Słowo „policja” pochodzi od greckiego politeía (państwowość, prawa obywatelskie) i łacińskiego politia (ustrój państwowy)354. Pojęcie to posiada dwojakie znaczenie: przedmiotowe (sfera działalności państwa) i podmiotowe (specyficznie zorganizowane korpusy osobowe)355. Zgodnie z ustawą o Policji356, policja jest umundurowaną i uzbrojoną formacją służącą społeczeństwu i przeznaczoną do ochrony bezpieczeństwa ludzi oraz do utrzymywania bezpieczeństwa i porządku publicznego357. Policja zajmuje pierwszoplanowe miejsce w systemie zapobiegania i zwalczania przestępczości. W skład tej formacji wchodzi pion kryminalny, śledczy, prewencyjny oraz wspomagający działalność policji w zakresie organizacyjnym, logistycznym i technicznym358. Specyfika działalności powoduje, że zajmuje ona szczególne miejsce w sektorze życia publicznego i obejmuje swoim zasięgiem praktycznie wszystkie sfery życia społecznego. Kierunki działania organów policji w dłuższym czasie wyznaczają cele strategiczne, tj. rzeczywista poprawa stanu bezpieczeństwa i porządku publicznego, podniesienie sprawności działania policji poprzez usprawnienie zarządzania zasobami i informacją, poprawa wizerunku w społeczeństwie359 i wzrost zaufania społecznego do policji360.
354 D. Hryszkiewicz, P. Suchanek, Zarządzanie strategiczne w Policji. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji, Szczytno 2014, s. 89.
355E. Moczuk, Policja. Socjologiczne studium funkcjonowania instytucji, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2013, s. 299.
356 Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz.U. 1990 nr 30 poz. 179 z późn. zm.), art. 1, ust. 1
357 Z. Morawski, Funkcjonowanie Policji w strukturze społecznej, „Socjologia XXIX”, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1999, s. 39.
358 Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz.U. 1990 nr 30 poz. 179 z późn. zm.), art. 4, ust. 1.
359 Policja jest różnie oceniana przez społeczeństwo. Każdy człowiek ma bowiem inne doświadczenia w kontaktach z funkcjonariuszami. Niektórzy osądzają Policję przez pryzmat spotkania z policjantami ruchu drogowego zakończonego otrzymaniem mandatu karnego. Inni uczestniczyli w procesie ścigania jako strona. Część obywateli zawierza mediom, a są i tacy, którzy od zawsze mieli ustalone zdanie na temat tej formacji nawet nie mając z nią styczności. Polskie Badanie Przestępczości jest badaniem opinii publicznej realizowanym cyklicznie (corocznie) od 2007 roku na zlecenie Komendy Głównej Policji. Celem sondażu jest poznanie społecznych ocen skuteczności policji oraz pracy policjantów pełniących służbę w okolicy miejsca zamieszkania respondentów. Według raportu z 2014 roku siedmiu na dziesięciu Polaków uznaje skuteczność policji w walce z przestępczością (69,6%), a przeciwne zdanie na ten temat ma co piąty badany (19,5%). Pracę policjantów pełniących służbę w okolicy miejsca zamieszkania niemal trzy czwarte Polaków (72,4%) ocenia
126
Analiza dostępnej literatury naukowej poświęconej problematyce policji wskazuje na rozbieżność opinii odnośnie dziedziny wiedzy, jaka powinna zajmować się zagadnieniami tej instytucji. Na gruncie socjologii policja jest społeczną grupą dyspozycyjną, zaś na gruncie prawa – organem państwa. We współczesnej nauce następuje proces konwergencji różnych dziedzin wiedzy, a omawianą instytucję wpisuje się w ramy socjologii policji i subdyscypliny prawa administracyjnego, od niedawna określanej prawem policyjnym361. Zagadnienia związane z policją należy ujmować w sposób umożliwiający każdej z nauk samodzielny rozwój, z zastrzeżeniem by istniała sposobność łączenia wyników badań i interdyscyplinarnej analizy tej formacji.
Zakłada się, że na policję patrzy się z trzech punktów widzenia, jako organ państwa, instytucję społeczną oraz część społeczeństwa. Na gruncie prawa policja jest, jak wspomniano, „umundurowaną i uzbrojoną formację służącą społeczeństwu i przeznaczoną do ochrony bezpieczeństwa ludzi oraz do utrzymywania bezpieczeństwa i porządku publicznego”362. Spośród szerokiego katalogu ustawowych zadań najbardziej interesującym, dla potrzeb niniejszej rozprawy, jest wykonywanie obowiązków o charakterze prewencyjnym oraz związanych ze ściganiem przestępstw. Z socjologicznego punktu widzenia policja jest wspomnianą grupą dyspozycyjną stanowiącą segment danej społeczności. Funkcjonariusze strzegą porządku publicznego (niekiedy z użyciem lub groźbą użycia siły) poprzez ochronę przed niebezpieczeństwami społecznymi. Elementem wyróżniającym policję jest poddanie rozkazom, hierarchii i dyscyplinie służbowej oraz daleko posunięta dyspozycyjność w sferze bezpieczeństwa powszechnego kosztem ograniczenia życia prywatnego363. Policja w ramach nauk społecznych pełni szereg różnych obowiązków na rzecz społeczeństwa: działania ochronne zdrowia, życia i mienia, przeciwdziałanie zjawiskom społecznie niekorzystnym, wykrywanie przestępstw i wykroczeń oraz ściganie ich sprawców, nadzorowanie innych służb i współpraca
dobrze, a co szósty (15,9%) – źle. Respondentów poproszono o wskazanie, jakie mają oczekiwania wobec policji. Najistotniejszą kwestią, na którą zwróciła uwagę prawie połowa badanych jest szybkie przybycie funkcjonariuszy po wezwaniu na miejsce zdarzenia (47,4%). Na skuteczność działań policji wskazało dwóch na pięciu respondentów (39,7%). Nieco mniejszy odsetek docenia możliwość łatwego dodzwonienia się do policji pod numer 997 i 112 (30,3%), kwestię uczciwości i nieprzekupności policjantów (28,5%) oraz obecność patroli w danej okolicy (27%).
360 D. Hryszkiewicz, P. Suchanek, Zarządzanie strategiczne w Policji. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji, Szczytno 2014, s. 115.
361E. Moczuk, Policja. Socjologiczne studium funkcjonowania instytucji, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2013, s. 7.
362 Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz.U. 1990 nr 30 poz. 179 z późn. zm.), art. 1, ust. 1.
363E. Moczuk, Policja. Socjologiczne studium funkcjonowania instytucji, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2013, s. 8.
127
międzyinstytucjonalna, kontrola przestrzegania przepisów porządkowych i administracyjnych prawa364.
Rozważania naukowe dotyczące policji powinny obejmować wspólne zagadnienia. Eugeniusz Moczuk wskazuje na zdefiniowanie pojęć związanych z policją na gruncie prawa, socjologii i innych dziedzin nauki, przyjęcie teoretycznych orientacji do przeprowadzania badań nad policją, w tym określenie jej miejsca w strukturze bezpieczeństwa i gotowości na oddziaływania badawcze. Jednak celem uniknięcia nieporozumień i niejasności każda z nauk powinna brać pod uwagę jedynie aspekty będące jej domeną365. Na potrzeby niniejszej dysertacji spośród różnych perspektyw badawczych wybrałam socjologiczną, która ujmuje policję jako instytucję społeczną. Dobrze zbudowana teoria naukowa dotycząca badań nad tym podmiotem i dokładna analiza „policyjnych” zagadnień powinny powodować, że wyniki zostaną efektywnie wykorzystane dla celów tej formacji. Socjologia wraz z jej metodologią badań, jako podejście badawcze, pozwala uchwycić interdyscyplinarność badania policji.
Struktura organizacyjna policji w Polsce jest zhierarchizowana i uregulowana prawnie. Komendant Główny Policji jest centralnym organem administracji rządowej, właściwym w sprawach ochrony bezpieczeństwa ludzi oraz utrzymania bezpieczeństwa i porządku publicznego. Podlega on bezpośrednio ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych. KGP nadzoruje funkcjonowanie pozostałych jednostek organizacyjnych policji w Polsce. W zakresie zapobiegania przemocy w rodzinie Biuro Prewencji i Ruchu Drogowego KGP realizuje zadania związane z tworzeniem warunków do skutecznego przeciwdziałania przestępczości i zjawiskom patologii społecznej, tj. opracowywanie standardów organizowania i funkcjonowania służby prewencyjnej w zakresie wykonywania zadań patrolowych i interwencyjnych, obchodowych, inicjowanie oraz wdrażanie i promocja przedsięwzięć policyjnych, koordynowanie realizacji zadań przez komendantów wojewódzkich/Komendanta Stołecznego Policji366.
Kolejny poziom w hierarchii, po KGP, stanowi szesnaście komend wojewódzkich policji (w Białymstoku, Bydgoszczy, Gdańsku, Gorzowie Wielkopolskim, Katowicach, Kielcach, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Olsztynie, Opolu, Poznaniu, Radomiu, Rzeszowie, Szczecinie oraz we Wrocławiu) i KSP. W strukturze wszystkich tych jednostek znajdują się
364 S. Pieprzny, Policja. Organizacja i funkcjonowanie, Wydawnictwo Wolters Kluwer Buisness, Warszawa 2007, s. 29.
365E. Moczuk, Policja. Socjologiczne studium funkcjonowania instytucji, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2013, s. 291.
128
wydziały prewencji. Problematyka przemocy w rodzinie rozpatrywana jest na tym szczeblu poprzez organizację i koordynację służby prewencyjnej (ze szczególnym uwzględnieniem pełnienia służby patrolowo-interwencyjnej i obchodowej), współpracę z właściwymi merytorycznie komórkami organizacyjnymi KGP dotyczącej opracowywania zasad organizacji i wykonywania służby prewencyjnej oraz podejmowanie działań mających na celu rozwijanie kontaktów społecznych oraz inicjowanie międzyinstytucjonalnych działań różnorodnych podmiotów na rzecz profilaktyki przestępczości i wykroczeń oraz zjawisk kryminogennych367. Policjanci wydziałów prewencji na poziomie wojewódzkim pełnią nadzór nad właściwymi merytorycznie komórkami komend miejskich policji, komend powiatowych policji [KPP] i komend rejonowych policji [KRP]. Najistotniejszą rolę w zapobieganiu przemocy w rodzinie odgrywa służba prewencyjna policji. Funkcjonariusze z odpowiednich komórek organizacyjnych wypełniają obowiązki służbowe na każdym etapie procedury „Niebieskie Karty”.