Skuteczność systemu zapobiegania przemocy w rodzinie

Przeciwdziałanie przemocy domowej najczęściej odbywa się na trzech płaszczyznach działań: interwencyjnych, terapeutyczno-leczniczych i profilaktycznych. Działalność interwencyjna polega na przeciwdziałaniu dalszemu krzywdzeniu i udzieleniu pierwszej pomocy w połączeniu z emocjonalnym wsparciem³¹⁶. Tego typu interwencje przebiegają zazwyczaj na poziomie ogólnospołecznym i przybierają formę uświadamiających kampanii. Drugim aspektem zapobiegania przemocy są indywidualne bądź grupowe działania terapeutyczno-lecznicze. Ich podstawowym założeniem jest konieczność oceny rodziny pod względem ryzyka wystąpienia przemocy317, a następnie minimalizacja krzywd i usunięcie doznanych urazów. Działania profilaktyczne, dzięki popularyzacji wiedzy na temat przemocy, pozwalają zapobiegać temu zjawisku w myśl zasady, iż lepiej nie dopuszczać do patologicznych zachowań niż je korygować318.

Analiza zjawiska przemocy w rodzinie w zakresie częstotliwości jej występowania oraz zgłaszania była celem badania przeprowadzonego w 2014 roku na zlecenie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych319. Okazało się, że co siódmy Polak był świadkiem przemocy domowej. Dwóch na pięciu z nich zdeklarowało, że zgłosiło to zdarzenie (najczęściej policji, rzadziej ośrodkowi pomocy społecznej). Osoby, które nie zgłosiły przypadku przemocy w rodzinie, swoją bierność tłumaczyły tym, że takie zgłoszenie nic by nie zmieniło, lub że problemy rodzinne należy rozwiązywać samodzielnie.

Pomimo że znęcanie się jest przestępstwem, sprawcy bardzo rzadko stają przed sądem. Osoby doświadczające przemocy domowej boją się składać zawiadomienie o popełnionym przestępstwie z żądaniem ścigania. Jeśli już się na to zdecydują, to niejednokrotnie złożone dokumenty wycofują. Organy ścigania są krytycznie nastawione do osób wycofujących skargi. Policja niechętnie interweniuje i często nie ma możliwości

316 I. Pospiszyl, Razem przeciwko przemocy, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 1999, s. 208.

317 K. Browne, M. Herbert, Zapobieganie przemocy w rodzinie, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1999, s. 36.

318J. Kula-Lic, Pomoc dla ofiar przemocy – aspekty psychologiczne [w:] Zjawisko przemocy we współczesnym świecie, J. Maciaszek (red.), Wydawnictwo Wydział Zamiejscowy Nauk o Społeczeństwie w Stalowej Woli, Stalowa Wola 2010, s. 73.

319 Przemoc w rodzinie. Występowanie i częstotliwość zgłaszania. Raport z badania zrealizowanego dla Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Lpsos Loyalty, Warszawa 2014, http://www.niebieskalinia.pl [data dostępu: 28.03.2015].

107

zapewnienia ofierze przemocy bezpieczeństwa. Świadkowie zazwyczaj nie chcą zeznawać i osobiście ingerować w sytuację. Prokuratorzy niechętnie podejmują sprawy, w których trudno o świadków oraz dowody. Adwokaci osób stosujących przemoc potrafią podważać zeznania ofiar i obciążać je współwiną. Sporadycznie akty oskarżenia kierowane są do sądu, który i tak działa bardzo liberalnie wobec sprawcy przemocy, na co wskazuje liczny odsetek odmów wszczęcia postępowania, a także umorzeń – 62%320.

Jak zauważył J. Mellibruda „konieczne jest ulepszenie prawa chroniącego ofiary przemocy i przeszkolenie policjantów, prokuratorów i sędziów na temat przemocy domowej. Pomaganie ofiarom powinno jednak wykraczać poza obszar wymiaru sprawiedliwości. Potrzebne są miejsca, w których ofiary otrzymają pomoc prawną i materialną oraz takie, w których będą mogły się schronić przed sprawcą. Potrzebni są ludzie, którzy dostarczą wsparcia emocjonalnego oraz miejsca, w których dzięki pomocy psychologicznej ofiary będę mogły zaleczyć swe rany psychiczne i podjąć pracę nad zmianą swego życia i umocnieniem siebie”321.

Poziom korzystania z pomocy wśród rodzin dotkniętych przemocą jest niewielki – korzystała z niej jedynie co piąta rodzina (21%). Uzyskiwana pomoc najczęściej ograniczała się do interwencji policji. Bardzo rzadko rodziny dotknięte przemocą korzystały z pomocy terapeutycznej czy leczenia odwykowego. Otrzymana pomoc jest jednak na ogół oceniana jako częściowo skuteczna – najbardziej w przypadku przemocy seksualnej (79%), najmniej – przemocy ekonomicznej (67%)322.

W opinii członków badanych zespołów interdyscyplinarnych do najskuteczniejszych sposobów przeciwdziałania przemocy domowej należy współpraca różnych instytucji w ramach zespołów interdyscyplinarnych (93%) oraz możliwość zgłoszenia na policji lub w prokuraturze przypadków stosowania przemocy w rodzinie przez każdego obywatela (89%), a dalszej kolejności: dostępność bezpłatnego poradnictwa psychologicznego dla rodzin w zakresie rozwiązywania konfliktów, orzekanie dozoru kuratora sądowego dla osób stosujących przemoc w rodzinie, realizacja procedury „Niebieskie Karty” wobec osób stosujących przemoc w rodzinie, zaostrzenie przepisów karnych dla sprawców, kampanie

320 Informator dla sędziów, prokuratorów i kuratorów sądowych dotyczący przeciwdziałania przemocy w rodzinie, Ministerstwo Sprawiedliwości, Warszawa 2014, s. 179, http://ms.gov.pl/pl [data dostępu: 19.12.2014].

321 J. Mellibruda, Przeciwdziałanie przemocy domowej, Instytut Psychologii Zdrowia PTP, Warszawa 2009, s. 30.

322 Polacy wobec zjawiska przemocy w rodzinie oraz opinie ofiar, sprawców i świadków przemocy o występowaniu i okolicznościach występowania przemocy w rodzinie, Wyniki badań TNS OBOP dla Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2007, s. 11, http://www.mpips.gov.pl [data dostępu: 06.12.2014].

108

społeczne i akcje informujące (jak zapobiegać przemocy domowej i jak sobie radzić w przypadku jej wystąpienia) oraz kara pozbawienia wolności dla osób stosujących przemoc w rodzinie.

Procedura „Niebieskie Karty” ma charakter interwencyjny, ale również opiera się na długoterminowej pracy uwzględniającej konkretne rozwiązania prawne, pomocowe i monitorujące. Jak wspomniałam, głównym celem „Niebieskich Kart” jest rozpoznawanie przemocy i usprawnienie pomocy oferowanej przez przedstawicieli różnych służb w środowisku lokalnym poprzez stworzenie warunków do systemowego modelu pracy z rodziną323. Obecnie duży nacisk kładzie się na pojmowanie przemocy domowej w kategoriach problemu kryminalnego, a zapobieganie temu zjawisku sprowadza się do dostarczenia coraz to nowych rozwiązań prawnych, mnożących ilość procedur i zaangażowanych osób324. Skuteczność procedury opiera się na połączeniu kompetencji i współpracy wyznaczonych do tej roli podmiotów. Najwięcej zależy od motywacji i wiedzy poszczególnych pracowników, a procedury i narzędzia jedynie ułatwiają ich poczynania. W świetle obowiązujących przepisów działanie w pojedynkę nie przynosi pożądanych rezultatów, gdyż poszczególne instytucje nie mają wystarczających narzędzi, kompetencji, wiedzy o danej rodzinie oraz możliwości rozwiązania wszystkich jej problemów związanych z przemocą domową.

Pierwszym krokiem w procesie pomagania jest doraźne działanie mające na celu zatrzymanie aktualnej przemocy, czyli interwencja. Interwencja jest działaniem ukierunkowanym na sytuację, w której przemoc domowa została już wykryta. Postępowanie w oparciu o procedurę „Niebieskie Karty” służy nie tylko doraźnemu zatrzymaniu przemocy i zapewnieniu bezpieczeństwa uczestnikom zdarzenia, ale także zainicjowaniu długofalowego wsparcia osób doświadczających przemocy i utwierdzeniu sprawców o odpowiedzialności karnej. Najważniejszy przy realizacji procedury jest sposób udzielania pomocy i wsparcia.

Zapis zdarzenia w formie ujednoliconej dokumentacji służy rozpoznaniu przemocy, rejestracji przebiegu i skutków sytuacji przemocowej, zaplanowaniu pomocy oraz wykorzystaniu w postępowaniu przygotowawczym wszczynanym wobec sprawcy. Samo wypełnienie „Niebieskiej Karty – A” nie ma prawnego skutku w postaci złożenia

323 H. D. Sasal, Procedura „Niebieskie Karty” jako przykład łączenia kompetencji różnych służb [w:] Przewodnik do realizacji ustawy z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu przemocy, Warszawa 2005, http://www.niebieskalinia.pl [data dostępu: 22.02.2015].

324 A. Szałkiewicz, Ocena procedury „Niebieskie Karty” – problematyka administracyjnoprawna, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica” 270, 2012, s. 188.

109

zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa. Może jednak zostać wykorzystana jako dowód procesowy w przypadku złożenia doniesienia i wszczęcia postepowania. W praktyce większość spraw z artykułu 207 Kodeksu karnego nie trafia do wymiaru sprawiedliwości lub jest umarzana z powodu braku wystarczających dowodów. Nie mniej jednak każda udokumentowana interwencja jest potwierdzeniem ciągłości i powtarzalności przemocy domowej.

Złożenie zawiadomienia o przestępstwie znęcania się bądź innym związanym z przemocą domową komunikuje sprawcy, że państwo i jego społeczeństwo ma prawo interesować się losami rodziny (stereotypowo uważanymi za prywatne). Osoby dotknięte przemocą mając świadomość braku tolerancji dla złego traktowania, mogą nabrać odwagi do zakończenia swojej krzywdzącej relacji ze sprawcą. Wprowadzone w prawodawstwie zmiany podlegają ocenie i weryfikacji na podstawie opinii płynących ze środowiska z realizacji KPPPwR. Na podstawie monitoringu obowiązującego systemu prawnego w zakresie realizacji zadań na rzecz zapobiegania przemocy domowej wskazano jego mocne strony: uregulowanie zasad współpracy służb i przedstawicieli realizujących zadania z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie w ramach pracy w zespołach interdyscyplinarnych i grupach roboczych; określenie zadań, trybu, terminów, sposobu udzielania pomocy na podstawie procedury „Niebieskie Karty”; wprowadzenie mechanizmów prawnych umożliwiających zastosowanie zakazu kontaktowania się z ofiarą i nakazu opuszczenia lokalu przez sprawcę już na etapie postępowania przygotowawczego; wprowadzenie do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego uregulowań prawnych dotyczących zakazu stosowania kar cielesnych wobec dzieci; nałożenie obowiązku realizacji zadań z zakresu przeciwdziałania przemocy domowej na wszystkie szczeble administracji rządowej, samorządu lokalnego i organizacje pozarządowe; poszerzenie oferty zwiększającej bezpieczeństwo ofiar (np. wprowadzenie bezpłatnego zaświadczenia lekarskiego w zakresie przyczyn i rodzaju uszkodzeń ciała); opracowanie i realizacja w większości powiatów powiatowych programów przeciwdziałania przemocy w rodzinie i programów promujących prawidłowe metody wychowawcze w stosunku do dzieci w rodzinach zagrożonych przemocą; możliwość uzyskania specjalistycznej pomocy w trzydziestu pięciu funkcjonujących specjalistycznych ośrodkach wsparcia dla ofiar; realizacja przez ponad dwieście podmiotów programów oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych dla osób stosujących przemoc; przeprowadzenie szkoleń dla ponad pięciu tysięcy pracowników pierwszego kontaktu zajmujących się zawodowo zadaniami z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie; podnoszenie świadomości Polaków w ramach

110

kampanii społecznych; prowadzenie przez wojewodów nadzoru i kontroli nad realizowanymi zadaniami z zakresu zapobiegania przemocy domowej; koordynacja działań z wyżej wymienionego zakresu przez Krajowego Koordynatora Realizacji KPPPwR oraz Zespół Monitorujący do Spraw Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie; określenie obowiązków spoczywających na służbach, które mogą odebrać dziecko z rodziny w sytuacji, gdy jego zdrowie lub życie są zagrożone przemocą domową325. Katalog słabych stron wprowadzonych zmian do ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie zawiera: trudności w skompletowaniu całego składu zespołu interdyscyplinarnego/grupy roboczej; konieczność godzenia obowiązków i ograniczeń czasowych związanych z pracą w zespołach i grupach z obowiązkami zawodowymi; niechęć kierownictwa podmiotów przedstawicieli i służb do pracy w zespołach i grupach; brak środków finansowych dla osób realizujących zadania wynikające z procedury „Niebieskie Karty”; niedostateczna profesjonalizacja służb realizujących zadania w ramach zespołów i grup; niewystarczająca infrastruktura pomocowa dla pokrzywdzonych; niezatrudnienie we wszystkich województwach Wojewódzkich Koordynatorów Realizacji KPPPwR; brak jednolitej statystyki dotyczącej realizacji zadań z zakresu zapobiegania przemocy domowej; niedostateczna współpraca między sądami a podmiotami realizującymi oddziaływania korekcyjno-edukacyjne; dezaktualizacja postanowień KPPPwR, niewysterczające środki finansowe na realizację KPPPwR326.

System przeciwdziałania przemocy w rodzinie jest w Polsce rozwiązaniem stosunkowo nowym, wymagającym czasu na wdrożenie. Każda opinia, ocena i propozycja osób zaangażowanych w realizację procedury „Niebieskie Karty” jest potrzebna do konstruktywnego tworzenia prawa.

4.2. Okoliczności utrudniające podejmowanie skutecznych działań