Sposób i kolejność wypełniania formularzy przez uprawnione osoby przedstawia poniższy schemat (rysunek 1).
310 Diagnoza dotycząca realizacji zadań wynikających z ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie wykonywanych przez zespoły interdyscyplinarne/grupy robocze, a także realizacji procedury „Niebieskie Karty” w oparciu o rozporządzenie w sprawie procedury „Niebieskie Karty” oraz wzorów formularzy „Niebieska Karta”. Raport z badań zrealizowanych na zamówienie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej przez Instytut Badawczy Millward Brown SMG/KRC, Warszawa 2012, s. 22-23, https://www.mpips.gov.pl [data dostępu: 04.02.2015].
101
Rysunek 1. Schemat wypełniania wzorów formularzy „Niebieska Karta”
Źródło: Diagnoza dotycząca realizacji zadań wynikających z ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie wykonywanych przez zespoły interdyscyplinarne/grupy robocze, a także realizacji procedury „Niebieskie Karty” w oparciu o rozporządzenie w sprawie procedury „Niebieskie Karty” oraz wzorów formularzy „Niebieska Karta”. Raport z badań zrealizowanych na zamówienie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej przez Instytut Badawczy Millward Brown SMG/KRC, Warszawa 2012, s. 8. https://www.mpips.gov.pl [data dostępu: 04.02.2015].
W przypadku powzięcia, w toku prowadzonych czynności służbowych lub zawodowych, uzasadnionego podejrzenia stosowania przemocy wobec członków rodziny lub w wyniku zgłoszenia dokonanego przez członka rodziny lub przez osobę będącą świadkiem przemocy w rodzinie następuje wszczęcie procedury poprzez wypełnienie formularza „Niebieska Karta – A”. Powinno to nastąpić w obecności osoby, co do której istnieje podejrzenie, że jest dotknięta przemocą w rodzinie w warunkach gwarantujących swobodę wypowiedzi oraz zapewniających jej bezpieczeństwo. W sytuacji, gdy ten kontakt jest niemożliwy, formularz wypełniany jest bez udziału tej osoby. Jeśli zachodzi podejrzenie, że sprawca przemocy w rodzinie, dopuścił się po raz kolejny aktu przemocy, ponownie, w zakresie niezbędnym do udokumentowania nowego zdarzenia, wypełniana jest „Niebieska Karta – A”.
W I części formularza odnotowuje się dane osoby, co do której istnieje podejrzenie, że jest dotknięta przemocą w rodzinie: imię i nazwisko, imiona rodziców, miejsce zamieszkania, aktualny adres pobytu, numer telefonu. W dalszej części druku powinna
102
znaleźć się informacja o zgłaszającym. W przypadku, kiedy jest to osoba inna niż pokrzywdzona, np. świadek, opiekun, osoba najbliższa, należy zapisać jej dane. Część III „Niebieskiej Karty – A” powinna zawierać dane osoby, wobec której istnieje podejrzenie, że stosuje przemoc w rodzinie: imię i nazwisko, miejsce zamieszkania, stosunek pokrewieństwa z osobą pokrzywdzoną. Dalsze zapisy stanowią informację o zachowaniach sprawcy przemocy z podziałem na osoby dorosłe i dzieci, w tym dokładnie sprecyzowane, wobec kogo, np. żony, męża, partnera, partnerki, matki, ojca, córki, syna. Uwzględniono różne formy przemocy fizycznej, uszkodzeń ciała, przemocy psychicznej, przemocy seksualnej oraz innych zachowań, m. in. uszkodzenie czy przywłaszczenie mienia, groźby karalne. W części V formularza odnotowuje się szacunkowy okres trwania poszczególnych zachowań osoby stosującej przemoc. W „Niebieskiej Karcie – A” (część VI) powinny się znaleźć szczegóły dotyczące zachowań osoby, co do której istnieje podejrzenie, że jest dotknięta przemocą w rodzinie oraz osoby, wobec której istnieje podejrzenie, że stosuje przemoc. W obu przypadkach odnotowuje się czy są oni spokojni, płaczliwi, zastraszeni, agresywni, czy unikają rozmów i występuje trudność z nawiązaniem kontaktu, czy stawiają opór policji. W kolejnej (VII) części formularza dokonuje się opisu miejsca zdarzenia, jaki zastano w czasie interwencji, np. szkody, zniszczone sprzęty, nieporządek, rozbite szkło, uszkodzone drzwi, brud, ślady krwi, ślady spożywania alkoholu. Następnym etapem jest odnotowanie danych świadków stosowania przemocy w rodzinie obecnych podczas interwencji. Części IX, X, XI, XII, XIII i XIV „Niebieskiej Karty – A” to pytania o osobę, wobec której istnieje podejrzenie, że stosuje przemoc w rodzinie, na które możliwa jest jedna z trzech odpowiedzi: „tak”, „nie”, „nie ustalono”. Zapytania dotyczą wcześniejszej karalności za przestępstwo z użyciem przemocy lub groźby jej użycia, zastosowania dozoru kuratora sądowego, nadużywania alkoholu, środków odurzających, substancji psychotropowych lub leków, leczenia psychiatrycznego, posiadania broni. Z uzupełnionej części XV formularza wynika czy w związku ze stosowaniem przemocy w rodzinie były podejmowane działania. Osoby biorące udział w interwencji wybierają spośród podanych opcji odpowiedzi poświadczają, że miało miejsce powiadamianie i interwencje policji, powiadomienie prokuratury, zatrzymanie sprawcy przemocy, dozór policji, wydanie zakazu zbliżania bądź kontaktowania się z określonymi osobami, wydanie postanowienia o obowiązku opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, tymczasowe aresztowanie, wszczęcie postępowania karnego lub innego postępowania sądowego, poddanie wykonywania władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego, odebranie dziecka, zobowiązanie do poddania się leczeniu odwykowemu, leczenie innych
103
uzależnień, zobowiązanie do uczestnictwa w programach oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych, udzielenie pomocy medycznej. Działania podjęte przez policję wypełnia w części XVI interweniujący funkcjonariusz. Określa czy w stosunku do osoby, co do której istnieje podejrzenie, że jest dotknięta przemocą w rodzinie oraz do osoby, wobec której istnieje podejrzenie, że tę przemoc stosuje zastosowano pouczenie, środki przymusu bezpośredniego, badanie na zawartość alkoholu w organizmie, osadzenie w izbie wytrzeźwień, policyjnym pomieszczeniu dla osób zatrzymanych lub policyjnej izbie dziecka. W kolejnej części (XVII) znajdują się dane osób pozostających we wspólnym gospodarstwie z osobą, wobec której istnieje podejrzenie, że stosuje przemoc w rodzinie: imię i nazwisko, stosunek pokrewieństwa, wiek, zawód, miejsce pracy/nauki. Informacje dotyczące stanu zdrowia osoby pokrzywdzonej (część XVIII) powinien wypełnić przedstawiciel ochrony zdrowia. Przedstawiciele podmiotów uprawnionych do wszczynania procedury „Niebieskie Karty” w części XIX zaznaczają podjęte działania interwencyjne, w tym np. działania zmierzające do zapewnienia bezpieczeństwa osobie, co do której istnieje podejrzenie, że jest dotknięta przemocą w rodzinie, działania zmierzające do udzielenia pomocy dzieciom, przekazanie informacji organom właściwym po prowadzenia postepowania przygotowawczego. W końcowej części formularza (XX i XXI) uwzględnia się wnioski przedstawiciela podmiotu wypełniającego „Niebieską Kartę – A” i wszelkie dodatkowe informacje.
Na miejscu interwencji osobie dotkniętej przemocą wręcza się formularz „Niebieska Karta – B”, który stanowi pouczenie zawierające podstawowe informacje dotyczące zjawiska przemocy w rodzinie, miejsc, w których można uzyskać pomoc, ścigania sprawców poszczególnych przestępstw przeciwko osobom bliskim, a także wskazanie praw ofiary przemocy, obowiązków policji, praw prokuratora w toku postępowania przygotowawczego. Ponadto na końcu „Niebieskiej Karty – B” znajduje się adnotacja, iż na skutek wszczęcia procedury zostanie powiadomiony zespół interdyscyplinarny, który podejmie dalsze działania oraz przypomnienie o możliwości wzywania policji, poinformowaniu prokuratury, czy otrzymania pomocy od instytucji realizujących działania na rzecz przeciwdziałania przemocy domowej.
Wypełniony formularz „Niebieska Karta – A” jest niezwłocznie przekazywany przewodniczącemu zespołu interdyscyplinarnego, nie później niż w terminie siedmiu dni od dnia wszczęcia procedury311. Kopię wypełnionego formularza zawsze pozostawia się
311Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 13 września 2011 r. w sprawie procedury „Niebieskie Karty” oraz wzorów formularzy „Niebieska Karta” (Dz.U. nr 209 poz. 1245), § 7 ust. 1.
104
u wszczynającego procedurę. Przewodniczący zespołu interdyscyplinarnego niezwłocznie po otrzymaniu formularza (nie później niż w ciągu trzech dni) przekazuje go pozostałym członkom zespołu i zwołuje posiedzenie zespołu interdyscyplinarnego lub grupy roboczej, na które zaprasza się osobę, wobec której istnieje podejrzenie, że doznaje przemocy w rodzinie. Celem spotkania jest jak najszybsze udzielenie pomocy ofierze oraz podjęcie dalszych, zintegrowanych działań pomocowych w stosunku do osoby stosującej przemoc w rodzinie. Analiza sytuacji rodziny dokumentowana jest na druku „Niebieska Karta – C”. Poprzez wypełnienie formularza następuje weryfikacja danych osób – co do której istnieje podejrzenie, że jest dotknięta przemocą w rodzinie i wobec której istnieje podejrzenie, że stosuje przemoc w rodzinie. Zespół interdyscyplinarny przeprowadza diagnozę sytuacji rodzinnej, zawodowej, ekonomicznej, mieszkaniowej, zdrowotnej i stan dzieci. Opracowywany zostaje indywidualny plan pomocy dla ofiary przemocy w zakresie działań przedstawicieli jednostki organizacyjnej pomocy społecznej, gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, policji, oświaty, ochrony zdrowia oraz pozostałych członków zespołu interdyscyplinarnego lub grupy roboczej. Obecność ofiary na spotkaniu jest o tyle istotna, że ma ona wpływ na kształtowanie indywidualnego planu pomocy poprzez określenie swoich potrzeb i pomysłów. Opracowany program może ulegać zmianie w zależności od sytuacji osoby dotkniętej przemocą w rodzinie, w szczególności, gdy sprawca dopuścił się po raz kolejny aktu przemocy w trakcie działań dokonywanych przez zespół interdyscyplinarny lub grupę roboczą312.
Następnie odbywa się spotkanie z osobą podejrzaną o stosowanie przemocy i wypełniany jest formularz „Niebieska Karta – D” weryfikujący jej dane i przemocowe zachowania. Członkowie zespołu interdyscyplinarnego lub grupy roboczej przekazują sprawcy informacje o konsekwencjach popełnianych czynów, motywują do udziału w programach oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych, przekazują informacje o koniecznych do zrealizowania działaniach w celu zaprzestania stosowania przemocy domowej, przeprowadzają rozmowę pod kątem nadużywania alkoholu i innych środków. Na to spotkanie sprawca powinien być wezwany (w przeciwieństwie do zaproszenia osoby doznającej przemocy). Bez względu jednak na formę (zaproszenie/wezwanie), w obu przypadkach nie ma faktycznego obowiązku stawiennictwa i możliwości wyegzekwowania
312 Informator dla osób dotkniętych przemocą w rodzinie, Ministerstwo Sprawiedliwości i Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2013, s. 23.
105
uczestnictwa w procedurze313. Po wypełnieniu formularzy „Niebieskie Karty” kolejnym etapem procedury jest przystąpienie do realizacji planu pomocy.
Ustawodawca precyzyjnie określił przesłanki do zakończenia procedury314
wskazując, że procedurę należy sfinalizować, jeżeli zrealizowano plan pomocy i przemoc ustała bądź z powodu braku zasadności podejmowania działań pomocowych. Zakończenie procedury następuje z momentem podpisania protokołu przez przewodniczącego zespołu interdyscyplinarnego. W przypadku jednak, gdy dochodzi do kolejnego aktu przemocy domowej, istnieje możliwość ponownego uruchomienia procedury „Niebieskie Karty”.
Wszystkie działania w ramach procedury są dokumentowane (poprzez formularze oraz w sposób zapisany w regulaminie pracy zespołu). W przypadku podejrzenia o popełnienie przestępstwa dokumentacja jest przekazywana policji lub prokuraturze. Należy dodać, że procedura „Niebieskie Karty” przeprowadzana jest w związku lub niezależnie od postępowania karnego, rodzinnego lub cywilnego.
Opisana procedura stała się dobrym fundamentem, wokół którego można uruchamiać lokalny system pomocy rodzinie i organizować środowisko na rzecz przeciwdziałania przemocy domowej. Celem procedury jest zwrócenie uwagi na sytuację ofiar przemocy w rodzinie i działania podejmowane wobec nich, ujednolicone dokumentowanie przebiegu zdarzenia w formie formularzy, podjęcie bardziej stanowczych działań wobec sprawców przemocy w rodzinie, tworzenie warunków do współdziałania służb, gromadzenie dokumentacji potrzebnej w przypadku wkroczenia na drogę prawną, monitorowanie zjawiska przemocy w rodzinie, edukacja pracowników służb pomagających ofiarom przemocy w rodzinie315. Pozostaje kwestia zgody osoby dotkniętej przemocą na działania pomocowe. Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie wyraźnie wskazuje, że rozpoczęcie procedury nie wymaga akceptacji stron, a żaden z formularzy „Niebieska Karta” nie jest podpisywany przez osoby podejrzane o doznawanie czy stosowanie przemocy domowej. W ten sposób uwydatniono fakt, że przemoc w rodzinie nie jest problemem w „czterech ścianach”, a przestępstwem ściganym z urzędu.
313 G. Wrona, Procedura „Niebieskie Karty” – zarys schematu postępowania, „Niebieska Linia” nr 2/2014, https://www.niebieskalinia.pl [data dostępu: 31.12.2014].
314Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 13 września 2011 r. w sprawie procedury „Niebieskie Karty” oraz wzorów formularzy „Niebieska Karta” (Dz.U. nr 209 poz. 1245), § 18.
315 H. D. Sasal, Ludzie pomagają ludziom – „Niebieskie Karty” po dwóch latach, „Niebieska Linia” nr 2/2001, s. 20-21.
106