Okoliczności utrudniające podejmowanie skutecznych działań wobec przemocy w rodzinie wobec przemocy w rodzinie

Interwencja w sytuacji przemocy domowej jest trudnym doświadczeniem dla wszystkich osób zajmujących się problematyką przemocy w rodzinie327. Wymaga umiejętności prowadzenia rozmowy w warunkach silnych emocji przeżywanych przez osobę dotkniętą przemocą. Udzielający pomocy powinni być świadomi własnych emocji

325 I. Matysiak, Ocena realizacji procedury „Niebieskie Karty” w świetle nowych uwarunkowań prawnych [w:] Jak skutecznie chronić ofiary przemocy w rodzinie, L. Mazowiecka (red.), Wydawnictwo Lex a Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2013, s. 75-77.

326 I. Matysiak, Ocena realizacji procedury „Niebieskie Karty” w świetle nowych uwarunkowań prawnych [w:] Jak skutecznie chronić ofiary przemocy w rodzinie, L. Mazowiecka (red.), Wydawnictwo Lex a Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2013, s. 77.

327 H. D. Sasal, Niebieskie Karty: przewodnik do procedury interwencji wobec przemocy w rodzinie, Wydawnictwo Edukacyjne PARPA, Warszawa 2005, s. 140.

111

i postaw wobec przemocy w rodzinie. Rozmowa powinna polegać na aktywnym słuchaniu. Na każdym etapie komunikacji należy unikać krytykowania, oceniania i pouczania. Gdy osoba jest uważnie słuchana, łatwiej jej skupić się na własnych uczuciach i myślach328.

Trudno skutecznie pomagać osobom doświadczającym przemocy bez przekonania o słuszności tego działania. Na zachowanie osób interweniujących mają wpływ uczucia, doświadczenia, a świadomość przeszkód i ich źródeł, a także umiejętność odreagowywania emocji i dbałości o własną kondycję psychiczną znacznie ułatwia zachowanie niezbędnego dystansu do sytuacji przemocy w rodzinie, co w konsekwencji wpływa na podwyższenie skuteczności i profesjonalizmu działań329.

Jednym ze źródeł trudności w podejmowaniu skutecznych działań stanowią własne przekonania o przemocy domowej osób interweniujących. W rozpoznaniu swoich przekonań H. D. Sasal proponuje odpowiedzieć na pytania dotyczące przekonań odnośnie ról kobiety, mężczyzny i dziecka w rodzinie, mitów, stereotypów usprawiedliwiających przemoc, sposobu myślenia o ofiarach, sprawcach i świadkach przemocy. Wpływ na postępowanie mają także własne uczucia i doświadczenia związane z przemocą, co niekiedy pozwala zrozumieć przeżycia klientów. Identyfikacja ze sprawcą bądź ofiarą przemocy domowej bardzo utrudnia obiektywną ocenę sytuacji i podejmowanie adekwatnych do tej oceny działań. Bardzo często u pracowników pierwszego kontaktu, oprócz współczucia, pojawia się irytacja w stosunku do (pozornej) bierności osób dotkniętych przemocą.

Pracownicy pierwszego kontaktu napotykają na przykre doświadczenia na różnych etapach pomocy. Mogą one przyjmować formy ataków fizycznych bądź słownych, prześladowań, gróźb, a w przypadku policjantów także oskarżeń o niedopełnienie obowiązków lub przekroczenie uprawnień330. Do nieprzyjemnych doświadczeń należy występowanie w roli świadka w procesie sądowym. Obrońcy sprawców przemocy domowej często podważają wiarygodność osób pomagających, wyciągają sprawy osobiste, poddają

328 W. Badura-Madej, A. Dobrzyńska-Mesterhazy, Przemoc w rodzinie. Interwencja kryzysowa i psychoterapia, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000, s. 41.

329 H. D. Sasal, Niebieskie Karty: przewodnik do procedury interwencji wobec przemocy w rodzinie, Wydawnictwo Edukacyjne PARPA, Warszawa 2005, s. 140.

330 Artykuł 231 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz.U. nr 88 poz. 553 z późn. zm.) brzmi: § 1. Funkcjonariusz publiczny, który, przekraczając swoje uprawnienia lub nie dopełniając obowiązków, działa na szkodę interesu publicznego lub prywatnego, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

§ 2. Jeżeli sprawca dopuszcza się czynu określonego w § 1 w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

§ 3. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 działa nieumyślnie i wyrządza istotną szkodę, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

112

w wątpliwość kompetencje i na inne sposoby starają się poniżyć świadka, a w konsekwencji wyeliminować jego zeznania z materiału dowodowego.

Starając się wykazać profesjonalizmem w pracy z rodzinami dotkniętymi przemocą domową, osoby pomagające zapominają, że mają prawo do zmęczenia, przeżywania stresu, gniewu czy lęku. Niezmiernie ważną rolę odgrywa umiejętność rozpoznawania własnych emocji, świadomość swoich kompetencji i słabych stron331. Pomimo najlepszych intencji, dużej wiedzy, doświadczenia oraz zaangażowania nie zawsze udaje się pomóc osobom potrzebującym. Pomoc w sytuacjach kryzysowych niejednokrotnie kończą się rozczarowaniem i porażką bez możliwości określenia za to odpowiedzialności. Przy udzieleniu pomocy niezbędne są zaangażowanie i empatia wobec ofiar przy jednoczesnej trosce o własne bezpieczeństwo332 i niedopuszczeniu do wypalenia zawodowego.

Skuteczność systemu przeciwdziałania przemocy w rodzinie jest uwarunkowana wysokością nakładów na jego utrzymanie, lecz nie decyduje o jego efektywności. Najważniejszym elementem postępowania jest wytworzenie scenariusza działania, dzięki któremu każdy pracownik zna granice swoich kompetencji oraz mechanizmy prawidłowego przebiegu informacji celem integracji wszystkich poczynań w spójna całość333. Niejasności co do podziału obowiązków mogą sparaliżować każdą interwencję. Właściwe postępowanie podczas czynności podejmowanych w ramach procedury „Niebieskie Karty” wymaga od osób pomagających wysokiego poziomu kontroli nad własnym lękiem i agresją. Nieoceniona w takich sytuacjach jest także umiejętność wnikliwej obserwacji i trafnej interpretacji zachowań innych oraz umiejętność porozumiewania się z ludźmi, którzy poprzez silne emocje nieprawidłowo spostrzegają rzeczywistość³³⁴.

Nowe rozwiązania prawne z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie mają na celu m. in. poprawę przepływu informacji między specjalistami. W praktyce zdarza się, że pracownicy pierwszego kontaktu nie informują innych służb o przypadkach przemocy. Dotyczy to przede wszystkim (ale nie tylko) pracowników służby zdrowia i oświaty. Powodem takiego postępowania jest brak pewności i jednoznaczności wystąpienia przemocy domowej oraz obawy i dyskomfort związany z odkryciem. Ani pojedynczy pracownik, ani żadna z instytucji nie są w stanie sami wypracować skutecznych strategii

331 H. D. Sasal, Niebieskie Karty: przewodnik do procedury interwencji wobec przemocy w rodzinie, Wydawnictwo Edukacyjne PARPA, Warszawa 2005, s. 152.

332 W. Badura-Madej, A. Dobrzyńska-Mesterhazy, Przemoc w rodzinie. Interwencja kryzysowa i psychoterapia, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000, s. 43.

333 A. Lipowska-Teutsch, Rodzina a przemoc, Wydawnictwo PARPA, Warszawa 1995, s. 59.

113

i metod rozwiązania problemu przemocy domowej. Błędnym jest rozumienie tego zjawiska i podejmowanie działań z jednej perspektywy, np. prawnej.

W opinii badanych członków zespołów interdyscyplinarnych szczególnie nieskutecznymi sposobami zapobiegania przemocy domowej okazało się sądowne nakazywanie osobom stosującym przemoc w rodzinie i nadużywającym alkoholu do powstrzymywania się od nadużywania alkoholu (64% wskazań jako „nieskuteczne”), sądownie nałożony obowiązek przeproszenia osoby pokrzywdzonej dla osób stosujących przemoc w rodzinie (61%) w ramach obowiązków, które sprawca przemocy w rodzinie musi wykonać w okresie próby (np. przy warunkowym umorzeniu postępowania bądź warunkowym zawieszeniu wykonania kary) oraz sądowy nakaz powstrzymywania się od kontaktowania się z osobą pokrzywdzoną dla osób stosujących przemoc w rodzinie (61%)³³⁵.

Kolejnym utrudnieniem w podejmowaniu efektywnych działań jest brak dostatecznej wiedzy na temat specyfiki zjawiska przemocy w rodzinie. W konsekwencji osoby pomagające nie posiadają umiejętności rozpoznawania przemocy, nie rozumieją postępowania swoich klientów oraz nie zdają sobie sprawy z niebezpieczeństwa, na jakie narażone są ofiary. Najbardziej problematyczną kwestią jest bierność pokrzywdzonych. Dopiero uświadomienie sobie przyczyn przemocy domowej pozwala zrozumieć sytuacje ofiar i zmniejszyć poziom irytacji i frustracji. Podczas interwencji dochodzi do realnego zagrożenia życia i zdrowia osób w niej uczestniczących. Wiąże się to z bezpośrednim zetknięciem z agresją sprawcy, silnym lękiem pokrzywdzonych. Niedocenienie zagrożenia także wynika z braku wiedzy o prawidłowościach zachowania ofiar oraz sprawców przemocy, zwłaszcza nietrzeźwych. Podczas interwencji nie należy bagatelizować żadnych symptomów mogących świadczyć o niebezpieczeństwie.

Pozostaje kwestia braku przygotowania pracowników pierwszego kontaktu. Osoby te muszą bardzo dobrze orientować się w rozwiązaniach prawnych i ofercie pomocy w środowisku lokalnym. Do tego dochodzi poczucie osamotnienia w działaniu oraz brak współpracy międzyinstytucjonalnej. Usprawnienie działań zespołów interdyscyplinarnych może skutecznie rozwiązać ten problem.

335 Diagnoza dotycząca realizacji zadań wynikających z ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie wykonywanych przez zespoły interdyscyplinarne/grupy robocze, a także realizacji procedury „Niebieskie Karty” w oparciu o rozporządzenie w sprawie procedury „Niebieskie Karty” oraz wzorów formularzy „Niebieska Karta”. Raport z badań zrealizowanych na zamówienie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej przez Instytut Badawczy Millward Brown SMG/KRC, Warszawa 2012, s. 19, https://www.mpips.gov.pl [data dostępu: 04.02.2015].

114

Trudności w realizacji procedury „Niebieskie Karty” pojawiają się także ze strony osób pokrzywdzonych przemocą w rodzinie. Przedstawiciele służb i instytucji zaangażowanych w pomoc osobom doświadczającym przemocy skarżą się na niski poziom motywacji klientów. Większość ofiar przemocy domowej nie dąży do rozpadu rodziny, a chce zmiany zachowania osoby stosującej przemoc. Motywowanie do zmian może być skuteczne tylko w przypadku, gdy ta zmiana jest pożądana lub przynajmniej akceptowana przez daną osobę. W przeciwnym razie działania interwencyjne, do których ofiara nie przychyla się, mogą przynieść szkody. Źródłem trudności podejmowania skutecznej pomocy jest nieuwzględnienie gotowości do zmian i celu, do którego chce dążyć osoba dotknięta przemocą. Pracownicy pierwszego kontaktu czasem realizują swoje własne pomysły z przekonaniem o ich słuszności, a bez wsłuchania się w potrzeby ofiary. Wychodzenie z przemocy to proces wieloetapowy i indywidualny, więc dużym uchybieniem osób pomagających jest przyspieszanie tego postępowania i narzucanie swojego stanowiska. Z drugiej strony, część ofiar przemocy oczekuje, że pojedyncza interwencja policji rozwiąże problem. Osoby tak myślące rozczarowują się, gdy zorientują się, że ich rozumowanie jest bezpodstawne. W rzeczywistości przybycie funkcjonariuszy może być tylko początkiem procesu skutecznego udzielenia pomocy.

Kolejną barierą w skutecznym przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie jest wycofywanie przez ofiary doniesień o popełnieniu przestępstwa, do czego osoba pokrzywdzona ma prawo na każdym etapie postepowania prawnego. Zdarzają się sytuacje przeciwne. Sprawy są umarzane przez prokuratora lub sąd z uwagi na znikomy stopień szkodliwości czynu. Powoduje to u wielu osób doświadczających przemocy w rodzinie załamanie wiary w sprawiedliwość, odebranie sił podejmowania dalszych działań. Prawne potwierdzenie, że krzywdzenie bliskich nie jest przedmiotem zainteresowania wymiaru sprawiedliwości utwierdza sprawcę w przekonaniu o bezkarności.

Wiele osób doświadczających przemocy w ogóle nie zawiadamia o tym fakcie odpowiednich organów. Jednym z powodów niezgłoszenia aktu przemocy może być brak pewności czy dana sytuacja zasługuje na uwagę wymiaru sprawiedliwości. Niektórzy nie wierzą, by zgłoszenie przypadku przemocy coś zmieniło, a nawet boją się, że interwencja jedynie nasili problem³³⁶.

336 S. D. Herzberger, Przemoc domowa. Perspektywa psychologii społecznej, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 2002, s. 172.

115