w zapobieganiu przemocy w rodzinie
2.1. Formy i metody wykonywania zadań przez policjantów służby patrolowej patrolowej
Służbę prewencyjną w zakresie zapobiegania przemocy domowej na podstawie procedury „Niebieskie Karty” w głównej mierze pełnią policjanci służby patrolowej (funkcjonariusze wydziałów/komórek patrolowo-interwencyjnych).
Zgodnie z zarządzeniem nr 768 Komendanta Głównego Policji z dnia 14 sierpnia 2007 roku w sprawie form i metod wykonywania zadań przez policjantów pełniących służbę patrolową oraz koordynacji działań o charakterze prewencyjnym (Dz. Urz. KGP nr 15 poz. 119 z późn. zm.) służba patrolowa oznacza „wykonywanie zadań służbowych przez policjanta lub grupę policjantów w patrolu pieszym lub z wykorzystaniem środka transportu służącego do przemieszczania się w określonym rejonie zagrożenia, rejonie odpowiedzialności, na wyznaczonej trasie patrolowej lub w określonym miejscu zagrożonym”385.Głównym obowiązkiem policjantów pełniących służbę patrolową jest przeciwdziałanie popełnianiu przestępstw lub wykroczeń. Zarządzenie określa zadania funkcjonariuszy komórek interwencyjnych, tj. przybycie na miejsce zdarzenia w możliwie najkrótszym czasie od momentu przyjęcia zgłoszenia; prowadzenie działań zmierzających do ustalenia i zatrzymania osób podejrzewanych o popełnienie czynu zabronionego i zabezpieczenie miejsca wydarzenia; podejmowanie działań mających na celu zapobieganie
384 G. Dajewski, Procedura „Niebieskie Karty” w systemie działań interwencyjnych [w:] A. Tyburska, J. Fiebig, G. Kędzierska (red.), Policja a przemoc. Przeciwdziałanie przemocy wobec dzieci, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji, Szczytno 2004, s. 135.
385 Zarządzenie nr 768 Komendanta Głównego Policji z dnia 14 sierpnia 2007 r. w sprawie form i metod wykonywania zadań przez policjantów pełniących służbę patrolową oraz koordynacji działań o charakterze prewencyjnym (Dz. Urz. KGP nr 15 poz. 119 z późn. zm.), § 2.
134
zdarzeniom naruszającym bezpieczeństwo i porządek publiczny, a w przypadku ich wystąpienia podjęcie natychmiastowych działań zmierzających do jego przywrócenia; podejmowanie działań porządkowych oraz innych określonych w odrębnych przepisach w czasie pożarów, katastrof komunikacyjnych i budowlanych, powodzi i innych klęsk żywiołowych; podejmowanie działań pościgowych, określonych odrębnymi przepisami, za sprawcami przestępstw i wykroczeń zbiegłymi z miejsca wydarzenia; udzielanie w razie potrzeby natychmiastowej pomocy innym policjantom oraz osobom również przy udziale innych powołanych do tego celu podmiotów386. Na miejscu interwencji związanej z przemocą w rodzinie policjanci przede wszystkim udzielają lub powodują udzielenie pomocy przedlekarskiej osobom, których życiu lub zdrowiu zagraża niebezpieczeństwo. Jeżeli istnieją ku temu warunki funkcjonariusze uniemożliwiają sprawcy kontynuowanie działań naruszających porządek prawny i zatrzymują go. W miarę możliwości także zabezpieczają miejsce zdarzenia przed zatarciem śladów i innych dowodów oraz zbierają informacje o sytuacji przemocowej i ustalają świadków.
Do działalności interwencyjnej dochodzi wówczas, gdy wystąpiły już zdarzenia naruszające porządek prawny, zagrażające życiu lub zdrowiu człowieka i wymagające bezpośredniej i szybkiej reakcji policji387. Zadania, jakie wypełnia policjant w związku z przeprowadzaniem interwencji dotyczącej przemocy w rodzinie są precyzyjnie ustalone388. Po otrzymaniu informacji związanej z przemocą domową funkcjonariusz przyjmujący zgłoszenie (zazwyczaj oficer dyżurny jednostki policji) dokonuje podstawowych ustaleń. Dotyczą one czasu i miejsca zdarzenia, rodzaju przemocy, konieczności udzielenia pomocy medycznej oraz informacji dotyczących stanu świadomości sprawcy czy innych osób na miejscu zdarzenia. W przypadku ostrej sytuacji kryzysowej w rodzinie (awantura, krzyki, zagrożenie zdrowia i życia) zleca patrolowi interwencję i rejestruje zgłoszenie w systemach informatycznych policji389. Zasadniczo działania podejmowane przez funkcjonariusza podczas interwencji domowej dzielą się na dwie grupy: prewencyjne i dochodzeniowo-śledcze. Policjanci w pierwszej kolejności udzielają niezbędnej pomocy, tj. organizują
386 Tamże, § 17.
387 G. Dajewski, Procedura „Niebieskie Karty” w systemie działań interwencyjnych [w:] A. Tyburska, J. Fiebig, G. Kędzierska (red.), Policja a przemoc. Przeciwdziałanie przemocy wobec dzieci, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji, Szczytno 2004, s. 130.
388 R. Głowacki, Rola policji w systemie przeciwdziałania przemocy w rodzinie [w:] A. Tyburska, J. Fiebig, G. Kędzierska (red.), Policja a przemoc. Przeciwdziałanie przemocy wobec dzieci, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji, Szczytno 2004, s. 124.
389A. Wawrzczak-Gazda, Rola i zadania policji w przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie [w:] P. Morciniec (red.), Oblicza przemocy. Od przyczyn do przeciwdziałania, Wydawnictwo Wydział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2012, s. 152-153.
135
dostęp do pomocy medycznej, stosują środki przymusu bezpośredniego wobec sprawcy, wykonują czynności procesowe w granicach koniecznych do zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa, przeprowadzają rozmowę z ofiarami, a w miarę możliwości także ze sprawcami390. Do podstawowych obowiązków funkcjonariuszy podczas interwencji należy dokładne poinformowanie osób o przysługujących im prawach oraz o grożących konsekwencjach. W przypadku powzięcia uzasadnionego podejrzenia występowania przemocy w trakcie interwencji funkcjonariusze wypełniają dokumentację wszczynającą procedurę „Niebieskie Karty”. Gdy nawiązanie bezpośredniego kontaktu z ofiarą przemocy jest niewykonalne, wypełnienie formularza „Niebieska Karta – A” następuje niezwłocznie po skontaktowaniu się z tą osobą, po ustaniu przyczyny uniemożliwiającej jego wypełnienie bądź też bez udziału tej osoby391. Jeżeli podczas interwencji nie ma możliwości wypełnienia formularza w całości, części V, IX, X, XI, XII, XV, XVII, XX, XXI mogą zostać uzupełnione przez dzielnicowego w obecności osoby, co do której istnieje podejrzenie, że jest dotknięta przemocą w rodzinie392. Ważnym elementem prawidłowo przeprowadzonej interwencji jest wręczenie ofierze pouczenia w formie druku „Niebieska Karta – B”. Osoby doznające przemocy są zazwyczaj w stresie z powodu zaistniałej sytuacji przemocowej oraz pojawienia się policjantów. Ich stan emocjonalny niekiedy nie sprzyja zapamiętywaniu informacji przekazywanych przez funkcjonariuszy. Otrzymana karta pozwala na spokojne zapoznanie się z możliwościami dalszego postępowania po przeprowadzonej interwencji i zapewnieniu bezpieczeństwa. Z badań wynika, że „Niebieska Karta – B” przekazywana jest osobom pokrzywdzonym przez 86% policjantów w przypadkach interwencji związanych z przemocą fizyczną, 68% przemocą psychiczną, 62% przemocą seksualną i 49% przemocą ekonomiczną393. Ważne jest, aby wszczęcie procedury było okolicznością motywującą osobę doświadczającą przemocy do skorzystania z pomocy, a nie stała się rutynową formalnością policji.
Funkcjonariusz informuje poszkodowanych o możliwości złożenia zawiadomienia o przestępstwie lub wniosku o ściganie sprawcy w odpowiedniej jednostce policji lub prokuratury. Objaśnia także, że wypełnienie „Niebieskiej Karty – A” nie jest jednoznaczne ze złożeniem zawiadomienia o przestępstwie, lecz policyjną notatką urzędową
390 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 13 września 2011 r. w sprawie procedury „Niebieskie Karty” oraz wzorów formularzy „Niebieska Karta” (Dz.U. nr 209 poz. 1245), § 13.
391 Tamże, § 2, ust. 3-4.
392 Wytyczne nr 2 Komendanta Głównego Policji z dnia 7 grudnia 2011 r. w sprawie sposobu postępowania policjantów podczas realizacji procedury „Niebieskie Karty” (Dz. Urz. KGP nr 10 poz. 77), § 2, ust. 2.
393 Potrzeby szkoleniowe grup zawodowych „pierwszego kontaktu” z przypadkami przemocy w rodzinie. Wyniki badań TNS OBOP dla Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2007, s. 36, http://www.mpips.gov.pl [data dostępu: 05.02.2015].
136
z przeprowadzonej interwencji i nie może zostać anulowana czy na prośbę ofiary, świadka czy sprawcy przemocy. Właściwe udokumentowanie faktów dotyczących przemocy domowej jest bardzo ważne ze względu na dalsze działania podejmowane w danej rodzinie. Większość policyjnych interwencji dotyczących przemocy domowej ma charakter „separacyjny”, czyli nakierowany na odizolowania osoby dotkniętej przemocą od sprawcy, co z perspektywy moralnej okazuje się niesprawiedliwe, z psychologicznego punktu widzenia nie stanowi działania terapeutycznego, a w podejściu ekonomicznym jest zbyt kosztowne394. Celem zapewnienia bezpieczeństwa osobom poszkodowanym interweniujący patrol policyjny zatrzymuje sprawcę do wyjaśnienia lub przewozi go do izby wytrzeźwień395. Najczęściej ma to miejsce w przypadkach występowania przemocy fizycznej396.
Środki izolacji sprawcy od pokrzywdzonego regulują przepisy Kodeksu postępowania karnego, ustawy o Policji oraz ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. Na podstawie artykułu 244 Kodeksu postępowania karnego397 policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo, a zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się tej osoby albo zatarcia śladów przestępstwa bądź też nie można ustalić jej tożsamości albo istnieją przesłanki do przeprowadzenia przeciwko tej osobie postępowania w trybie przyspieszonym (§ 1). Artykuł 15 ustawy o Policji398 uprawnia funkcjonariuszy do zatrzymywania osób w trybie i przypadkach określonych w przepisach Kodeksu postępowania karnego i innych ustaw oraz do zatrzymywania osób stwarzających w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego, a także dla mienia. Ustawa o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych ustaw, wskazując nowe podstawy zatrzymania sprawcy przemocy, wprowadziła obowiązujące od 1 sierpnia 2010 roku zmiany w artykule 244 Kodeksu postępowania karnego, poprzez dodanie § 1a i 1b, a także w ustawie o Policji, poprzez dodanie artykułu 15a399. W świetle
394 L. Krzywicka, Interdyscyplinarne (wielodyscyplinarne) podejście w przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie [w:] Przemoc w rodzinie wobec osób starszych i niepełnosprawnych. Poradnik dla pracowników pierwszego kontaktu, D. Jaszczak-Kuźmińska, K. Michalska (red.), Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2010, s. 133.
395 Ogólnopolskie Pogotowie dla ofiar przemocy w rodzinie „Niebieska Linia”, http://www.niebieskalinia.info [data dostępu: 01.02.2015].
396 Potrzeby szkoleniowe grup zawodowych „pierwszego kontaktu” z przypadkami przemocy w rodzinie. Wyniki badań TNS OBOP dla Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2007, s. 36, http://www.mpips.gov.pl pdf [data dostępu: 05.02.2015].
397Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz.U. nr 89 poz. 555 z późn. zm.).
398 Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz.U. 1990 nr 30 poz. 179 z późn. zm.).
137
powołanych przepisów policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej, a zachodzi obawa, że ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi (artykuł 244 § 1a Kodeksu karnego). Funkcjonariusze obligatoryjnie zatrzymują osobę podejrzaną, jeśli przestępstwo, o którym mowa w § 1a, zostało popełnione przy użyciu broni palnej, noża lub innego niebezpiecznego przedmiotu, a zachodzi obawa, że ponownie popełni ona przestępstwo z użyciem przemocy wobec osoby wspólnie zamieszkującej, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi (artykuł 244 § 1b Kodeksu karnego). Zatrzymanie sprawców przemocy w rodzinie stwarzających bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego umożliwia także dyspozycja artykułu 15a ustawy o Policji.
Zatrzymanie jest jednak rzadko stosowanym środkiem. W przypadku, gdy sprawca przemocy jest nietrzeźwy, policja ma prawo doprowadzić do izby wytrzeźwień, zakładu opieki zdrowotnej lub innej właściwej placówki osoby w stanie nietrzeźwości, które znajdują się w okolicznościach zagrażających ich życiu lub zdrowiu albo zagrażają życiu lub zdrowiu innych osób400. Jest to najczęściej stosowany przez funkcjonariuszy działanie, które jest skuteczne jedynie na krótko i w żaden sposób nie przyczynia się do rozwiązania problemu przemocy w rodzinie. Osoba stosująca przemoc po przenocowaniu w izbie wytrzeźwień wraca do domu, gdzie w dalszym ciągu znęca się nad ofiarą, która nierzadko zmuszona jest pokryć z budżetu rodzinnego koszty pobytu w izbie wytrzeźwień.