Podejmowanie interwencji domowych związanych z przemocą w rodzinie odbywa się w oparciu o procedurę „Niebieskie Karty”, która obejmuje ogół czynności podejmowanych i realizowanych na zasadzie współpracy przez przedstawicieli jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, policji, oświaty i ochrony zdrowia288.
W pierwszych pracach nad procedurą brał udział Ośrodek Pomocy Społecznej ze stołecznej dzielnicy Ochota oraz przedstawiciele Departamentu Pomocy Społecznej ówczesnego Ministerstwa Polityki Społecznej. Procedurę „Niebieskie Karty” przetestowali w 1997 roku policjanci z Kompanii Patrolowo-Interwencyjnej Wydziału Prewencji i dzielnicowi komisariatu Warszawa Ochota oraz policjanci Wydziału Zabezpieczania Miasta KSP. Początkowo wprowadzenie nowego rozwiązania budziło opór funkcjonariuszy komórek patrolowych i dzielnicowych ze względu na kolejny, zbędny element biurokratyzacji ich pracy. Stopniowo jednak dostrzegli, że procedury wyodrębniające problem przemocy w rodzinie z całości zagadnień pracy policyjnej, umożliwiają zapobieganie innym zjawiskom patologii.
Pierwszym etapem pilotażu były wspólne interwencje funkcjonariuszy oraz obserwatorów wytypowanych i przeszkolonych przez PARPA. Oceniano stopień przydatności dokumentacji jaka została wprowadzona w ramach programu, sprawność w jej stosowaniu oraz zachowania i postawy osób objętych procedurą. Drugi etap programu pilotażowego był kontynuacją współpracy policjantów i obserwatorów. W swoich przedsięwzięciach wykorzystywali oni pierwotne (zweryfikowane na podstawie praktycznych doświadczeń) formularze. Następnie wprowadzono wizyty dzielnicowych w towarzystwie pracownika pomocy społecznej u rodzin dotkniętych przemocą. Podczas pilotażu procedury „Niebieskie Karty” stwierdzono, iż ponad jedna trzecia przeprowadzonych w tym czasie interwencji domowych dotyczyła przemocy domowej. Podczas interwencji oraz w działaniach późniejszych, współpraca policjantów
288 Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. 2005 nr 180 poz. 1493 z późn. zm.), art. 9d ust. 2.
91
i przedstawicieli innych służb okazała się efektywna – ofiary chętnie rozmawiały z osobą towarzyszącą funkcjonariuszom. Sprawdzona i wypracowana podczas pilotażu procedura „Niebieskie Karty” została zaakceptowana. Pierwszego października 1998 roku, na mocy zarządzenia Komendanta Głównego Policji oraz decyzji Dyrektora Departamentu Pomocy Społecznej MPiPS, procedura została wdrożona przez KGP i KSP przy współpracy PARPA289. Do jej realizacji wyznaczono policję – służby patrolowo-interwencyjne i dzielnicowych.
W pierwotnym zarysie procedura „Niebieskie Karty” składała się z następujących części: Karty „A”, zawierającej meldunek z przeprowadzonej interwencji, Karty „B”, będącej notatką urzędową dotyczącą przemocy w rodzinie, Karty „C”, zawierającej informacje dla ofiar przemocy w rodzinie, Karty „D”, noszącej tytuł: „Prośba o pomoc”.
W ciągu kilku lat realizowania procedury jednostki terenowe policji oraz niektóre organizacje pozarządowych zasygnalizowały potrzebę zmian290, które po opracowaniu zostały wprowadzone zarządzeniem nr 21/02 Komendanta Głównego Policji z dnia 31 grudnia 2002 roku w sprawie interwencji policjantów wobec przemocy w rodzinie pod nazwą „Niebieskie Karty” (Dz. Urz. KGP nr 14 poz. 111). Na mocy ustawy o pomocy społecznej (Dz.U. nr 64 poz. 593) w 2004 roku kompetencje prowadzenia procedury otrzymały jednostki pomocy społecznej291. Koncepcją tej zmiany było stworzenie interdyscyplinarnej platformy współpracy między służbami, gdyż uznano, że przemoc domowa nie jest wyłącznie zagadnieniem prawno-karnym, ale również socjalnym, psychologicznym i medycznym. W 2005 roku uchwalono ustawę o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie regulującą ogólne zasady realizacji procedury „Niebieskie Karty”292. Po trzynastu latach od wprowadzenia procedury, w październiku 2011 roku, weszła w życie unowocześniona wersja pod tą samą nazwą. Wprowadzono ideę ścisłej współpracy zwiększonej ilości służb realizujących zadania dotyczące przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Jej celem jest zapobiegnięcie dalszemu stosowaniu przemocy domowej oraz zrealizowanie indywidualnego planu pomocy danym rodzinom293. Mając na uwadze
289 J. Szymańczak, Przemoc w rodzinie. Zarys problematyki, Raport nr 181 Biura Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu, Warszawa 2000, s. 11, http://www.biurose.sejm.gov.pl [data dostępu: 06.12.2014].
290 M. Potocka, H. Dąbrowiecka, Przemoc w rodzinie a wymiar sprawiedliwości, Fundacja Centrum Praw Kobiet, Warszawa 2005, s. 27, http://www.neww.org.pl pdf [data dostępu: 04.01.2015].
291 E. Bazyluk, M. Kulka, Rozporządzenie w sprawie procedury „Niebieskie Karty” – komentarz, http://www.niebieskalinia.info [data dostępu: 01.01.2015].
292 Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. 2005 nr 180 poz. 1493 z późn. zm.), art. 9d.
293 Informator dla osób dotkniętych przemocą w rodzinie, Ministerstwo Sprawiedliwości i Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2013, s. 16.
92
skuteczność działań wobec osób dotkniętych przemocą w rodzinie, Rada Ministrów w 2011 roku określiła w drodze rozporządzenia procedurę „Niebieskie Karty” oraz wzory formularzy „Niebieska Karta”. W akcie prawnym czytamy o zasadach dotyczących udziału zespołów interdyscyplinarnych i grup roboczych oraz zadaniach nałożonych na przedstawicieli podmiotów realizujących procedurę „Niebieskie Karty”, tj. funkcjonariuszy policji, przedstawicieli ochrony zdrowia, oświaty, gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych oraz pracowników socjalnych.
Obecnie procedura „Niebieskie Karty” składa się z czterech części: formularz wszczynający procedurę „Niebieska Karta – A” (załącznik 1), pouczenie dla osób dotkniętych przemocą w rodzinie „Niebieska Karta – B” (załącznik 2) oraz formularze wypełniane na posiedzeniach członków Zespołu Interdyscyplinarnego lub grupy roboczej „Niebieska Karta – C” (załącznik 3) i „Niebieska Karta – D” (załącznik 4).
Głównym celem wprowadzenia procedury „Niebieskie Karty” jest oddziaływanie na rodzinę przyczyniające się do trwałego ustania w niej przemocy domowej na podstawie dokładnego rozpoznania przemocy oraz profesjonalnej pomocy oferowanej przez przedstawicieli różnych służb w środowisku lokalnym. W oparciu o doświadczenia osób pomagających ofiarom przemocy w rodzinie, a także na rozwiązaniach w innych państwach, w których programy przeciwdziałania przemocy domowej były bardziej zaawansowane stworzono systemowy, interdyscyplinarny model współpracy z rodziną. Dostrzeżono konieczność zarówno edukacji i usprawniania pomocy dla osób pokrzywdzonych jak i wprowadzania rozwiązań optymalizujących działania służb stykających się z ofiarami przemocy domowej294. Hanna D. Sasal wyodrębnia następujące cele procedury „Niebieskie Karty”295:
Ułatwienie rozpoznania przemocy domowej.
Osoby zawodowo zajmujące się przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie powinny umieć identyfikować problem przemocy dzięki stosowaniu pytań z kwestionariuszy „Niebieska Karta”.
Zapewnienie bezpieczeństwa ofiarom przemocy w rodzinie.
Zadaniem procedury „Niebieskie Karty” jest niezwłoczne uruchomienie działań podnoszących stan bezpieczeństwa osób pokrzywdzonych i ich stosowanie
294H.D. Sasal, Ludzie pomagają ludziom – „Niebieskie Karty” po dwóch latach, „Niebieska Linia” nr 2/2001, s. 20.
295H. D. Sasal, Procedura „Niebieskie Karty” jako przykład łączenia kompetencji różnych służb, http://www.niebieskalinia.pl [data dostępu: 02.04.2017].
93
aż do momentu jednoznacznego stwierdzenia, że udzielono wszelkiej dostępnej i niezbędnej pomocy, dzięki której przemoc w danej rodzinie ustała.
Przerwanie izolacji rodziny.
Uruchomienie procedury „Niebieskie Karty” powoduje poinformowanie osób pokrzywdzonych o możliwościach rozwiązania ich problemu poprzez skorzystanie z pomocy lokalnych instytucji. Następuje także powiadomienie sprawców o konsekwencjach ich postępowania.
Wsparcie dla ofiar przemocy w rodzinie.
„Niebieska Karta – B” jest wręczana osobom pokrzywdzonym celem poinformowania ich o przysługujących prawach i możliwościach uzyskania pomocy oraz podjęcia decyzji odnośnie dalszego toku postępowania.
Motywowanie do podjęcia działań ochronnych.
W ramach procedury „Niebieskie Karty” uprawnieni pracownicy powinni wspierać ofiary przemocy w rodzinie oraz zachęcać je do poszukiwania możliwości radzenia sobie z przemocą.
Bardziej stanowcze działania wobec sprawcy przemocy.
Procedura „Niebieskie Karty” powoduje uniknięcie manipulacji przez sprawcę (nie tylko ofiar przemocy, ale także osób pomagających), bagatelizacji zjawiska przemocy w rodzinie (zarówno przez sprawców, jak i przez ofiary przemocy) i poczucia bezkarności sprawców.
Zapis zdarzenia.
Posługiwanie się ujednoliconą dokumentacją interwencji dotyczących przemocy w rodzinie i precyzja w jej prowadzeniu ułatwiają dalsze etapy niesienia pomocy. Przemoc domowa jest zjawiskiem powtarzalnym. Rzadko się zdarza, że w tej samej rodzinie interweniują ci sami policjanci czy pracownicy socjalni296. Klarowne opisy zdarzeń stanowią materiał w dalszym toku postępowania, bez względu na ilość czasu, który upłynął od poszczególnych interwencji.
Określenie skali i charakterystyka przemocy.
Formularze „Niebieska Karta” dostarczają wielu informacji o danej sytuacji przemocowej i podejmowanych działaniach, co służy zarówno celom poznawczym jak i umożliwia kształtowanie lokalnej polityki przy planowaniu działań usprawniających system przeciwdziałania przemocy domowej.
94
Tworzenie warunków do współpracy służb i prowadzenia szkoleń interdyscyplinarnych. Procedura „Niebieskie Karty” łączy kompetencje różnych podmiotów. Indywidualna działalność żadnej z instytucji czy organizacji nie przyniosłaby wystarczających możliwości rozwiązania problemu przemocowego z powodu braku dostatecznych narzędzi pomocowych.