Inne elementy charakterystyki wolnego zawodu

W wypowiedziach poszczególnych przedstawicieli doktryny spotkać można tak-że przykłady poglądów uzupełniających przedstawiony wytak-żej, tradycyjny katalog cech wolnego zawodu. Uwagę należy zwrócić przede wszystkim na dwa najszersze i najbardziej kompleksowe jego ujęcia przedstawione w polskiej literaturze przedmiotu na przełomie XX i XXI wieku przez K. Wojtczak i J. Jacyszyna. I tak, K. Wojtczak, dokonawszy szerokiej analizy wypowiedzi XX-wiecznej polskiej i zagranicznej (głównie francusko-języcznej) literatury przedmiotu oraz polskiego oraz zagranicznego ustawodawstwa, akceptuje większość typowo podnoszonych, łącznie traktowanych cech typologicznych wolnego zawodu⁸⁰. Autorka ta idzie przy tym krok naprzód, proponując na bazie doko-nanych przez siebie ustaleń własną, syntetyczną definicję wolnego zawodu. Stwierdza zatem, że wolnym zawodem jest osobiste i samodzielne wykonywanie wewnętrznie spójnego zespołu czynności o charakterze intelektualnym, wymagających wysokich kwalifikacji (wiedzy i praktyki), systematycznie, w zamian za honorarium bezinteresow-nie ustalone, służące zapewbezinteresow-nieniu świadczeń lub usług klientom oraz ochrobezinteresow-nie istotnych wartości interesu ogólnego, zgodnie z obowiązującymi normami prawnymi, zasadami etycznymi i deontologicznymi⁸¹. Definicja ta ma charakter hybrydowy, łącząc w sobie komponenty prawne i pozaprawne (przede wszystkim wynikające z socjologicznego ujęcia zawodu). Wyraźne jest bowiem w niej odniesienie się do elementów charaktery-zujących zawód jako pewien fenomen życia społecznego. Autorka w tym względzie wychodzi od szerokich rozważań dotyczących rozmaitych socjologicznych ujęć zawodu, przechodząc następnie do poszukiwania elementów identyfikujących to pojęcie w roz-proszonej i wielogałęziowej materii prawnej znamiennej m.in. tym, że nie brak w niej ustawowej definicji zawodu (jako takiego – J.B.) o zasięgu systemowym⁸². Pojęcie zawodu było współcześnie definiowane w akcie podstawowym dla ściśle określonych

wolnych zawodów podkreśla J. Filipek, zaznaczający jednocześnie, że nie jest to cecha wyłączna wolnych zawodów – patrz idem, op. cit., s. 246. Z kolei kluczową rolę istnienia samorządu zawodowego dla wyod-rębnienia zawodu zaufania publicznego akcentuje H. Zięba-Załucka oraz przytaczana przez nią K. Wojtczak – patrz: H. Zięba-Załucka, op. cit., s. 494-495.

80K. Wojtczak formułuje zatem wniosek, zgodnie z którym w procesie ustalania, czym jest wolny zawód, należy zastosować zestaw łącznie potraktowanych kryteriów obejmujących: charakter intelektu-alny czynności składających się na zawód; wysokie kwalifikacje zawodowe (przygotowanie teoretyczne i praktyczne); niezależność intelektualną, której granice wyznaczają: a) wiedza, b) etyczne zasady wyko-nywania zawodu, c) deontologia; samodzielność wykowyko-nywania zawodu; osobisty charakter stosunku po-wstałego pomiędzy osobą wykonującą wolny zawód a jej klientami, oparty na zaufaniu, co z reguły wiąże się ze swobodnym wyborem osoby świadczącej usługi w obrębie wolnych zawodów; bezinteresowność w ustalaniu wysokości honorarium; odpowiedzialność osobistą i nieograniczoną; ochronę istotnych war-tości interesu publicznego w wykonywaniu wolnego zawodu (tzw. misja społeczna zawodu) – zob. eadem, op. cit., s. 111-112.

81Ibidem.

82Patrz ibidem, rozdział I. Pojęcie zawodu, s. 25-53 i przytaczana tam literatura.

potrzeb związanych z ustaleniem klasyfikacji zawodów. I tak na przykład zgodnie z de-finicją zawartą w załącznikach do uchylonych rozporządzeń: Ministra Gospodarki i Pra-cy z dnia 8 grudnia 2004 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy oraz zakresu jej stosowania oraz identycznie zatytułowanego rozporządze-nia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z drozporządze-nia 27 kwietrozporządze-nia 2010 r. zawodem jest zbiór zadań (zespół czynności) wyodrębnionych w wyniku społecznego podziału pracy, wy-konywanych stale lub z niewielkimi zmianami przez poszczególne osoby i wymagających odpowiednich kwalifikacji (wiedzy i umiejętności), zdobytych w wyniku kształcenia lub praktyki. Wykonywanie zawodu stanowi źródło dochodów⁸³. Zgodnie z bardziej synte-tycznym ujęciem rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 7 sierpnia 2014 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy oraz zakresu jej stosowania, zawód stanowi źródło dochodów i oznacza zestaw zadań (czyn-ności) wyodrębnionych w wyniku społecznego podziału pracy, wymagających kompe-tencji nabytych w toku uczenia się lub praktyki⁸⁴. K. Wojtczak w swej definicji zawodu wskazuje w konsekwencji ten sam zestaw kryteriów, wprowadzając w swoim ujęciu dodatkowo element działania osobistego na podstawie i w granicach obowiązującego porządku prawnego⁸⁵. Jak wskazano wyżej, autorka wszystkie elementy powyższej de-finicji adaptuje następnie do zaproponowanego przez siebie określenia wolnego zawodu.

Cechą wyróżniającą to określenie na tle innych będzie więc zaakcentowanie tego, że wolny zawód polega na systematycznym i odpłatnym wykonywaniu wewnętrznie spój-nego zespołu czynności.

Drugi z wymienionych wyżej autorów, J. Jacyszyn, nie podejmując próby stworze-nia syntetycznej definicji wolnego zawodu, przyjmuje dominujące w literaturze podejście typologiczne. Co istotne, autor ten w swoich wywodach poszerza zestaw charakterystycz-nych, powtarzalnych kryteriów wyodrębnienia wolnego zawodu (przedstawionych wyżej:

osobistego sposobu świadczenia usług, niezależności zawodowej, kwalifikowanego wy-kształcenia, wynagrodzenia, szczególnej odpowiedzialności i samorządności korporacyj-nej) o kolejne elementy jego charakterystyki typologicznej. Wprowadza przy tym zarów-no własne, specyficzne kategorie pojęciowe, jak i wyraźnie akcentuje wagę pewnych elementów znanych generalnie z opisów wolnego zawodu, podkreślając ich znaczenie jako

83Dz.U.2004.265.2644 z późn. zm. oraz Dz.U.2014.760 t.j. K. Wojtczak w swoich rozważaniach wskazywała elementy definicyjne zawodu zawarte w Instrukcji nr 58 przewodniczącego Komitetu Pracy i Płacy z 31 października 1961 r. oraz rozporządzeniu MPiPS z dnia 20 kwietnia 1995 r. w sprawie klasyfi-kacji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy oraz zakresu jej stosowania – patrz eadem, op. cit., s. 36 i 40, co do swej istoty nie odbiegające daleko od ujęcia zawodu zawartego w rozporządzeniu Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 8 grudnia 2004 r.

84Zob. rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 7 sierpnia 2014 r. w sprawie klasy-fikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy oraz zakresu jej stosowania – objaśnienia do struk-tury klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy, Dz.U.2018.227 t.j.

85K. Wojtczak, op. cit., s. 50.

kryteriów jego wyodrębnienia. I tak J. Jacyszyn wskazuje na cechy takie jak: regulowany charakter wolnego zawodu (jego podjęcie i wykonywanie określone jest przez państwo w sposób ustawowy, administracyjny i samorządowy), aksjologia wykonywania wolnego zawodu, struktura wykonywania zawodu, stan i sposób zorganizowania zawodu, etos zawodowy i tajemnica zawodowa⁸⁶. Przedstawiając te cechy wolnego zawodu, autor nie-jednokrotnie posługuje się specyficznymi dla siebie, szerokimi zakresowo lub nieostrymi zwrotami i pojęciami, a proponowane ujęcia poszczególnych z wyżej wymienionych cech wolnego zawodu (albo kryteriów jego wyodrębnienia) stwarzają wrażenie, że w wielu przypadkach swoimi zakresami nakładają się one na siebie. Regulowany charakter wol-nego zawodu wiązany jest przez J. Jacyszyna z reglamentacją dostępu do takiego zawodu oraz określeniem przez ustawodawcę „kategorii osób do których odnosi się wolny zawód.

Wskazując te osoby (środowiska), legislator wytycza ramy prawne, które formułują prze-pisy dotyczące statusu prawnego tych osób, zakresu ich czynności, kompetencji, form wykonywania zawodu, kwalifikacji, organizacji samorządu zawodowego a wreszcie od-powiedzialności”⁸⁷. W przypadku z kolei „aksjologii wykonywania wolnego zawodu”

uwagę zwraca nadawanie pojęciu „aksjologii” szczególnego znaczenia, wydającego się odbiegać od powszechnie przyjętego w nauce. Aksjologia w ujęciu naukowym jest, w pewnym uproszczeniu, zespołem poglądów i rozważań odnoszących się do sfery war-tości⁸⁸. Tymczasem wyżej wymieniony autor nie odnosi się wprost do tak rozumianych kwestii aksjologicznych związanych z wykonywaniem wolnego zawodu. Terminem

„aksjologia wykonywania wolnego zawodu” obejmuje kilka odmiennych aspektów wy-konywania tego zawodu, takich jak bliżej nieokreślone „normy i zasady, jakie powinny być stosowane w standardzie prawno-organizacyjnym wykonywania zawodu” (co aku-rat wydaje się być stosunkowo najbliższe przedstawionemu wyżej rozumieniu aksjologii – J.B.), metodologię wykonywania zawodu („kto, gdzie, kiedy i w jakiej formie, czy też w jaki sposób wykonuje zawód”), kwestię form organizacyjno-prawnych wykonywania zawodu, cechę systematyczności i ciągłości jego wykonywania oraz dominujący charak-ter usług niemacharak-terialnych jako przedmiotu wolnego zawodu⁸⁹. Należy z pełną aprobatą odnieść się do zaakcentowania przez J. Jacyszyna kwestii aksjologicznych jako istotnych

86Zob. J. Jacyszyn, Wykonywanie wolnych zawodów w Polsce…, s. 42-43 oraz idem, Wolny zawód…, s. 551.

87J. Jacyszyn, Wykonywanie wolnych zawodów w Polsce…, s. 43-44.

88Aksjologia (gr. áksios ‘godny’ + lógos ‘nauka’), filoz., nauka zajmująca się wartościami i systemami wartości. W szerokim znaczeniu – ogólna teoria wartości, nauka o wartościach, wieloaspektowe rozważania ogólnoteoretyczne dotyczące pojęcia wartości, wywodzące się z etycznych koncepcji dobra. W węższym znaczeniu – szczegółowa teoria wartości, wchodząca w skład poszczególnych dyscyplin naukowych, dzie-dzina rozważań nad wartościami określonego rodzaju, np. moralnymi, estetycznymi, poznawczymi, ekono-micznymi, religijnymi – zob. szerzej: https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/aksjologia;3866999.html [dostęp 29.07.2019].

89J. Jacyszyn, Wykonywanie wolnych zawodów w Polsce…, s. 60.

dla charakterystyki typologicznej wolnego zawodu. Zaproponowane ich ujęcie, wiążące się z nadaniem pojęciu aksjologii specyficznej treści, nie jest jednak do końca jasne.

„Normy i zasady, jakie powinny być stosowane w standardzie prawno-organizacyjnym wykonywania zawodu” (podkr. ‒ J.B.), można oczywiście utożsamiać z szerszym poję-ciem wartości, jakie należy stosować w wykonywaniu wolnego zawodu. Wydaje mi się natomiast, że metodologia wykonywania wolnego zawodu, jego formy prawno-organi-zacyjne, ciągłość i systematyczność praktyki zawodowej powinny wyrażać/spełniać założenia aksjologiczne wolnego zawodu lub być z nimi zgodne. Podlegają one zatem wartościowaniu z punktu widzenia mających pierwotny charakter podstaw aksjologicz-nych wolnego zawodu. Kolejnymi specyficznymi kryteriami wyodrębnienia wolnego zawodu, jakie wyodrębnia J. Jacyszyn, są: „struktura wykonywania zawodu” oraz „stan i sposób zorganizowania”. Pierwszy z nich odnoszony jest przez autora do istnienia uporządkowanego systemu (struktury), za pomocą której wykonywany jest zawód. Znaj-duje to wyraz przede wszystkim w określeniu przez przepisy prawa katalogu podstawo-wych form organizacyjno-prawnych wykonywania danego wolnego zawodu, najczęściej przy wyłączaniu z nich formy pracowniczej⁹⁰. Drugi element (kryterium stanu i sposobu zorganizowania) łączony jest przez autora m.in. z regulowanym i reglamentowanym charakterem wolnego zawodu (co w ujęciu J. Jacyszyna jest odrębnym elementem jego charakterystyki – J.B.), co przejawiać ma się w określeniu przez ustawodawcę form or-ganizacyjno-prawnych wykonywania wolnego zawodu (czyli struktury wykonywania zawodu – J.B.), w zakresie których wyboru może lub musi dokonać wykonawca zawodu.

Autor włącza w rozważania o kryterium stanu i sposobu zorganizowania wolnego zawo-du rozmaite wątki, takie jak wzrost znaczenia spółek cywilnych i handlowych w wyko-nywaniu wolnego zawodu czy kwestia infrastruktury, za pomocą której wykonywany jest zawód (środki materialne, personel administracyjno-biurowy), z położeniem szcze-gólnego nacisku na zagadnienie wykonywania zawodu w ramach kancelarii⁹¹. J. Jacyszyn opowiada się za poglądami przyznającymi powinności zachowania tajemnicy zawodowej rangę jednego z identyfikatorów wolnego zawodu. Wiąże przy tym tę jego cechę z aspek-tem misji profesjonalisty polegającej na ochronie wartości o szczególnej randze społecz-nej, włączając ją tym samym w aksjologię wolnego zawodu. W aspekcie jednostkowym ochrony wymaga zaś prywatność klienta. Tak rozumiane przestrzeganie tajemnicy ma przy tym dualny charakter – jest zarówno powinnością, jak i uprawnieniem wykonują-cego wolny zawód. Jednocześnie autor ten wpisuje tajemnicę zawodową w aksjologię wolnego zawodu, szeroko eksponując jej aspekt etyczny, wskazując na szereg przykładów

90Dodatkowo element ten obejmuje zdaniem autora regulowane prawem zakazy i ograniczenia wyko-nywania zawodu dotyczące np. dopuszczalności łączenia wykowyko-nywania danego zawodu z innym zawodem lub inną działalnością – zob. ibidem, s. 61.

91J. Jacyszyn, Wykonywanie wolnych zawodów w Polsce…, s. 69 i n.

zapisów kodeksów etyki zawodowej do tej tajemnicy się odnoszących⁹². W stosunku do powyższych poglądów należy podnieść, że ujęta szeroko tajemnica zawodowa odnoszo-na być może także do przypadków związanych z wykonywaniem wielu innych zawodów (np. tajemnica bankowa, statystyczna). Nie wchodząc w tym miejscu w szersze rozwa-żanie nad pojęciem tajemnicy zawodowej wolnego zawodu, należy podkreślić, że tym, co może ją wyróżniać, a jest podkreślone słusznie przez ww. autora, jest jej dualny charakter jako obowiązku i uprawnienia profesjonalisty wyrażanego zarówno w przepi-sach prawa, jak i w skodyfikowanych zasadach etyki zawodowej.