Funkcjonalizm jako podstawa teoretyczna analizy funkcji turystycznej miasta

Analiza roli turystyki w całokształcie gospodarek wielkich miast, a także badanie jej znaczenia w budowaniu pozycji konkurencyjnej każdego z nich wobec innych ośrodków znajdujących się w ponadnarodowej sieci miejskiej, wymaga przyjęcia jasnego podejścia teoretyczno-poznawczego. Z lektury poprzednich rozdziałów wysuwa się właśnie dwu-aspektowy charakter tej analizy: relacja turystyki wobec innych rodzajów działalności społeczno-ekonomicznej tworzących każde miasto, a także kształtowanie przez turystykę relacji miasta w stosunku do bliższego i dalszego otoczenia. Funkcjonalizm – oparty bez-pośrednio na strukturalnym i systemowym ujęciu rzeczywistości – mimo że ma genezę socjologiczną (Merton, 2002) wykorzystywany jest do analizy zjawisk ekonomicznych, a w odniesieniu do opisu i interpretacji procesów funkcjonowania miast wykorzystywany jest powszechnie (Beaverstock, Smith, Taylor, 1999; Domański, 2002; Hall, 2001; Maik, 2000, 2008; Suliborski, 2010). Pozwala on – w powiązaniu ze starszym w stosunku do niego strukturalizmem – w sposób najlepszy przedstawić złożoność relacji zachodzących między turystyką, miastem a jego ponadnarodowym otoczeniem.

Nurt funkcjonalistyczny nie tworzy zwartej koncepcji, ponieważ od początku był rozwijany przez badaczy reprezentujących różne dziedziny nauk, w tym przede wszyst-kim w naukach społecznych, w tym w psychologii i antropologii, a następnie w socjologii i ekonomii, a także w architekturze i urbanistyce oraz geografii społeczno-ekonomicznej.

— 96 —

Wyrósł on na gruncie podejścia strukturalnego jako metody opisu rzeczywistości, mają-cego swoje korzenie w filozofii. Jego centralnym elementem jest struktura, która określa porządek całości jako układu części lub sieci relacji całości względem siebie, a także re-lacje i zależności między częściami ją tworzącymi. Strukturę należy traktować zarówno w odniesieniu do konstrukcji, jak i jako proces, a więc wynik działań ludzkich będących jednocześnie pod jej wpływem (Giddens, 2003).

Lévi-Strauss (2000), jeden z najbardziej znanych przedstawicieli strukturalizmu, wyróż-nia trzy znaczewyróż-nia tego terminu. Pierwsze znaczenie ma charakter metodologiczny, zgodnie z którym uznaje się, że przedmiot poznania to złożony system relacyjny, w którym włas-ności poszczególnych elementów są określane przez ich przynależność do danej struktury oraz przez relacje, w jakich pozostają z innymi elementami. To znaczenie leży u podstaw metodologicznych dociekań zaprezentowanych w niniejszej książce w odniesieniu do in-ternacjonalizacji funkcji turystycznej. Drugie znaczenie ma charakter założenia ontolo-gicznego wynikającego z pierwszego znaczenia. Stanowi ono, że poznanie i rozumienie poszczególnych zjawisk staje się możliwe dzięki wiedzy o właściwościach struktury. Trze-cie znaczenie ma formułę ontologiczną. Przyjmuje się w nim, że rzeczywistość ludzka ma naturę systemową, a struktura poszczególnych systemów tworzy nową jakość z własnym systemem praw, zatem wszelkie przekształcenia struktury nie wymagają odwoływania się do elementów zewnętrznych.

W funkcjonalizmie centralnym elementem rozważań jest funkcja określająca rolę lub znaczenie danego elementu w badanej całości (strukturze). Określa się ją poprzez identy-fikację działania tego elementu, które odbywa się w obrębie całości i ma jakiś cel, czemuś służy oraz wpływa na tę całość oraz pozostałe elementy. Uniwersalną cechą funkcjonalizmu jest traktowanie przedmiotu badań jako pewnego systemu, co zbliża go do bardziej szero-kiego podejścia systemowego w naukach społecznych oraz przyrodniczych (Bertalanffy, 1984), a w obszarze ekonomiki i geografii miasta jest z nim utożsamiany (Suliborski, 2008).

Jako kierunek badawczo-naukowy tworzą go trzy warstwy: teoria, zawierająca luźny zbiór twierdzeń orzekających o zależnościach między cechami badanych zjawisk; uporządkowany schemat pojęciowy służący do identyfikacji, klasyfikacji i opisu elementów rzeczywistości;

wyodrębniona metoda naukowa, która uznawana jest za najbardziej istotny dorobek koncep-cji i na którą składają się m.in. reguły heurystyczne i metody badawcze charakterystyczne dla koncepcji techniki oraz sposoby wyjaśniania i opisu (Sztompka, 2012).

Jak jednak stwierdza Merton (2002, s. 93), nurt analizy funkcjonalnej jest obecnie najbardziej obiecującym, ale także najmniej skodyfikowanym sposobem podejścia do problemów interpretacji zjawisk społecznych. Wykorzystanie funkcjonalizmu w ana-lizie ekonomiczno-społecznej sięga czasów Smitha, który tożsamość i funkcje intere-sów prywatnych i publicznych wiązał z harmonijnym i niezmiennym porządkiem natury (za: Merton, 2002, s. 109).

Turystyka jako funkcja miasta

Funkcja turystyczna w procesie internacjonalizacji miast

Szacki (2002) wymienia następujące cechy funkcjonalizmu:

• podejście holistyczne, zbudowane na dualistycznym podejściu do przedmiotu badania, w którym przedmiot składa się z określonych części funkcjonalnych i jednocześnie pełni funkcję w ramach większej struktury;

• wyjaśnianie funkcjonalistyczne, polegające na założeniu, że każdy element spełnia lub może spełniać w systemie określoną funkcję, a także fakcie, że wskazywanie tych funkcji jest tożsame z wyjaśnieniem zjawisk zachodzących w systemie;

• założenie porządku w systemie, wynikające z natury systemu, który znajduje się w stanie równowagi dynamicznej (sprzężenia zwrotne) oraz którego określa strukturyzacja hierarchiczna;

• wymogi funkcjonalne, przejawiające się w konieczności określenia stałych potrzeb badanych systemów jako całości, którym są podporządkowane funkcje pełnione przez elementy te systemy tworzące;

• ahistorycyzm, polegający na dążeniu do formułowania schematów teoretycznych mających charakter uniwersalny, a więc niezależny od poziomu rozwoju; w sto-sunku do badania istoty funkcjonowania miasta odnosi się on do konieczności reprezentacji wyników badań przedmiotu do innych jednostek o porównywalnym poziomie rozwoju cywilizacyjnego.

Pojęcie funkcji – będące w funkcjonalizmie centralnym punktem odniesienia – jest wieloznaczne, a zatem różnorodnie interpretowane, ponieważ zostało przywłaszczone przez wiele dziedzin nauki i język potoczny. Ogólnie rzecz ujmując, można wyróżnić trzy płasz-czyzny interpretacyjne: potoczną; organistyczną (pochodzącą z nauk biologicznych) oraz matematyczno-logiczną (zaadoptowaną z nauk matematycznych).

Już w rozumieniu potocznym termin ten przyjmuje kilka równorzędnych znaczeń w za-leżności od kontekstu, w jakim jest używany. Po pierwsze oznacza zadanie, które spełnia lub ma spełnić jakaś osoba lub rzecz. Po drugie określa czyjeś stanowisko lub zakres obo-wiązków, a także rangę wynikającą z tego stanowiska lub obowiązków. Ta interpretacja jest bliska ekonomicznej charakterystyce funkcjonalnej grup społecznych według kryterium zawodowego. Po trzecie charakteryzuje możliwość wykonania określonej operacji (np.

przez urządzenie lub program komputerowy). Po czwarte, najbardziej zbliżone do pozosta-łych dwóch płaszczyzn interpretacyjnych, oznacza wzajemny stosunek zjawisk, z których jedno wynika z drugiego (Słownik języka polskiego, 2014). Merton (2002, s. 94) dodaje kolejne potoczne znaczenie, zgodnie z którym funkcja odnosi się do ceremoniału publicz-nych zebrań lub uroczystych okazji. Ponadto autor ten przytacza szereg synonimów słowa funkcja zależnych od jego kontekstu znaczeniowego, które potęgują niejednoznaczność jego interpretacji. Są to: użytek, użyteczność, zadanie, motyw, intencja, cel, konsekwencje (Merton, 2002, s. 97).

— 98 —

W interpretacji organistycznej, wywodzącej się z fizjologii organizmów żywych, funkcja przypisywana jest określonym częściom (narządom) i oznacza znaczenie i rolę, a także wynikające z niej zadania, jakie mają te części do odegrania na rzecz funkcjono-wania i rozwoju całego organizmu. Funkcja oznacza zatem rolę elementu w utrzymaniu całości systemu lub w jego rozwoju, lub, innymi słowy, wkład części do utrzymania cią-głości strukturalnej. W odniesieniu do miast problem badawczy koncentruje się na określe-niu całości osadniczej lub społeczno-ekonomicznej, a także identyfikacji funkcji elemen-tów tej całości, co wiąże się z potrzebą rozstrzygnięcia, co jest funkcją, a co nią nie jest (Suliborski, 2010, s. 56–57).

W interpretacji matematyczno-logicznej funkcja wyraża wzajemną zależność między dwiema lub kilkoma zmiennymi wielkościami lub przyporządkowanie elementom pewnego zbioru elementów innego lub tego samego zbioru. Zależność ta jest wyrażana dodatkowo takimi terminami jak „współzależność funkcjonalna” lub „relacje funkcjonalne” (Merton, 2002, s. 95). W tym przypadku w pierwszym rzędzie uwaga skoncentrowana jest na identy-fikacji, opisie, pomiarze oraz wyjaśnianiu wzajemnych relacji między częścią a całością oraz poszczególnymi całościami tworzącymi pewien układ (Suliborski, 2010). Ta interpretacja najsilniej jest obecna w prezentowanych w niniejszej książce rozważaniach, szczególnie w odniesieniu do jej części empirycznej.

Należy zaznaczyć, że identyfikacja oraz opis funkcji – szczególnie w odniesieniu do jej matematyczno-logicznej interpretacji – nie jest zadaniem prostym, a problem ten towarzyszy wyraźnie badaniom miast. Funkcje mogą mieć charakter jawny (widoczny z perspektywy innych części lub podmiotów, a także badacza) oraz ukryty, a więc być niedostrzegalne, do których dotarcie wymaga poznania elementów ukrytych w strukturze całości. Rozróżnie-nie funkcji jawnych i ukrytych proponuje Merton (2002) na podstawie krytycznej analizy funkcjonalnej i w celu odróżnienia funkcji (obiektywnych konsekwencji) i motywów (świa-domych motywacji). Autor stwierdza, że funkcje jawne odnoszą się do obiektywnych skut-ków dla określonej jednostki, które przyczyniają się do jej adaptacji i korygowania, a które zostały w tym celu pomyślane, natomiast funkcje ukryte odnoszą się do tego samego typu tych skutków, ale niezamierzonych lub niedostrzegalnych (s. 133).

Ponadto w analizie funkcjonalnej istotne jest rozróżnienie funkcji oraz dysfunkcji.

Według Mertona (2002) funkcje to „dające się obserwować skutki, które przyczyniają się do adaptacji i modyfikacji danego systemu” (w tym przypadku miasta w jego międzyna-rodowym otoczeniu). Dysfunkcje natomiast to „takie obserwowalne rezultaty, które ową adaptację lub modyfikację pomniejszają” (s. 122). Istnieje także możliwość wystąpienia empirycznych skutków pozafunkcjonalnych, nieistotnych dla rozważanego systemu oraz podejmowanego w badaniach problemu. Warto jednak zauważyć, że zarówno istnienie

Turystyka jako funkcja miasta

Funkcja turystyczna w procesie internacjonalizacji miast

funkcji jawnych i ukrytych, jak i ich podział na funkcje i dysfunkcje istotne jest w procesie prowadzenia empirycznych badań nad związkami funkcjonalnymi części i całości struk-turalnych, a nie samego rozumienia i interpretacji, czym jest funkcja. W dalszej części rozdziału wyjaśnione zostaną najczęściej występujące ujęcia interpretacyjne funkcji tury-stycznej jako funkcji miasta.

Mając na uwadze istnienie funkcji oraz dysfunkcji w odniesieniu do problematyki rozwoju turystyki w mieście oraz wpływie tego rozwoju na umiędzynarodowienie miasta, zachodzi konieczność stworzenia nie tylko odpowiednich ram metodycznych badania, ale także przygotowania zbioru danych, dzięki którym możliwa będzie ich identyfikacja we-dług tego kryterium. Zarówno to rozróżnienie typologiczne, jak i istnienie funkcji ukrytych należy uznać za bardzo istotny problem, szczególnie dlatego, że badania te mają w zdecy-dowanej mierze charakter eksploracyjny, a nie eksplanacyjny. W tym przypadku konieczne jest sięgnięcie do technik badawczych umożliwiających identyfikację ukrytych czynników internacjonalizacji miast w zakresie turystyki.