Przemoc w rodzinie jest głęboko ukrytym problemem społecznym. Mówi się o nim bardzo niechętnie, często bagatelizuje lub udaje, że nie istnieje. W Polsce dopiero po 1989
182 Diagnoza zjawiska przemocy w rodzinie w Polsce wobec kobiet i wobec mężczyzn. Część I – raport z badań ogólnopolskich. Wyniki badań TNS OBOP dla Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2010, s. 14, http://www.mpips.gov.pl [data dostępu: 23.12.2014].
183Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz.U. nr 89 poz. 555 z późn. zm.), art. 304 § 1.
56
roku, gdy powstały warunki do aktywności obywatelskiej, zaprzestano marginalizacji tego zjawiska. Początkowo pomocy udzielały jedynie organizacje pozarządowe, głównie działające na rzecz praw dzieci oraz organizacje feministyczne. Następnym krokiem był wzrost zainteresowania ośrodków naukowych, które rozpoczęły badania mające na celu zdiagnozowanie zjawiska oraz oszacowanie jego skali184. Przemoc domowa od połowy lat 90. w różnym stopniu stała się przedmiotem zainteresowania rządu, parlamentu i samorządów lokalnych185. Działanie na rzecz ograniczenia zjawiska przemocy domowej za sprawą rozwiązań prawnych przerywa milczenie i pozostawienie problemu w „czterech ścianach” mieszkania. Zwiastunem podjęcia zamierzonych działań było przyjęcie w 1995 roku Polskiej Deklaracji w Sprawie Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie o następującej treści: „Przemoc w rodzinie jest szczególnie drastycznym problemem w naszym kraju. Sprzyja jej bierność obywateli i bezsilność służb publicznych. Dlatego wzywamy parlament, administrację rządową i samorządową, sądownictwo, prokuraturę, media oraz wszystkich obywateli Rzeczypospolitej Polskiej do przeciwdziałania przemocy i postępowania zgodnie z następującymi zasadami etycznymi:
1. Każdy człowiek ma prawo do życia w środowisku rodzinnym, wolnym od przemocy, która jest naruszaniem praw i dóbr osobistych.
2. Człowiek doświadczający przemocy nie może być za nią obwiniany.
3. Dzieci i młodzież mają prawo do wzrastania w bezpiecznym środowisku wolnym od przemocy, a obowiązkiem dorosłych jest im to zapewnić.
4. Każdy człowiek doświadczający przemocy ma prawo do pomocy prawnej, socjalnej, psychologicznej i medycznej, bez naruszania jego godności osobistej. 5. Każdy człowiek ma prawo do wiedzy potrzebnej do radzenia sobie z przemocą. 6. Każdy człowiek ma prawo do przeciwdziałania przemocy w rodzinie.
7. Każdy człowiek ma obowiązek udzielania pomocy ofiarom przemocy w rodzinie”186.
Następnie w ramach polityki społecznej podejmowano różne działania systemowe. Głównym aktem w polskim systemie prawnym jest Konstytucja Rzeczypospolitej
184 J. Szymańczak, Przemoc w rodzinie. Zarys problematyki, Raport nr 181 Biura Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu, Warszawa 2000, s. 10, http://www.biurose.sejm.gov.pl [data dostępu: 06.12.2014].
185 W. Kołakowska, W kręgu agresji, przemocy i brutalizacji życia, Wydawnictwo Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie, Szczytno 2001, s. 6.
186 Polska Deklaracja w Sprawie Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie, Komenda Wojewódzka Policji w Białymstoku, http://www.podlaska.policja.gov.pl [data dostępu: 19.12.2014].
57
Polskiej187. W świetle przepisów z zakresu wolności i praw osobistych każdy obywatel ma prawo do ochrony życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz decydowania o swoim życiu osobistym (art. 47). Ponadto nikt nie może być poddawany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych (art. 40). Artykuł 71 uwzględnia dobro polskich rodzin, a kolejny przepis (art. 72) ochronę dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją188.
W 1995 roku wydano przetłumaczony podręcznik Organizacji Narodów Zjednoczonych „Strategie postępowania z przemocą w rodzinie”. Po dwóch latach w ramach urzędu Pełnomocnika Rządu ds. Rodziny i Kobiet opracowano program polityki państwa mający na celu przeciwdziałanie przemocy w rodzinie oraz budowanie skutecznego systemu pomocy ofiarom. Równocześnie powstało Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia”, które realizuje liczne zadania, m. in. pomoc psychologiczną i prawną, działalność edukacyjną, szkoleniową i wydawniczą. Bardzo ważnym przedsięwzięciem było opracowanie w 1998 roku przez Komendę Główną Policji [KGP], Komendę Stołeczną Policji [KSP] oraz PARPA procedury „Niebieskie Karty”189. Wówczas dokonano również nowelizacji przepisów zawartych w ustawie o pomocy społecznej z dnia 29 listopada 1990 roku (Dz.U. 1990 nr 87 poz. 506 z późn. zm.) oraz ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałania alkoholizmowi z dnia 26 października 1982 roku (Dz.U. 1982 nr 35 poz. 230 z późn. zm.). Główne zmiany dotyczyły nowych obowiązków samorządów lokalnych w zakresie przeciwdziałania przemocy domowej. Powiaty zobowiązano do organizacji i prowadzenia ośrodków interwencji kryzysowej, a funkcjonujące Centra Pomocy Rodzinie uczyniono odpowiedzialnymi za wielozakresową pomoc rodzinom dysfunkcyjnym. Nowym obowiązkiem gmin stało się prowadzenie działań profilaktycznych i pomocowych wobec rodzin, w których występują problemy alkoholowe, m. in. ochrona przed przemocą domową, pomoc psychospołeczna i prawna. W wyniku tych regulacji nastąpiły istotne zmiany w systemie przeciwdziałania przemocy w rodzinie i pomocy ofiarom. Jednak brak dostatecznej wiedzy o problemie, nieznajomość prawa oraz niedobór środków finansowych na pomoc społeczną powodują, iż potencjalne możliwości nie zawsze są przełożone na działania władz lokalnych.
187 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r., przyjęta przez Naród w referendum konstytucyjnym w dniu 25 maja 1997 r., podpisana przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 16 lipca 1997 r. (Dz.U. 1997 nr 78, poz. 483).
188 H. Wójtowicz, Przemoc w rodzinie – cierpienie w ciszy [w:] Patologie zachowań społecznych - rzeczywistość przełomu wieków XX i XXI, K. Dymek-Balcerek (red.), Wydawnictwo Politechniki Radomskiej im. Kazimierza Pułaskiego, Radom 2000, s. 235.
189 Więcej o początkach procedury „Niebieskie Karty” w rozdziale III. Procedura „Niebieskie Karty”, podrozdziale 1. Geneza i cele procedury „Niebieskie Karty”.
58
W celu zwiększenia skuteczności przeciwdziałania przemocy w polskich rodzinach 29 lipca 2005 roku Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uchwalił ustawę o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. 2005 nr 180 poz. 1493). Najważniejsze zapisy dotyczyły wspierania działań profilaktycznych w zakresie przyczyn i skutków przemocy w rodzinie oraz postępowania wobec ofiar przemocy. Katalog form niesionej pomocy obejmował: poradnictwo medyczne, psychologiczne, prawne i socjalne, interwencję kryzysową i wsparcie, ochronę przed dalszym krzywdzeniem, zapewnienie bezpiecznego schronienia.
W 2007 roku przeprowadzono diagnozę dotyczącą skali zjawiska przemocy w rodzinie, w wyniku której dostrzeżono niedopracowanie zapisów ustawy, np. brak regulacji kwestii postępowania ze sprawcą od chwili wystąpienia przemocy w rodzinie do momentu wydania wyroku przez sąd. Sytuacja ofiar przemocy domowej została polepszona w świetle przepisów ustawy z dnia 10 czerwca 2010 roku o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych ustaw (Dz.U. 2010 nr 125 poz. 842). Znowelizowany dokument zawiera dyspozycje skierowane do władz publicznych mające na celu zapewnienie obywatelom równe traktowanie i poszanowanie ich praw, a także instrukcje postępowania w stosunku do osób dotkniętych przemocą domową oraz wobec osób ją stosujących. Ustawa wskazuje, że w ramach udzielania bezpłatnej pomocy osobom pokrzywdzonym przewiduje się (oprócz form wymienionych we wcześniejszej wersji) m. in. poradnictwo zawodowe i rodzinne, badanie lekarskie w celu ustalenia przyczyn i rodzaju uszkodzeń ciała oraz wydanie odpowiedniego zaświadczenia190, a także zapewnienie pomocy w uzyskaniu mieszkania dla osób, które nie mają prawa do zajmowanego wspólnie ze sprawcą lokalu. Z ostatniego zapisu wynika, że rozwiązania prawne odnoszące się do mieszkania mają fundamentalne znaczenie dla zwalczania przemocy domowej191.
W myśl dyrektyw zawartych w ustawie o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie do realizacji zadań w zakresie przeciwdziałania przemocy domowej zobowiązane są różne podmioty192. Obowiązkami gmin jest stworzenie gminnego systemu przeciwdziałania przemocy w rodzinie i jego realizacji poprzez: opracowanie i realizację gminnego programu przeciwdziałania przemocy domowej oraz ochrony ofiar, poradnictwo w ramach działań edukacyjnych służących wzmocnieniu opiekuńczych i wychowawczych kompetencji
190 Wzór zaświadczenia określa rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 października 2010 r. w sprawie wzoru zaświadczenia lekarskiego o przyczynach i rodzaju uszkodzeń ciała związanych z użyciem przemocy w rodzinie (Dz.U. nr 201 poz. 1334).
191 K. Krzekotowska, Przemoc domowa a spokojne mieszkanie, „Niebieska Linia” nr 2/2011, s. 23.
192 Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. 2005 nr 180 poz. 1493 z późn. zm.), art. 6 – 9d.
59
rodziców w zagrożonych rodzinach, zapewnienie potrzebującym miejsc w ośrodkach wsparcia, tworzenie zespołów interdyscyplinarnych, których działania skupiają się na przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz ochronie osób pokrzywdzonych. Zespół interdyscyplinarny powoływany jest przez wójta, burmistrza albo prezydenta miasta. W jego skład wchodzą przedstawiciele jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, policji, oświaty, ochrony zdrowia, organizacji pozarządowych, a także kuratorzy sądowi. Szczególnie istotna rola przypada tym ostatnim. Nowelizacja ustawy zwiększyła ich uprawnienia w zakresie wykonywania orzeczeń wobec osób skazanych za przestępstwa związane z przemocą w rodzinie a pozostających pod dozorem. Mogą podejmować działania mające na celu wychowawcze oddziaływanie na skazanego, zapobieganie powrotowi do przestępstwa czy składanie wniosków o modyfikację obowiązków probacyjnych193. Fakultatywnie w posiedzeniach mogą brać udział także prokuratorzy oraz przedstawiciele innych podmiotów działających na rzecz przeciwdziałania przemocy w rodzinie.
W celu rozwiązywania problemów indywidualnych rodzin zespół interdyscyplinarny może powoływać grupy robocze składające się z przedstawicieli jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, policji, oświaty, ochrony zdrowia, a niekiedy także kuratorzy sądowi, przedstawiciele innych podmiotów, specjaliści w dziedzinie przeciwdziałania przemocy w rodzinie.
Członkowie zespołu oraz grup roboczych są zobowiązani do zachowania poufności danych i wszelkich informacji, które uzyskali podczas wykonywania statutowych zadań. W zakresie niezbędnym do realizacji obowiązków mogą przetwarzać dane sprawców i ofiar przemocy w rodzinie (dotyczące stanu zdrowia, nałogów, skazań, wydanych orzeczeń) bez ich wiedzy i zgody.
W następstwie nowelizacji poszerzono obowiązki i kompetencje organów administracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego. Do ustawowych zadań powiatu należy tworzenie i prowadzenie specjalistycznych ośrodków wsparcia oraz zapewnienie osobom pokrzywdzonym w nich miejsc, a także opracowanie i realizacja: powiatowego programu przeciwdziałania przemocy w rodzinie oraz ochrony ofiar, programów służących działaniom profilaktycznym mającym na celu udzielenie specjalistycznej pomocy (w szczególności w zakresie promowania i wdrożenia
193 A. Kiełtyka, A. Ważny, Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie: komentarz, Wydawnictwo LexisNexis Polska, Warszawa 2012, s. 89.
60
prawidłowych metod wychowawczych w stosunku do dzieci w rodzinach zagrożonych przemocą domową), programów korekcyjno–edukacyjnych dla sprawców.
Kolejnym podmiotem posiadającym kompetencje w zakresie zapobiegania przemocy domowej jest samorząd województwa, który: opracowuje i realizuje wojewódzki program przeciwdziałania przemocy w rodzinie, inspiruje i promuje nowe rozwiązania w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie, opracowuje ramowe programy ochrony dla ofiar i programy oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych dla osób stosujących przemoc, organizuje szkolenia dla osób realizujących zadania w związku z przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie.
Do zadań wojewody zalicza się: opracowywanie materiałów instruktażowych, zaleceń, procedur postępowania interwencyjnego dla osób realizujących czynności związane z przemocą domową, monitorowanie zjawiska przemocy w rodzinie oraz realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie [KPPPwR], powoływanie i odwoływanie Wojewódzkiego Koordynatora Realizacji KPPPwR, nadzór nad realizacją zadań przez samorząd gminny, powiatowy i województwa, kontrola realizacji zadań wykonywanych przez podmioty niepubliczne na podstawie umów z organami administracji rządowej i samorządowej.
Katalog zadań ministra ds. zabezpieczenia społecznego wymieniony w ustawie ma kluczowe znaczenie w dążeniu do ograniczenia przemocy domowej, a nawet całkowitego jej wyeliminowania. Do obowiązków ministra z zakresu przeciwdziałania przemocy domowej należy m. in.: zlecanie i finansowanie badań, analiz i ekspertyz, prowadzenie działań promujących podnoszenie świadomości społecznej o przyczynach i skutkach występowania przemocy w rodzinie, powoływanie i odwoływanie Krajowego Koordynatora Realizacji KPPPwR, monitorowanie realizacji KPPPwR, opracowywanie i wydawanie (co najmniej raz na dwa lata) wytycznych do prowadzenia szkoleń, opracowywanie i finansowanie programów osłonowych, finansowe wspieranie programów realizowanych przez inne jednostki.
Dodatkową rolę uzyskał Prokurator Generalny, który w myśl znowelizowanej ustawy co najmniej raz na dwa lata opracowuje i wydaje wytyczne dotyczące zasad postępowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury w zakresie przeciwdziałania przemocy domowej.
61
Na podstawie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy194 Rada Ministrów przyjęła Krajowy Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie na lata 2006-2016195 oraz zobowiązała się do składania Sejmowi i Senatowi Rzeczypospolitej corocznego (do 30 września) sprawozdania z jego realizacji. KPPPwR powstał we współpracy MPiPS z Ministerstwem Spraw Wewnętrznych i Administracji, Ministerstwem Sprawiedliwości, Ministerstwem Zdrowia, Ministerstwem Edukacji Narodowej. Motywem opracowania KPPPwR była analiza dotychczasowego stanu wiedzy teoretycznej i badawczej na temat przemocy domowej zarówno w Polsce, jak i w innych krajach europejskich oraz dotychczasowe doświadczenia krajowe w zapobieganiu przemocy w rodzinie. Zidentyfikowano najbardziej istotne problemy i wyłoniono główne cele, tj. ograniczenie skali zjawiska przemocy w polskich rodzinach oraz zwiększenie skuteczności pomocy ofiarom i efektywności działań podejmowanych wobec sprawców. Do zadań KPPPwR należy zwrócenie uwagi opinii publicznej na zjawisko przemocy domowej, przeciwdziałanie przemocy w rodzinie oraz zwiększenie profesjonalizmu służb społecznych w udzielaniu pomocy ofiarom, a także w podejmowaniu odpowiednich działań wobec sprawców196. Realizacja KPPPwR ma wieloletnią perspektywę. W następstwie nowelizacji poszerzono zakres działań w ramach KPPPwR i obejmuje on: zapewnienie ochrony i udzielanie pomocy ofiarom przemocy, oddziaływanie korekcyjno-edukacyjne wobec sprawców, podnoszenie świadomości społecznej na temat przyczyn i skutków przemocy, promowanie wartości rodzinnych i metod wychowawczych bez użycia przemocy, upowszechnianie informacji o możliwościach i formach udzielania pomocy. W kwietniu 2014 roku Rada Ministrów przyjęła Krajowy Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie na lata 2014-2020197. Jest to ostatnia regulacja uzupełniająca budowę systemu zapobiegania przemocy domowej w Polsce198. KPPPwR dostosowano do obowiązujących przepisów prawnych, a także nałożono nowe zadania do realizacji na szczeblu administracji rządowej i samorządowej.
Zgodnie z nowelizacją ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie199 utworzono Zespół Monitorujący do spraw Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie jako organ
194 Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. 2005 nr 180 poz. 1493 z późn. zm.), art. 10.
195 Krajowy Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie na lata 2006-2016, Komenda Miejska Policji w Katowicach, http://www.katowice.slaska.policja.gov.pl [data dostępu: 02.01.2015].
196 Krajowy Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie, Warszawa 2006, s. 3, http://www.mpips.gov.pl [data dostępu: 02.01.2015].
197 Załącznik do uchwały nr 76 Rady Ministrów z dnia 29 kwietnia 2014 r. w sprawie ustanowienia Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w rodzinie na lata 2014–2020 (Dz. Urz. 2014 poz. 445)
198 M. Lewoc, Diagnoza skali zjawiska przemocy w rodzinie w Polsce, „Probacja” nr 3/2014, s. 61.
199 Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. 2005 nr 180 poz. 1493 z późn. zm.), art. 10a-10f.
62
opiniodawczo-doradczy ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego oraz określono zasady jego funkcjonowania.
Według noweli ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie200osoby podczas wykonywania swoich obowiązków służbowych lub zawodowych niezwłocznie zawiadamiają policję lub prokuratora, gdy powezmą podejrzenie o popełnieniu ściganego z urzędu przestępstwa z użyciem przemocy w rodzinie. Także świadkowie przemocy domowej powinny zawiadomić o tym policję, prokuratora lub inną instytucję działającą na rzecz przemocy w rodzinie. Zawiadomienie o popełnionym przestępstwie może przybrać różne formy, np. zawiadomienie pokrzywdzonego lub świadka czynu, zawiadomienie instytucji państwowej lub samorządowej, zawiadomienie anonimowe, samooskarżenie201. Nie przewidziano sankcji za niedopełnienie powinności wynikających z powyższego zapisu prawnego, chyba że wystąpią przesłanki odpowiedzialności z artykułu 231 Kodeksu karnego za niedopełnienie obowiązków na szkodę interesu prywatnego lub publicznego. Ponadto w niektórych sytuacjach może dojść do odpowiedzialności dyscyplinarnej lub służbowej wobec osób, które w związku z wypełnianiem swoich obowiązków mają uzasadnione podejrzenie o popełnieniu przestępstwa z użyciem przemocy domowej.
Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie daje możliwość odebrania dziecka z domu przez pracownika socjalnego w razie bezpośredniego zagrożenia jego życia lub zdrowia202. Decyzja podejmowana jest wspólnie z funkcjonariuszem policji, a także lekarzem, ratownikiem medycznym lub pielęgniarką. W zależności od sytuacji dzieci umieszcza się u innej niezamieszkującej wspólnie osoby najbliższej, w rodzinie zastępczej lub w placówce opiekuńczo – wychowawczej. Rodzicom oraz opiekunom prawnym lub faktycznym dziecka przysługuje prawo wniesienia zażalenia do sądu opiekuńczego na zasadność, legalność i prawidłowość odebrania dziecka. Zaproponowane rozwiązanie wzbudziło kontrowersje203. Z jednej strony wprowadzenie zapisu może sprzyjać zbyt pochopnemu zabieraniu dzieci z rodzin, a tym samym stanowić drastyczną ingerencję w życie rodziny. Z drugiej strony zorientowany w sytuacji danej rodziny pracownik socjalny
200 Tamże, art. 12.
201 A. Kiełtyka, A. Ważny, Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie: komentarz, Wydawnictwo LexisNexis Polska, Warszawa 2012, s. 173.
202 Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. 2005 nr 180 poz. 1493 z późn. zm.), art. 12a.
203 M. Kozak, Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie w świetle znowelizowanych przepisów prawnych [w:] Przemoc w małżeństwie i w rodzinie, M. Chuchra, J. Jęczeń (red.), Wydawnictwo KUL, Lublin 2012, s. 160-161.
63
może podjąć natychmiastowe działania w celu ochrony bezpieczeństwa dziecka i tym samym uratować jego życie i zdrowie. Ostateczną decyzję w tej sprawie podejmuje sąd204.
W konsekwencji wprowadzenia nowelizacji ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie zasadniczo zmieniono przepisy zawarte w Kodeksie karnym i Kodeksie prawa cywilnego dotyczące orzekania o obowiązku opuszczenia mieszkania przez sprawcę. Zgodnie z artykułem 275a Kodeksu postępowania karnego tytułem środka zapobiegawczego można nakazać oskarżonemu (o przestępstwo popełnione z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej) opuszczenie lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził (§ 1). W postępowaniu przygotowawczym środek przewidziany w § 1 stosuje się na wniosek policji albo z urzędu (§ 2). Jeżeli wobec oskarżonego, zatrzymanego na podstawie art. 244 § 1a lub 1b205, zachodzą podstawy do zastosowania środka zapobiegawczego przewidzianego w § 1, policja niezwłocznie, nie później niż przed upływem dwudziestu czterech godzin od chwili zatrzymania, występuje z wnioskiem do prokuratora o zastosowanie tego środka zapobiegawczego; wniosek powinien być rozpoznany przed upływem czterdziestu ośmiu godzin od chwili zatrzymania oskarżonego (§ 3). Środek przewidziany w § 1 stosuje się na okres nie dłuższy niż trzy miesiące. Jeżeli nie ustały przesłanki jego stosowania sąd pierwszej instancji właściwy do rozpoznania sprawy, na wniosek prokuratora, może przedłużyć jego stosowanie na dalsze okresy, nie dłuższe niż trzy miesiące (§ 4). Wydając postanowienie o nakazie opuszczenia przez oskarżonego lokalu mieszkalnego można, na wniosek oskarżonego, wskazać mu miejsce pobytu w placówkach zapewniających miejsca noclegowe. Placówkami wskazanymi do umieszczenia oskarżonego nie mogą być placówki pobytu ofiar przemocy w rodzinie (§ 5).
Znowelizowano także artykuł 39 Kodeksu karnego, który oprócz dotychczasowych środków karnych (obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych
204 M. Kaczmarek, O modelu polityki wobec rodziny w świetle zmian ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” nr 5/2010, s. 8.
205 Kodeks postępowania karnego, art. 244 § 1a Policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej, a zachodzi obawa, że ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi.
§ 1b Policja zatrzymuje osobę podejrzaną, jeśli przestępstwo, o którym mowa w § 1a, zostało popełnione przy użyciu broni palnej, noża lub innego niebezpiecznego przedmiotu, a zachodzi obawa, że ponownie popełni ona przestępstwo z użyciem przemocy wobec osoby wspólnie zamieszkującej, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi.
64
środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami, zakaz zbliżania się do określonych osób, zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu) przewiduje nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym206 na okres od roku do lat dziesięciu. Obowiązek lub zakaz może być połączony z obowiązkiem zgłaszania się do policji lub innego wyznaczonego organu w określonych odstępach czasu. Za nieprzestrzeganie orzeczonych przez sąd zobowiązań grozi kara – w świetle artykułu 244 Kodeksu karnego – pozbawienia wolności do lat trzech. Do instrumentów cywilnych związanych z przemocą domową należy m. in. eksmisja. Współlokator może wytoczyć powództwo o nakazanie przez sąd eksmisji małżonka, rozwiedzionego małżonka lub innej osoby zamieszkującą wspólnie, jeżeli uniemożliwia ona wspólne zamieszkiwanie swoim rażąco nagannym postępowaniem207. Dodatkową cywilnoprawną podstawą do eksmisji jest przepis artykułu 11a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, zgodnie z którym w przypadku gdy członek rodziny wspólnie zajmujący mieszkanie, swoim zachowaniem polegającym na stosowaniu przemocy w rodzinie czyni szczególnie uciążliwym wspólne zamieszkiwanie, osoba dotknięta przemocą może żądać, aby sąd zobowiązał go do opuszczenia mieszkania. Sprawa jest wówczas rozpoznawana w trybie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego208 o postępowaniu nieprocesowym. W terminie jednego miesiąca od dnia wpływu wniosku przeprowadzana jest rozprawa. Zapada postanowienie, które staje się wykonalne z chwilą ogłoszenia. Obowiązek opuszczenia mieszkania sprawca wypełnia dobrowolnie bądź z zastosowaniem przepisów o egzekucji obowiązku opróżnienia lokalu służącego zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych dłużnika209. W przypadku zmiany okoliczności postanowienie może być zmienione lub uchylone.
Nowela do ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie znacznie poszerza uprawnienia osób dotkniętych przemocą, gdyż dotyczy ona wszystkich form prawnych korzystania z lokalu (a nie tylko najmu) i nie zależy od tego, czy osoba domagająca się