Obowiązki pracownicze – uwagi wprowadzające

We współczesnej literaturze przedmiotu wyrażany jest pogląd o dyskusyjności każdej próby systematyzacji oraz hierarchizacji obowiązków pracowniczych⁴⁶⁹. Zamiar jednoznacznego ustalenia ich treści i zakresu wiąże się z szeregiem trudności, spowodo-wanych m.in. tym, że unormowanie tej materii w kodeksie pracy nie zostało oparte na jednolitym, logicznym i spójnym kryterium podziału. Zdaniem T. Kuczyńskiego

467Np. zgodnie z przepisami ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty le-karz, który zamierza podjąć wykonywanie zawodu po upływie 5 lat od uzyskania dyplomu lekarza, lekarza dentysty, przed przyznaniem ograniczonego prawa wykonywania zawodu lekarza, lekarza dentysty obowiąza-ny jest do odbycia przeszkolenia. Lekarz posiadający ograniczone prawo wykoobowiąza-nywania zawodu lekarza, leka-rza dentysty, który zamieleka-rza podjąć wykonywanie zawodu po upływie 5 lat od ukończenia stażu podyplomo-wego, ma obowiązek odbycia przeszkolenia. Lekarz posiadający prawo wykonywania zawodu, który nie wykonuje go przez okres dłuższy niż 5 lat, a zamierza podjąć jego wykonywanie, ma obowiązek zawiadomie-nia o tym właściwej okręgowej rady lekarskiej i odbycia przeszkolezawiadomie-nia (art. 10 ust. 1-3 u.z.l.l.d.). Z kolei zgodnie z art. 11 ust. 1 ww. ustawy jeżeli okręgowa rada lekarska stwierdzi, że istnieje uzasadnione podejrze-nie podejrze-niedostatecznego przygotowania zawodowego lekarza, powołuje komisję złożoną z lekarzy o odpowied-nich kwalifikacjach zawodowych, która wydaje opinię o przygotowaniu zawodowym tego lekarza. Zgodnie zaś z art. 11 ust. 2 u.z.l.l.d. okręgowa rada lekarska na podstawie opinii komisji, o której mowa w ust. 1, może zobowiązać lekarza do odbycia uzupełniającego przeszkolenia. Zainteresowany lekarz jest uprawniony do uczestnictwa w posiedzeniu okręgowej rady lekarskiej w czasie rozpatrywania jego sprawy. Co istotne, zgod-nie z art. 11 ust. 3 lekarz ma obowiązek stawienia się przed komisją, o której mowa w ust. 1. Zobacz także analogiczne procedury uregulowane w odniesieniu do diagnostów laboratoryjnych, aptekarzy, pielęgniarek i położnych, fizjoterapeutów (art. 14-15 u.d.lab., art. 17-18 u.i.ap., art. 26-27 u.z.p.p., art. 11-12 u.z.fiz.).

468Zob. także J. Borowicz, Obowiązki wykonawcy…, s. 22.

469Taką ocenę wyraża np. Z. Salwa w wersji swojego podręcznika z 2004 r. – zob. idem, Prawo pra-cy…, 2004, s. 159.

trudności klasyfikacyjne mogą mieć przyczyny zarówno formalne, jak i materialne.

Autor ten wskazuje więc, że pewne obowiązki zostały wyartykułowane wprost w normach typu podstawowego nakazujących określonym adresatom jakieś postępowanie i zamiesz-czane w odrębnych jednostkach systematyzacji kodeksu pracy (np. rozdział II działu IV k.p. pod tytułem Obowiązki pracownika), natomiast inne zostały zamieszczone pośród przepisów normujących poszczególne, konkretne instytucje stosunku pracy (np. roz-dział IIa roz-działu IV k.p. pod tytułem Zakaz konkurencji). Jeszcze inne mają z kolei postać powinności wyznaczonych w sposób opisowy. Nie będąc nazwane wprost, dają się wy-odrębnić na podstawie przyjętych rozwiązań prawodawczych. Przykładem tych ostatnich jest według T. Kuczyńskiego obowiązek osobistego świadczenia pracy. Zdaniem tego autora analiza materialna obowiązków pracowniczych pozwala na wyodrębnienie roz-maitych, niejednolitych pod względem znaczenia prawnego grup powinności pracowni-czych dotyczących rozmaitych aspektów wykonywania pracy umówionej (zob. niżej)⁴⁷⁰. W konsekwencji powszechnego identyfikowania przez doktrynę trudności w odniesieniu do kwestii materialnej klasyfikacji i hierarchizacji obowiązków pracowniczych we współczesnej literaturze dla potrzeb teoretycznych i dydaktycznych zaznaczają się roz-maite podejścia. Elementem, który je łączy, jest powszechne wyróżnianie w literaturze pośród ogółu powinności pracowniczych obowiązku wykonywania pracy określonego rodzaju – jako wynikającego wprost z treści stosunku pracy. Przyjmuje się przy tym, że obowiązek wykonywania pracy jest dla konkretnych, rozmaicie klasyfikowanych obowiązków pracowników kategorią nadrzędną⁴⁷¹. Te szczegółowe obowiązki, wyrażo-ne przede wszystkim w art. 100 k.p., doprecyzowują sposób spełnienia powinności wykonywania pracy określonego rodzaju i jako takie klasyfikowane są na rozmaite sposoby⁴⁷². I tak, na przykład, Z. Salwa proponował usystematyzowanie obowiązków

470T. Kuczyński, [w:] H. Szurgacz (red.), op. cit., s. 171-172.

471We wcześniejszej literaturze odróżnienie to akcentowali np. A. Józefowicz, Obowiązki pracownika,

„Nowe Prawo” 1975, nr 10-11, s. 1362 i n.; T. Zieliński, Zarys wykładu prawa pracy cz. II, Katowice 1978, s. 212 i n.; idem, Prawo pracy. Zarys systemu cz. II, Warszawa-Kraków 1986, s. 183 i n.; W. Szubert, Zarys prawa pracy, Warszawa 1980, s. 164 i n.; T. Kuczyński, Ochrona…, s. 79-80. Współcześnie, w literaturze pierw-szego 20-lecia XXI w. na ten temat zob. np. L. Florek, T. Zieliński, Prawo pracy, Warszawa 2000, s. 149-150;

T. Kuczyński, [w:] H. Szurgacz (red.), op. cit.; Z. Salwa, Prawo pracy; W. Muszalski (red.), op. cit., s. 282.

472Wcześniej, w literaturze z 2. poł. XX w., niektórzy autorzy, akceptując kodeksową systematykę tych obowiązków, ograniczali się do analizy poszczególnych powinności, podporządkowując je wszystkie generalnie obowiązkowi wykonywania pracy oznaczonego rodzaju (por. np. Z. Salwa, Prawo pracy i ubezpieczeń społecz-nych, Warszawa 1995, s. 151 i n.). Niekiedy w ówczesnej literaturze poprzestawano na wprowadzeniu, jako kategorii podrzędnych do obowiązku wykonywania pracy oznaczonego rodzaju, dwóch zbiorczych kategorii obowiązków pracowniczych: pierwszej, obejmującej powinności związane z ilościowym aspektem pracy, oraz drugiej, obejmującej powinności związane z jakościowym aspektem pracy (por. np. T. Liszcz, Prawo pracy, Gdańsk 1995, s. 252 i n.). Według bardziej rozbudowanych systematyk obowiązki pracownicze dzielone były też na określające: a) ilościowy rozmiar pracy, b) jakościową stronę pracy, c) wymóg dbałości o dobro zakładu pracy, d) powinność współpracy i lojalności członków załogi, e) porządek i dyscyplinę pracy (tak np. A. Józe-fowicz, Obowiązki pracownika…; T. Zieliński, Zarys wykładu…; W. Szubert, Zarys prawa pracy..., 1980).

pracowniczych zgodnie z logicznym, zdaniem tego autora, następstwem zachowań i działań pracownika służących wykonaniu pracy umówionej. Biorąc to pod uwagę, autor ten wyróżnił następujące obowiązki pracownicze: 1) przestrzegania czasu pracy, 2) sumiennego i starannego wykonywania pracy, 3) wykonywania poleceń przełożonych, 4) przestrzegania porządku pracy, 5) dbałości o dobro pracodawcy, 6) przestrzegania przepisów i zasad bhp, 7) przestrzegania zasad współżycia społecznego⁴⁷³. L. Florek i T. Zieliński z kolei wyróżniali: 1) obowiązek należytego wykonywania pracy jako powinność grupującą obowiązki odnoszące się do sfery jakościowej wykonywania pra-cy, 2) grupę obowiązków określających ilościową stronę prapra-cy, 3) obowiązki porządko-we, 4) obowiązek dbałości o dobro pracodawcy i ściśle z nim związany obowiązek przestrzegania tajemnicy oraz 5) spełniający zdaniem tych autorów funkcję instrumen-talną w stosunku do innych obowiązków pracowniczych obowiązek stosowania się do poleceń pracodawcy⁴⁷⁴. Według K. Ślebzaka zaś wyróżnić należy obowiązki wynikają-ce z istoty stosunku pracy (obowiązki wykonywania pracy rodzaju umówionego w spo-sób sumienny i staranny, pod kierownictwem i na rzecz pracodawcy) oraz szczegółowe obowiązki pracownicze obejmujące: powinności wynikające z faktu nawiązania stosun-ku pracy (obowiązki: poddania się wstępnym badaniom lekarskim, odbycia przeszkole-nia bhp, zaznajomieprzeszkole-nia się z ustalonym porządkiem pracy), powinności związane z wy-konywaniem pracy (obowiązki: przestrzegania ustalonego czasu pracy, przestrzegania ustalonego przez pracodawcę porządku i dyscypliny pracy, obowiązek dbałości o dobro zakładu pracy, ochrony jego mienia i przestrzegania tajemnicy pracodawcy, przestrze-gania umownych i ustawowych zakazów konkurencji oraz przestrzeprzestrze-gania w zakładzie pracy zasad współżycia społecznego) oraz obowiązki związane z ustaniem stosunku pracy (rozmaite obowiązki służące szeroko rozumianemu rozliczeniu się z pracodawcą, w szczególności w zakresie mienia pracodawcy). Warto zauważyć, że autor ten wyod-rębnia jeszcze kategorię obowiązków stron następujących po ustaniu stosunku pracy,

Klasyfikacja ta (uwzględniając jej rozmaite modyfikacje wynikające z poglądów poszczególnych autorów oraz zmian stanu prawnego) okazała się jedną z szerzej akceptowanych i zajmujących trwałe miejsce w doktrynie.

Z kolei według innych poglądów bazujących na ówczesnym stanie prawnym, wśród obowiązków pracowni-czych wyróżnić można było podstawową zasadę zawartą w art. 12 k.p. (obecnie uchylonym) wyrażającą klau-zulę generalną należytego wykonywania obowiązków, stanowiącą swoisty metaobowiązek dominujący w hie-rarchii powinności pracowniczych. Obok tej klauzuli generalnej na podstawową zasadę obowiązków pracowniczych składać się miały: obowiązek przestrzegania dyscypliny pracy, dążenia do jak najlepszych wy-ników pracy i przejawiania w tym celu odpowiedniej inicjatywy oraz obowiązek dbałości o dobro zakładu pracy i jego mienie, konkretyzowane m.in. w art. 100 § 2 k.p. Obok zasady z art. 12 k.p. wyróżniano jako podstawową grupę obowiązków pracowniczych kategorię obowiązków dyscypliny pracy, zaliczając do nich przede wszyst-kim obowiązek sumienności i staranności, obowiązek stosowania się do poleceń przełożonych oraz obowiązek przestrzegania czasu i porządku pracy – zob. J. Jończyk, Prawo pracy…, s. 283 i n.

473Z. Salwa, Prawo pracy…, s. 159-160.

474L. Florek, T. Zieliński, op. cit., s. 150-153; wcześniej o takim usytuowaniu obowiązku wykonywania poleceń: T. Zieliński, Prawo pracy..., s. 189.

wiążąc ich byt z wcześniejszym zawarciem przez pracownika i pracodawcę umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy⁴⁷⁵. Z kolei zdaniem T. Kuczyńskiego katalog powinności pracowniczych składających się na treść zobowiązania do wykony-wania pracy określonego rodzaju bazujący na przepisie art. 100 k.p. obejmuje powinno-ści określające: 1) jakopowinno-ściową stronę pracy (obowiązek sumiennego i starannego wyko-nywania pracy, obowiązek stosowania się do poleceń dotyczących sposobu wykonywania pracy), 2) stronę ilościową świadczenia (obowiązek przestrzegania czasu pracy ustalonego w zakładzie pracy), 3) stronę porządkową pracy (obowiązek przestrze-gania regulaminu i ustalonego w zakładzie porządku, przestrzeprzestrze-gania przepisów i zasad bhp oraz przepisów przeciwpożarowych, obowiązek stosowania się do poleceń dotyczą-cych czasu i porządku pracy), 4) obowiązki określające stosunek pracownika do zakładu pracy i do pracodawcy (obowiązek dbałości o dobro pracodawcy i jego mienia, obowią-zek zachowania tajemnicy, zakaz podejmowania działalności konkurencyjnej), 5) obo-wiązki określające stosunek pracownika do innych pracowników (powinność przestrze-gania zasad współżycia społecznego)⁴⁷⁶. Klasyfikacja proponowana przez T. Kuczyńskiego ma przy tym ten walor, że w swoich zasadniczych zrębach ma już dość długą tradycję w literaturze prawa pracy oraz istotne punkty wspólne z niektórymi in-nymi klasyfikacjami⁴⁷⁷.

Dla podjęcia próby przedstawienia obowiązków pracownika wykonującego wolny zawód istotne znaczenie mieć może dostrzegane w doktrynie zjawisko różnicowania i modyfikacji zarówno ich katalogów, jak i treści poszczególnych obowiązków pracow-niczych. Spostrzeżenie to znajduje swój wyraz na przykład we wprowadzeniu ogólnej kategorii pojęciowej „powszechnych powinności pracowniczych” (grupującej obowiąz-ki odnoszące się do wszystobowiąz-kich pracowników, niezależnie od podstawy nawiązania stosunku pracy, rodzaju umowy o pracę, stanowiska czy formy organizacyjnej lub wła-snościowej pracodawcy), którą przeciwstawia się powinnościom o charakterze sektoro-wym, branżowym (ciążącym na przedstawicielach niektórych grup zatrudnionych).

W literaturze wskazuje się tu m.in. na przypadek szczególnych stosunków pracy, gdzie obserwuje się modyfikacje katalogów i treści poszczególnych obowiązków wynikające z mocy tzw. pragmatyk służbowych. Modyfikacje te znajdują swoje uzasadnienie w ko-nieczności uwzględnienia odrębności świadczenia w ramach tych stosunków pracy.

Zjawisko to przejawia się w szczególności w obszarze służbowych stosunków pracy

475Zob. K. Ślebzak, [w:] Z. Niedbała (red.), op. cit, s. 165 i n.

476Zob. T. Kuczyński, [w:] H. Szurgacz (red.), op. cit., s. 172-173. Zob. też idem, Twórczość autorska i wynalazcza jako kategoria prawa pracy. Wybrane zagadnienia, PiZS 1998, nr 3, s. 15, co wydaje się za-sadniczo odpowiadać podejściu do problemu klasyfikacji obowiązków pracowniczych zaproponowanemu w 2. połowie XX w. – por. np. W. Szubert, Zarys prawa pracy… .

477Chociażby z klasyfikacją, jaką proponowali L. Florek i T. Zieliński – J.B.

opartych na nominacyjnej podstawie zatrudnienia⁴⁷⁸. Co zaś istotne z punktu widzenia prowadzonych tu rozważań, w literaturze dostrzegano także modyfikacje i uzupełnienia treści konkretnych obowiązków w stosunku do pracowników zaliczanych do określonych grup zawodowych (wskazuje się tu przykładowo na lekarzy, farmaceutów i radców prawnych), które wynikać mają m.in. z przyjętych przez samorząd zawodowy zasad etyki⁴⁷⁹. Powyższe stwierdzenie wydaje się jednak zbyt wąsko ujmować problem źródeł modyfikacji i uzupełnień treści obowiązków osób wykonujących wolne zawody w ramach stosunku pracy, wynikają one bowiem w pierwszym rzędzie z przepisów aktów prawnych regulujących zasady wykonywania wolnych zawodów. Tak czy inaczej zaakcentowana zostaje jednak konieczności relatywizacji treści niektórych obowiązków pracowniczych w odniesieniu do rodzaju wykonywanej pracy/wykonywanego zawodu. Konieczne jest uwzględnienie swoistości procesu wykonywania danej pracy jako czynnika wpływają-cego na ukształtowanie treści obowiązków pracowniczych. Wydaje się więc, że także w przypadku wolnego zawodu wykonywanego na zasadach pracowniczych należy uwzględnić swoistość rodzaju pracy umówionej oraz procesu jego wykonywania w ra-mach stosunków prawa pracy – można bowiem postawić tezę, że będzie ona w znacznej mierze (obok przepisów prawa, norm etycznych) czynnikiem wpływającym na sposób określenia powinności pracowników wykonujących wolny zawód, ustalenie kryteriów sposobu ich wykonania oraz na zakres i formy odpowiedzialności⁴⁸⁰.

3. Obowiązki pracownika wykonującego wolny zawód –