie tzw. usług farmaceutycznych (a także sprawo-wanie funkcji kierowniczych) m.in. w jednostkach organizacyjnych określanych jako apteka, punkt apteczny, dział farmacji szpitalnej lub hurtownia farmaceutyczna²⁴⁵. Jednostki te podlegają szczegółowym rygorom odnoszącym się do organizacji i procedur ich funkcjonowania oraz kwalifikacji osób w nich zatrudnianych wynikającym z ustawy z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne²⁴⁶ oraz przepisów wykonawczych.

Również zawód lekarza weterynarii może być wykonywany indywidualnie przy

242Warto zauważyć, że w języku potocznym na określenie praktyki lekarskiej używa się tradycyjnie pojęcia gabinetu lekarskiego czy też prywatnego gabinetu. Spotykane ono bywa niekiedy w literaturze przedmiotu – patrz np. K. Wojtczak, op. cit., s. 189, patrz też J. Jacyszyn, Wykonywanie wolnych zawodów w Polsce…, s. 73.

243Patrz np. art. 18-19 u.d.l., art. 53 ustawy u.z.l.l.d.

244Patrz rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 3 marca 2004 r. w sprawie wymagań, jakim powinno odpowiadać medyczne laboratorium diagnostyczne, Dz.U.2004.43.408 ze zm.

245Zob. np. art. 2a ust. 1 pkt 3, 4, 6, 8 u.i.ap.

246Dz.U.2019.499 t.j. ze zm.

wykorzystaniu infrastruktury zorganizowanej w określonej ustawowo formie – zgodnie z przepisami ustawy z dnia 18 grudnia 2003 r. o zakładach leczniczych dla zwierząt²⁴⁷ będzie to gabinet weterynaryjny, przychodnia weterynaryjna, lecznica weteryna-ryjna, klinika weterynaryjna i weterynaryjne laboratorium diagnostyczne spełnia-jące określone prawem wymogi co do sposobów ich zorganizowania²⁴⁸. Nadmienić warto, że wskazane wyżej kwalifikowane formy organizacyjne wykonywania zawodów medycznych, w świetle istnienia prawnych wymogów określających ich aspekty organi-zacyjne, majątkowe i osobowe, mogą być – podobnie jak kancelaria prawnicza – kwali-fikowane z punktu widzenia prawa pracy jako zakłady pracy dla zatrudnianych tam pracowników.