Grupowe formy wykonywania wolnego zawodu

Dokonując charakterystyki grupowych form wykonywania wolnego zawodu, należy przede wszystkim wskazać, że wykonywane one z reguły są w ramach podmiotów o prawnie reglamentowanym składzie osobowym i właścicielskim. Ustawodawca wska-zuje zatem daną formę organizacyjnoprawną jako platformę wykonywania konkretnego wolnego zawodu przez kilku jego uprawnionych wykonawców (lub też kilku wykonaw-ców różnych, wyraźnie wskazanych, a w pewien sposób pokrewnych lub powiązanych merytorycznie wolnych zawodów – patrz dalej). W przypadku podmiotów takich wiązać się to będzie ze wskazaniem wykonawców konkretnego zawodu/zawodów jako wspól-ników, partnerów, komplementariuszy albo większościowych udziałowców lub akcjona-riuszy. Aby zatem dany podmiot mógł stanowić platformę organizacyjnoprawną grupo-wego wykonywania danego wolnego zawodu, spełnione muszą być ustawowe wymogi co do charakteru i składu jego uczestników i właścicieli (prawna reglamentacja składu lub struktury właścicielskiej). Idąc dalej – ustawodawca w niektórych przypadkach re-glamentuje także skład organów danego podmiotu (np. organów nadzoru, zarządów spółek kapitałowych), zastrzegając w nich większościowy udział reprezentantów danego zawodu. Co jest równie istotne, prawnie reglamentowany jest także przedmiot działania podmiotu powołanego do grupowego wykonywania zawodu. Ustawodawca odwołuje się tu bezpośrednio do ustawowo określonego przedmiotu danego wolnego zawodu/zawodów.

Zasadniczym celem powołania danej grupowej formy wykonywania wolnego zawodu jest zapewnienie jej uczestnikom właściwej infrastruktury materialnej niezbędnej do wykonywania danej profesji (np. odpowiedni lokal, specjalistyczne wyposażenie) oraz wsparcia zatrudnianego personelu (w zakresie spraw administracyjnych, organizacyjnych lub wykonywania merytorycznych czynności pomocniczych bezpośrednio związanych

247Dz.U.2019.24 t.j.

248Patrz art. 4 u.z.l.z., art. 7-11 u.z.l.z.

z usługami danego wolnego zawodu). Przedstawiając w zarysie kwestię wykonywania wolnych zawodów w formach grupowych, należy przede wszystkim zwrócić uwagę na najczęstszy i uznawany za tradycyjny przypadek, jakim jest wykonywanie ich w spółkach osobowych²⁴⁹. Szczególną pozycję wśród tych spółek zajmuje, zgodnie z intencją usta-wodawcy, spółka partnerska jako ta, która z definicji tworzona jest w celu wykonywa-nia wolnego zawodu (art. 86 k.s.h). Przepisy regulujące formy organizacyjnoprawne wykonywania poszczególnych wolnych zawodów zawierają jednakże typowo szersze katalogi spółek. Stosownie więc do obowiązujących przepisów prawa przedmiotem rozważań literatury jest wykonywanie wolnych zawodów w spółkach: cywilnej, jawnej, partnerskiej, komandytowej i komandytowo-akcyjnej²⁵⁰. Współcześnie uwagę zwró-cić należy na poszerzenie katalogu spółek, w ramach których wykonywane mogą być niektóre wolne zawody, o spółki kapitałowe: z ograniczoną odpowiedzialnością i spół-kę akcyjną. Charakterystyczne w tym względzie mogą być przepisy dotyczące wyko-nywania wolnych zawodów prawniczych. I tak, na przykład, zgodnie z przepisami ustawy z dnia 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze, adwokat może wykonywać zawód w spółce: 1) cywilnej lub jawnej, w której wspólnikami są adwokaci, radcowie prawni, rzecznicy patentowi, doradcy podatkowi lub prawnicy zagraniczni wykonujący stałą praktykę na podstawie przepisów ustawy z dnia 5 lipca 2002 r. o świadczeniu przez prawników zagranicznych pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej, 2) partnerskiej, w której partnerami są adwokaci, radcowie prawni, rzecznicy patentowi, doradcy podat-kowi lub prawnicy zagraniczni wykonujący stałą praktykę na podstawie przepisów ustawy z dnia 5 lipca 2002 r. o świadczeniu przez prawników zagranicznych pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej, 3) komandytowej lub komandytowo-akcyjnej, w której komplementariuszami są adwokaci, radcowie prawni, rzecznicy patentowi, doradcy podatkowi lub prawnicy zagraniczni wykonujący stałą praktykę na podstawie przepisów ustawy z dnia 5 lipca 2002 r. o świadczeniu przez prawników zagranicznych pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej (art. 4a Pr. adw.). Z identycznym katalogiem spółek mamy do czynienia w przypadku radców prawnych (art. 8 ust. 1 u.r.pr.). Co istot-ne, ustawodawca w obu przypadkach zastrzega wyraźnie, że wyłącznym przedmiotem działalności ww. spółek może być świadczenie pomocy prawnej, której przedmiot okre-ślony jest w przepisach obu wymienionych wyżej ustaw. Uregulowania dotyczące rzecz-ników patentowych powielają w zasadniczej części przedstawiony wyżej katalog spółek.

W odróżnieniu od kancelarii adwokackich i radcowskich prowadzonych w formach wyżej wymienionych spółek ustawodawca zastrzega jednak, że kancelaria patentowa

249J. Jacyszyn, Wykonywanie wolnych zawodów w Polsce…, s. 109.

250Szerokie i szczegółowe rozważania na temat tych spółek w kontekście wykonywania wolnego za-wodu prezentuje przede wszystkim J. Jacyszyn, Wykonywanie wolnych zawodów w Polsce…, s. 108-275.

może być utworzona i prowadzona w formie wskazanych w ustawie spółek, gdy co naj-mniej połowę wspólników w spółce cywilnej lub jawnej, partnerów w spółce partnerskiej lub komplementariuszy w spółce komandytowej lub komandytowo-akcyjnej stanowią rzecznicy patentowi (art. 5 ust. 1 pkt 2-4 u.r.pat., art. 5 ust. 2 u.r.pat.). Znamienne jest także to, że przepisy ustawy z dnia 11 kwietnia 2001 r. o rzecznikach patentowych do-puszczają obecnie prowadzenie kancelarii patentowej w formie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółki akcyjnej. Spółki te zgodnie z art. 5 ust. 1 pkt 5 u.r.pat.

muszą przy tym spełniać dodatkowe warunki: a) większość udziałów (akcji) posiadają rzecznicy patentowi, b) większość głosów w zgromadzeniu wspólników (walnym zgro-madzeniu) oraz w organach nadzoru przysługuje rzecznikom patentowym, c) większość członków zarządu stanowią rzecznicy patentowi, d) w spółce akcyjnej wydawane są wyłącznie akcje imienne, e) zbycie udziałów lub akcji albo ustanowienie na nich zastawu wymaga zezwolenia udzielonego przez zarząd spółki. Na tle powyższych unormowań wyróżniają się przepisy wskazujące na możliwość prowadzenia kancelarii notarialnej przez kilku notariuszy. Zgodnie z art. 4 § 3 Pr. not. kilku notariuszy może prowadzić jedną kancelarię wyłącznie na zasadach spółki cywilnej lub partnerskiej. W przypad-ku wolnych zawodów ekonomicznych (biegli rewidenci, doradcy podatkowi) istnieje nieco większe zróżnicowanie katalogów grupowych form ich wykonywania. Przepisy dotyczące biegłych rewidentów charakteryzują się tym, że wśród grupowych form wy-konywania zawodu obok wymienionych w nich spółek osobowych i kapitałowych poja-wiają się również spółdzielnie. Tak więc zgodnie przepisami ustawy z dnia 11 maja 2017 r. o biegłych rewidentach, firmach audytorskich oraz nadzorze publicznym biegły rewident może wykonywać zawód m.in. jako wspólnik firmy audytorskiej, o której mowa w art. 46 pkt 2-4 u.b.rew., czyli: spółki cywilnej, spółki jawnej lub spółki partnerskiej, w której większość głosów posiadają biegli rewidenci lub firmy audytorskie, zatwierdzo-ne co najmniej w jednym państwie Unii Europejskiej; w spółkach, w których powołano zarząd, większość członków zarządu stanowią biegli rewidenci zatwierdzeni co najmniej w jednym państwie Unii Europejskiej; jeżeli zarząd składa się z nie więcej niż 2 osób, jedną z nich jest biegły rewident; spółki komandytowej, w której komplementariuszami są wyłącznie biegli rewidenci lub firmy audytorskie zatwierdzeni co najmniej w jednym państwie Unii Europejskiej; spółki kapitałowej lub spółdzielni, które spełniają nastę-pujące wymagania: a) większość członków zarządu stanowią biegli rewidenci zatwier-dzeni co najmniej w jednym państwie Unii Europejskiej; jeżeli zarząd składa się z nie więcej niż 2 osób, jedną z nich jest biegły rewident, b) większość głosów na walnym zgromadzeniu posiadają biegli rewidenci lub firmy audytorskie zatwierdzeni co najmniej w jednym państwie Unii Europejskiej, c) większość członków organów nadzorczych stanowią biegli rewidenci zatwierdzeni co najmniej w jednym państwie Unii Europejskiej

(art. 3 ust. 2 pkt 2 ww. ustawy). Skromniejszy jest katalog grupowych form wykonywa-nia zawodu doradcy podatkowego. Zgodnie zatem z art. 27 ust. 1 pkt 1a i art. 27 ust. 2 ustawy z dnia 5 lipca 1996 r. o doradztwie podatkowym²⁵¹ (dalej jako u.d.pod.) doradca podatkowy wykonuje ten zawód m.in. jako: uczestnik spółki niemającej osobowości prawnej, pod warunkiem jednakże, że komplementariuszami w spółce komandytowej i spółce komandytowo-akcyjnej oraz wspólnikami w pozostałych spółkach są wyłącznie doradcy podatkowi, adwokaci, radcowie prawni, biegli rewidenci, rzecznicy patentowi lub prawnicy zagraniczni wykonujący stałą praktykę na podstawie przepisów ustawy z dnia 5 lipca 2002 r. o świadczeniu przez prawników zagranicznych pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej, z tym że większość komplementariuszy w spółce koman-dytowej i spółce komandytowo-akcyjnej oraz wspólników w pozostałych spółkach sta-nowią podmioty uprawnione do zawodowego wykonywania czynności doradztwa po-datkowego. Jeżeli w spółce komandytowej i spółce komandytowo-akcyjnej jest nie więcej niż dwóch komplementariuszy lub pozostałe spółki składają się z dwóch wspól-ników, jeden z nich powinien być podmiotem uprawnionym zgodnie z art. 3 ust. 1-3 u.d.pod. do zawodowego wykonywania czynności doradztwa podatkowego. Do podmio-tów tych zalicza się zaś osoby fizyczne, wpisane na listę doradców podatkowych, adwo-katów i radców prawnych oraz, w zakresie określonym ustawą, biegłych rewidentów.

Z kolei dla zawodów medycznych, takich jak lekarze i pielęgniarki, typową gru-pową formą wykonywania zawodu jest, nomen omen, grupowa praktyka lekarska/pielę-gniarska. Zgodnie z przywoływanymi już wcześniej przepisami może być wykonywana w formie jednej ze wskazanych w ustawie z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej spółek osobowych: cywilnej, jawnej albo partnerskiej. Z kolei w przypadku psychologów ustawodawca przewiduje możliwość grupowego wykonywania zawodu jedynie w ramach praktyki w formie spółki partnerskiej (art. 18 ust. 2 ustawy z dnia 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów).

Obok kancelarii, gabinetów czy rozmaitych praktyk zawodowych prowadzonych grupowo w formie wyżej wymieniony spółek uwagę zwraca przypadek szczególnej jednostki organizacyjnej dedykowanej wykonywaniu wolnego zawodu, jaką jest zespół adwokacki. Zgodnie z art. 4 a Pr. adw. adwokat wykonuje swój zawód m.in. w zespole adwokackim. Zgodnie zaś z art. 17 tej ustawy zespół adwokacki jest jednostką organi-zacyjną adwokatury. Jest on podmiotem o reglamentowanym składzie osobowym. Człon-kiem zespołu adwokackiego może być bowiem tylko osoba wpisana na listę adwokatów (art. 18 ust. 1 Pr. adw.). Struktura organizacyjna zespołu adwokackiego, jego organy oraz kompetencje kształtowane są przez przepisy prawa. Organami zespołu adwokackiego są: 1) zebranie zespołu decydujące w szczególności o przyjęciu adwokata do zespołu,

251Dz.U.2020.130 t.j.

wypowiadaniu członkostwa i wykluczaniu z zespołu czy też o wyborze/odwołaniu kie-rownika zespołu²⁵², 2) kierownik zespołu, zawierający umowy z klientami w imieniu zespołu przy uwzględnieniu (co do zasady) życzenia klienta co do wyboru adwokata, przy czym pełnomocnictwa klient udziela adwokatowi²⁵³, 3) komisja rewizyjna w zespo-łach liczących więcej niż 12 członków, a w zespozespo-łach mniejszych, jeżeli zostanie ona powołana uchwałą zebrania zespołu. Przepisy kształtują również specyficzny, quasi--zatrudnieniowy status członka zespołu adwokackiego poprzez przyznanie mu z tytułu członkostwa w tym zespole prawa do: udziału w pracach i w dochodzie zespołu (z wy-jątkiem okresu niezdolności do pracy spowodowanej chorobą lub macierzyństwem) oraz corocznego płatnego urlopu wypoczynkowego (art. 23 Pr. adw.)²⁵⁴. Co więcej, zgodnie z art. 24 ust. 1 Pr. adw. adwokaci – członkowie zespołów (i ich rodziny) mają na równi z pracownikami prawo do świadczeń z tytułu ubezpieczenia na wypadek choroby, ma-cierzyństwa i ubezpieczenia rodzinnego oraz z tytułu powszechnego zaopatrzenia eme-rytalnego pracowników i ich rodzin, przy czym przy ustalaniu prawa do świadczeń i ich wysokości pracę w zespołach traktuje się jako zatrudnienie, a otrzymywane wynagro-dzenie – jako wynagrowynagro-dzenie z tytułu zatrudnienia. Jak podkreślano w orzecznictwie, powyższego nie można jednak utożsamić z nadaniem adwokatowi – członkowi zespołu adwokackiego statusu pracowniczego²⁵⁵.

Odrębnym przypadkiem grupowego wykonywania wolnego zawodu jest sytuacja, w której wykonawcy danej profesji zatrudniani są w ramach stosunku pracy i jako tacy świadczą swoją pracę na rzecz danego pracodawcy w ramach wyodrębnionej wyspe-cjalizowanej komórki organizacyjnej zakładu pracy (np. radcowie prawni zatrudnie-ni w dziale prawnym przedsiębiorstwa) lub w ramach zakładu pracy, przedmiotem działalności którego jest zorganizowane świadczeń usług wolnego zawodu (np. lekarze zatrudnieni na różnych stanowiskach w podmiocie leczniczym). Zawód wykonywany jest zatem w formie pracowniczej, natomiast przepisy prawa w pewnym zakresie okre-ślają pozycję organizacyjną wykonującego wolny zawód oraz relacje pomiędzy nim

252Zob. art. 31 ust. 1 Pr. adw. Zgodnie z tym przepisem do zakresu działania zebrania zespołu należy także: ocena pracy zawodowej członków zespołu i aplikantów adwokackich; kontrola działalności kierow-nika zespołu, a zwłaszcza badanie i zatwierdzanie jego sprawozdań; wybór komisji rewizyjnej; uchwalanie preliminarza dochodów i wydatków zespołu; podejmowanie uchwały w sprawie zmiany lokalu zespołu;

podejmowanie uchwały w sprawie likwidacji zespołu.

253Zob. art. 25 ust. 1-2 Pr. adw. Kierownik zespołu uwzględnia życzenia klienta co do wyboru adwo-kata, chyba że uzasadnione względy uniemożliwiają temu adwokatowi udzielenie pomocy prawnej.

254 Ujmowanie wykonywania zawodu adwokata w ramach zespołu adwokackiego w kategoriach formy zatrudnienia mieszczącej się w szerszym zakresie nowego modelu prawa pracy postulował A. Chobot – zob.

idem, Nowe formy zatrudnienia. Kierunku rozwoju i nowelizacji, Warszawa 1997, s. 194.

255Zdaniem NSA treść art. 24 Pr. adw. nie oznacza, że adwokatom zrzeszonym w zespołach adwokackich przyznaje się status pracowników, a zespołom adwokackim – status pracodawcy. Traktowanie zaś adwokatów na równi z pracownikami dotyczy jedynie sfery ubezpieczenia społecznego i ustalania prawa i wysokości świadczeń z tego ubezpieczenia – zob. wyrok NSA z dnia 13 stycznia 2009 r., II FSK 1427/07, LEX nr 508234.

a innymi pracownikami – w szczególności zaś pomiędzy profesjonalistą i kierownikiem jednostki organizowanej oraz pomiędzy nim a innymi wykonawcami tego zawodu za-trudnionymi u danego pracodawcy. I tak, na przykład, radca prawny i rzecznik patento-wy patento-wykonujący zawód w ramach stosunku pracy zajmować mają samodzielne stanowi-sko podległe bezpośrednio kierownikowi zatrudniającej ich jednostki organizacyjnej.

W przypadku zaś, gdy jednostka organizacyjna zatrudnia dwóch lub więcej radców prawnych/rzeczników patentowych, jednemu z nich powierza się „koordynację pracy świadczonej przez nich w tej jednostce”²⁵⁶.

4.3. Indywidualne zależne formy wykonywania zawodu –