Przemoc w rodzinie jest złożonym problemem, za które odpowiedzialne są różne czynniki. Podejmowane działania pomocowe służące przeciwdziałaniu temu zjawisku powinny mieć zróżnicowany charakter i obejmować zasięgiem zarówno ofiary, jak i sprawców przemocy. W związku z tym osoby zawodowo świadczące wsparcie rodzinom przemocowym (m. in. funkcjonariusze policji), powinny dysponować rozległą wiedzą i posiadać szerokie spektrum możliwości proponowania pomocowych działań.
Nie istnieje jedna, spójna teoria wyjaśniająca zjawisko przemocy w rodzinie. Poszczególne koncepcje koncentrują się wokół różnych czynników ryzyka, które mogą zwiększyć lub zmniejszyć występowanie przemocy domowej. Analiza zjawiska przemocy w rodzinie wymaga rozpoznania motywów tego zachowania. Możliwe to jest przy
101 Diagnoza dotycząca osób stosujących przemoc w rodzinie – badanie pilotażowe w jednostkach penitencjarnych. Raport z badania pilotażowego zrealizowanego na zamówienie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Instytut Badania Rynku i Opinii Millward Brown SMG/KRC, Warszawa 2011, s. 19, http://www.mpips.gov.pl [data dostępu: 30.12.2014].
33
wykorzystaniu teorii działania społecznego reprezentowanej m. in. przez Maxa Webera oraz Talcotta Parsons’a i teorii konfliktu społecznego autorstwa Randalla Collins’a. Literatura dotycząca przemocy przedstawia różne teorie nabywania agresji. Z kontekstem przeprowadzonych badań dobrze koresponduje teoria agresji jako instynktu, której przedstawicielami są m. in. Z. Freud, K. Lorenz, W. McDougall, teoria modelowania reprezentowana przez U. Bronfenbrenner’a oraz teoria społecznego uczenia się zachowań agresywnych autorstwa A. Bandury. Nawiążę także do ekologicznego modelu źródeł przemocy U. Bronfenbrenner’a oraz teorii traumy więzi rozwiniętej przez D. G. Dutton i S. Painter.
Z pespektywy socjologii przestępczości proponuję spojrzenie na czynniki aktu znęcania się fizycznego i psychicznego, które można wyjaśnić za pomocą teorii działań rutynowych autorstwa L. Cohena i M. Felsona. Interesujących refleksji dostarczają również koncepcje psychologiczne dotyczące spełnienia oraz wypalenia zawodowego. Opisałam dwuczynnikową teorię F. Herzberga mówiącą o zadowoleniu z wykonywanej pracy. Do nakreślenia problematyki wypalenia zawodowego wybrałam teorię Ch. Maslach, która na podstawie swoich badań opracowała wielowymiarowy model wypalenia.
Według M. Webera „działanie społeczne” to ludzkie zachowanie, które jest intencjonalne i ukierunkowane na innych oraz mające subiektywne znaczenie. Autor twierdził, że istotne jest nie tylko poznanie znaczenia społecznych działań, ale także przyczyn i motywów tych zachowań102. Wyróżnił cztery typy działań społecznych:
1. Tradycjonalne – podejmowane pod wpływem utrwalonych nawyków,
2. Charyzmatyczne (emocjonalne) – podejmowane na podstawie aktualnego stanu uczuciowego jednostki bez względu na skutki tego działania,
3. Wartościowo-racjonalne – podejmowane ze względu na wartości, do których jednostka dąży bez względu na napotykane trudności,
4. Celowo-racjonalne – podejmowane ze względu na cel, do którego osiągnięcia dochodzi po kalkulacji zysków i strat, a jednostka dokonuje wyboru najbardziej efektywnych środków103.
W swoich analizach M. Weber skupiał się na działaniach celowo-racjonalnych, gdyż są one najbardziej zrozumiałe dla obserwatorów z zewnątrz.
102 M. Halicka, J. Halicki, E. Kramkowska, A. Szafranek, Law Enforcement, The Judiciary and Intimate Partner Violence Against The Elderly in Court Files, „Studia Socjologiczne” 2 (217), 2015, s. 198.
34
Podobne rozumienie teorii działania społecznego prezentuje socjolog T. Parsons, który także stał na stanowisku, iż działanie społeczne jest celowe, ma subiektywne znaczenie. Uważał, iż człowiek ma potrzebę zdobywania wyznaczonych celów i emocjonalnego odczuwania swoich poczynań. Ponadto każdy potrzebuje mieć kryteria znaczenia działań społecznych, aby móc poznać ważność i właściwość kierunku działań. Talcott Parsons kładł nacisk na indywidualizm i silnie podkreślał motywy inicjowania interakcji (działania społecznego). Twierdził, że osoba nie jest całkowicie wolna do podejmowania działania czy określonego zachowania, ponieważ musi przestrzegać normy społeczne w danej kulturze. Postępowanie według norm społecznych i wartości powoduje, iż interakcje są zrozumiałe, przewidywalne i podtrzymują porządek społeczny. Mając ustanowiony porządek i znając normy społeczne, łatwiej jest dostrzec, które działania społeczne różnią się od norm i rozważać motywy tych działań104.
Analizując problematykę przemocy w rodzinie warto zwrócić uwagę na profil ofiary i sprawcy oraz więzi między nimi, o czym więcej stanowi teoria konfliktu społecznego R. Collins’a. Twierdził, iż głównym źródłem konfliktów jest zróżnicowanie społeczeństwa. W związku z powyższym wypracował profil osób uczestniczących w konflikcie biorąc pod uwagę ich styl życia. Wskazał, że osoba dominująca w konflikcie (rozkazodawca) jest agresywna, posiada dużo energii emocjonalnej, wysoką aktywność w demonstrowaniu swojej siły i pewność siebie. Natomiast osobę pokrzywdzoną konfliktem (rozkazobiorcę) cechuje pasywność, nieasertywność, unikanie bycia w centrum uwagi. Zgodnie z teorią jednym ze sposobów, w jaki rozkazodawca utrzymuje swoją pozycję jest wyczerpywanie energii do życia od rozkazobiorców. Koncepcja Collins’a jest dobrym przykładem określenia relacji pomiędzy ofiarą a sprawcą przemocy w rodzinie. Należy przy tym podkreślić, iż zgodnie z teorią konfliktu źródło zachowań patologicznych znajduje się w obrębie struktury społecznej, a nie w jednostce105.
Teoria agresji jako instynktu stanowi istnienie wrodzonego instynktu agresywności, które przejawia się w aktach agresji. Reprezentanci tej koncepcji twierdzili, iż instynkt agresji jest wrodzony i niezmienny. Działania agresywne poprzez uwalnianie destrukcyjnej energii stanowią mechanizm utrzymujący wewnętrzną równowagę agresora106. Agresywne
104 M. Halicka, J. Halicki, E. Kramkowska, A. Szafranek, Law Enforcement, The Judiciary and Intimate Partner Violence Against The Elderly in Court Files, „Studia Socjologiczne” 2 (217), 2015, s. 199.
105 A. Dobieszewski, Przyczyny i przejawy patologii społecznej, „Polityka i Społeczeństwo 1/2004, s. 155.
106 M. Dankiewicz, Ocena moralna zachowań agresywnych w teorii i badaniach naukowych, „Studia Psychologica” nr 12 (2), 2012, s. 109.
35
zachowania są według badaczy w pewnym stopniu podatne na wpływy zewnętrzne, więc mogą być modyfikowane przez wychowanie człowieka.
Odmienny sposób wyjaśniania genezy zachowań agresywnych wynika z teorii modelowania reprezentowanej przez U. Bronfenbrenner’a. Zgodnie z koncepcją zachowania agresywne są w dużym stopniu efektem naśladownictwa, np. rodziców107. Dziedziczenie przez dzieci wzorca przemocy polega na przyswajaniu zachowań dorosłych, których są świadkami lub których doświadczają. Młode osoby uczą się, że przemoc jest najskuteczniejszym sposobem wywierania wpływu, rozwiązywania konfliktów interpersonalnych i ujścia emocji.
Zdaniem A. Bandury – twórcy teorii społecznego uczenia się – na agresywność człowieka mają wpływ czynniki środowiskowe. Zwolennicy tej teorii dowodzą, iż frustrację i ból można uznać za bezpośrednie przyczyny agresji. Istnieje jednak wiele czynników pośrednich, które mogą wywołać zachowania agresywne108. Zgodnie z tym założeniem, człowiek przyswaja sobie agresywność w wyniku procesów uczenia się i obserwacji innych, znaczących dla niego osób109. Ponieważ jednostka żyje i kształtuje się w określonych warunkach społecznych oraz środowiskowych często naśladuje negatywne wzorce ze swojego otoczenia, np. uczy się zachowań przemocowych.
W kontekście przeprowadzonych badań nie można nie nawiązać do ekologicznego modelu powstawania przemocy, który łączy występowanie przemocy w rodzinie z szerokim środowiskiem społecznym110. Na podstawie wyróżnionych przez U. U. Bronfenbrenner’a czynników możliwe jest określenie determinant wpływających na zmniejszenie bądź zwiększanie ryzyka bycia osobą doświadczającą lub stosującą przemoc. Model ekologiczny zakłada istnienie wzajemnego powiązania i interakcji między faktorami. Czynniki podzielono na cztery kategorie:
1. Czynniki indywidualne – opierają się na indywidualnych cechach biologicznych, psychologicznych oraz demograficznych, które zwiększają prawdopodobieństwo stania się sprawcą lub ofiarą przemocy,
2. Czynniki relacyjne – opierają się na jakości relacjach pomiędzy poszczególnymi członkami rodziny przemocowej oraz ich wpływ na zwiększenie ryzyka bycia ofiarą lub sprawcą przemocy,
107 D. Borecka-Biernat, Agresja: dlaczego dzieci ranią i jak możemy temu przeciwdziałać?, „Przegląd Naukowo-Metodyczny. Edukacja dla Bezpieczeństwa” nr 1 (22), 2014, s. 290.
108 E. Aronson, Człowiek – istota społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 338.
109 A. Bandura, Teoria społecznego uczenia się, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 29.
110 S. Loue, Intimate Partner Violence. Societal, Medical, Legal and Individual Responses, Kluwer Academic Publishers, 2000, s. 22.
36
3. Czynniki społeczne – opierają się na warunkach bytowych i relacjach społecznych zwiększających ryzyko występowania przemocy domowej,
4. Czynniki kulturowe – opierają się na cechach danej kultury, z którymi łączy się występowanie przemocy w rodzinie111.
Dzięki wyjaśnieniu źródeł przemocy i współwystępowaniu czynników model ekologiczny sugeruje podjęcie działań prewencyjnych na poszczególnych poziomach, tj.:
1. Diagnoza indywidualnych czynników ryzyka i próby ich przekształcenia,
2. Tworzenie zdrowych środowisk rodzinnych i wspieranie dysfunkcyjnych rodzin, 3. Monitorowanie miejsc publicznych: placówek edukacyjnych, zakładów pracy,
otoczenia sąsiedzkiego,
4. Próby modyfikacji czynników kulturowych przyczyniających się do pojawiania się sytuacji przemocowych112.
Zrozumienie powiązań czynników z występowaniem przemocy w rodzinie jest jednym z najważniejszych kroków w jej przeciwdziałaniu.
Potrzeba przynależności, w tym tworzenie więzi z innymi osobami jest ważne w życiu każdego człowieka. Teoria traumy jest koncepcją na poziomie indywidualnym, nie społecznym. Jej kwintesencję stanowi brak oparcia i bezpieczeństwa człowieka w relacji z inną osobą, z którą wiąże go więź emocjonalna prowadząca do przemocy. Dzięki przeprowadzonym przez D. G. Dutton i S. Painter badaniom dowiadujemy się dlaczego ofiary pozostają w bliskich relacjach ze sprawcami przemocy. Autorzy zidentyfikowali dwie cechy charakteryzujące związki przemocowe: zaburzenie równowagi w relacji międzyludzkiej (ofiara postrzega siebie jako zdominowaną przez sprawcę) oraz periodyczny charakter występowania aktów przemocy113. Paradoks niezwykle silnej zażyłości łączącej osobę doświadczającą przemocy ze sprawcą polega na zjawisku „prania mózgu”, doprowadzającego do niezrozumiałej fascynacji oprawcą114. Sprawca przemocy posiada wygórowane poczucie władzy i wyższości. Ofiara czuje się bezbronna i w rezultacie staje się coraz bardziej zależna od oprawcy115. Maskowana zależność jest skutkiem niezdolności
111 E. G. Krug, L. L. Dahlberg, J. A. Mercy, A. B. Zwi, R. Lozano (red.), World report on violence and health, World Health Organization, Genewa, 2002, s. 12-13.
112 M. Pietruszka, Przemoc – wyzwanie dla świata, „Niebieska Linia” nr 6/2002, http://www.psychologia.edu.pl [data dostępu: 09.09.2018].
113 M. M. Migda, Trauma więzi a psychoterapia pacjentów z diagnozą PTSD w oparciu o mentalizację, „Pschychoterapia” 3 (174) 2015, s. 101.
114 M. Kowalczyk, T. Łącka, Przemoc i jej mechanizmy w związkach partnerskich, „Paedagogia Christiana” 1/27 (2011), s. 240.
115 S. Loue, Intimate Partner Violence. Societal, Medical, Legal and Individual Responses, Kluwer Academic Publishers, 2000, s. 34.
37
sprawcy do samostanowienia i uzależnienia od ofiary (do czego nie potrafi się przyznać) stąd kontrolowanie i dominacja nad nią116.
Teoria więzi nawiązuje do syndromu sztokholmskiego117, kiedy to izolowanie ofiary i powtarzające się akty przemocy prowadzą do pogłębienia przywiązania do oprawcy. Trauma więzi ma negatywny wpływ na zdolność tworzenia społecznych więzi i emocjonalność człowieka oraz skutkuje zwiększeniem prawdopodobieństwa doświadczania traum w późniejszym życiu. Interwencje domowe dotyczące przemocy w rodzinie zdarzające się pod tymi samymi adresami mogą oznaczać, iż w danych relacjach osób dochodzi do opisanej zależności między osobami. W takich przypadkach interweniujący funkcjonariusze mają dodatkowe wyzwanie polegające na złamaniu tych destrukcyjnych więzi. W wielu przypadkach może to być zadanie trudne, wręcz niemożliwe do wykonania. Zgodnie z polskim prawem bez woli i współpracy osoby pokrzywdzonej interwencja służb jest nadaremna, a sytuacja rodziny nie zmienia się. Relacja między ofiarą i sprawcą przemocy w rodzinie może mieć związek z postrzeganiem skuteczności przeciwdziałania przemocy w rodzinie.
Na uwagę zasługuje teoria działań rutynowych, która jest jedną z najważniejszych współczesnych teorii kryminologicznych118. Została opracowana przez L. Cohena i M. Felsona, którzy stwierdzili, że o popełnieniu przestępstwa decyduje okazja119. Punktem wyjścia dla wyjaśnienia teorii jest przedstawienie przesłanek niezbędnych do zaistnienia czynu karalnego. Autorzy wymieniają trzy warunki: obecność potencjalnego sprawcy i odpowiedniego celu napaści oraz brak ochrony owego celu. Pierwszy warunek jest zawsze spełniony – umotywowani przestępcy istnieją w społeczeństwie. Autorzy teorii skupiają się zatem na dwóch kolejnych przesłankach, których spełnienie jest zależne od okoliczności. Wzrost przestępczości następuje w sytuacji, gdy liczba celów napaści wzrasta i zaczyna brakować ich zabezpieczeń120. Do przestępstwa znęcania się fizycznego i psychicznego dochodzi zazwyczaj w tzw. „czterech kątach”. W warunkach domowych nietrudno o spełnienie wszystkich trzech wyróżnionych przez badaczy kryteriów niezbędnych do zaistnienia czynu karalnego. „Łatwość” stosowania przemocy w rodzinie potęgowana
116 D. Rode, Przemoc w relacjach małżeńskich. Mechanizmy uzależnienia, „Ethos” nr 2(106) 2014, s. 325-326.
117 Więcej o syndromie sztokholmskim w niniejszym rozdziale, w podrozdziale 3. Ofiary i sprawcy przemocy w rodzinie.
118 E. Bogacka, Czynniki kradzieży rzeczy cudzej w świetle teorii działań rutynowych. Przykład województwa wielkopolskiego, „Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna”, 2016 (36), s. 200.
119 Ł. Szwejka, Krytyczna refleksja nad sytuacyjną prewencją kryminalną, „Profilaktyka Społeczna i Resocjalizacja” 2015, tom 28, s. 84.
120 R. Fillieule, Misesowska prakseologia – przykład z dziedziny socjologii przestępczości, (tłum. K. Olszańska) „The Quarterly Journal of Austrian Economics” Vol. 15, No. 4, Winter 2012, s. 423.
38
jest przez fakt emocjonalnego związku ofiary i sprawcy oraz trudności w udowodnieniu oprawcy jego winy. Natomiast ze względu na trudności w wykryciu przestępstw znęcania się, poziom skuteczności polskiego systemu przeciwdziałania przemocy w rodzinie może być niski.
Interesujących rozważań dostarcza również ujmowanie problematyki zapobiegania przemocy w rodzinie z perspektywy zadowolenia ze służby w policji, satysfakcji z realizacji zadań na swoim stanowisku oraz wypalenia zawodowego funkcjonariuszy. Z uwagi na fakt, iż aktywność zawodowa stanowi zasadniczy aspekt życia dla większości ludzi – może mieć szczególne znaczenie przy określeniu poziomu zaangażowania w wykonywane obowiązki służbowe. Problematyka stresu zawodowego i wypalenia podejmowana była w literaturze psychologicznej od lat siedemdziesiątych XX wieku121. Punktem wyjścia do wyjaśnienia powyższej kwestii jest poznanie wielowymiarowego modelu wypalenia wypracowanego przez Ch. Maslach. Wypracowany model składa się z trzech komponentów:
1. Emocjonalne wyczerpanie 2. Depersonalizacja
3. Obniżone zadowolenie z osiągnięć zawodowych
Wyczerpanie emocjonalne cechuje się poczuciem nadmiernego zmęczenia i obciążenia emocjonalnego, co się przejawia m. in. w braku zapału do pracy. Depersonalizacja określa specyficzny stosunek pracownika do innych ludzi, wyrażający się obojętnością oraz negatywnym dystansowaniem się w kontaktach interpersonalnych. Obniżone zadowolenie z dokonań osobistych objawia się spadkiem poczucia własnej kompetencji i wydajności pracy122. Stan zawodowej apatyzacji może wiązać się z poczuciem bezsensu i postawą rezygnacyjną w stosunku do wykonywanych obowiązków.
Wypalenie zawodowe jest syndromem pojawiającym się dość regularnie u ludzi pracujących w zawodach społecznych i służebnych, czyli polegających na pracy z innymi ludźmi i dla nich. Dotyczy to głównie pielęgniarek, lekarzy, funkcjonariuszy policji, pracowników socjalnych, nauczycieli, pracowników służb ratowniczych. Reprezentanci powyższych zawodów doświadczają dużo stresu związanego z pracą. W konsekwencji
121 S. Tucholska, Christiny Maslach koncepcja wypalenia zawodowego: etapy rozwoju, „Przegląd Psychologiczny”, tom 44, nr 3/2001, s. 301.
122 Ch. Maslach, Wypalenie – w perspektywie wielowymiarowej [w:] H. Sęk (red.), Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2004, s. 15.
39
dystansują się od osób, którym pomagają, tracą zaangażowanie w zawodzie oraz są coraz mniej zadowoleni z pracy123.
Zadowolenie z wykonywanego zawodu prowadzi do zwiększenia przywiązania do pracy oraz aktywnej postawy wobec nowych celów i wyzwań. Najbardziej znane wyjaśnienie kwestii relacji między zadowoleniem i niezadowoleniem z pracy niesie teoria dwuczynnikowa F. Herzberga. Zakłada, iż możliwe jest zwiększenie zadowolenia zawodowego, nawet w przypadkach, gdy nie zmniejszy się niezadowolenie (analogicznie jest w przeciwnym przypadku). „Początkowo wydawało się, że zadowolenie można uzyskać przez usunięcie przyczyn niezadowolenia. Tymczasem usunięcie źródeł niezadowolenia powoduje jedynie, że dana osoba nie jest niezadowolona (co wcale nie oznacza, że odczuwa ona zadowolenie). Aby wzbudzić w pracowniku prawdziwą satysfakcję, należy manipulować odpowiednimi czynnikami, które stanowią odrębny rodzaj czynników niż te, które wpływają na niezadowolenie z pracy. Te czynniki, które – gdy występują – powodują zadowolenie, nazwał Herzberg „motywatorami”, natomiast te, które – gdy nie występują – wywołują niezadowolenie „czynnikami higieny”. Zadowolenie generują osiągnięcia, uznanie, awans, odpowiednia dla pracownika treść pracy, możliwość rozwoju osobistego i odpowiedzialność. Niezadowolenie pojawia się, gdy szwankuje polityka przedsiębiorstwa i zarządzanie, nadzór techniczny, stosunki międzyludzkie, bezpieczeństwo pracy, a warunki pracy lub wynagrodzenie, świadczenia socjalne i zajmowana pozycja są nieodpowiednie”124.