Miasta globalne

Sassen (2001b, 2005, 2006), autorka koncepcji miast globalnych, przyjmuje za punkt wyjścia rozważania Friedmanna i Wolffa (1982), którzy jako pierwsi zauważyli, że mia-sta mia-stają się miejscami koncentracji funkcji zarządzania i koordynacji światową gospodar-ką. Jej zdaniem dokonujące się procesy globalizacyjne są przyczyną zmian zachodzących w strukturze światowej gospodarki i tym samym przyczyniają się do przeobrażeń globalnej przestrzeni społeczno-gospodarczej. W rezultacie tworzy się nowy typ przestrzeni miejskiej oraz nowa hierarchia jednostek terytorialnych i ośrodków miejskich, na czele której stoją globalne miasta.

Podstawą mechanizmu powstania miast globalnych jest proces przestrzennego rozpro-szenia światowej produkcji przy jednoczesnej integracji własności i mechanizmów organiza-cji i zarządzania działalnością gospodarczą oraz rozwoju nowoczesnych technologii. Te po-wiązane ze sobą zjawiska są przyczyną wzrostu znaczenia oraz rozwoju centralnych funkcji zarządczych (planowanie, kierowanie, koordynacja działalności poszczególnych oddziałów, finanse), przy czym im bardziej rozproszona jest działalność danej korporacji, tym bardziej zintegrowane, ale także kompleksowe stają się jej funkcje zarządcze. Kompleksowość centralnych funkcji zarządzania staje się na tyle duża, że korporacje do ich wykonywania

Funkcja turystyczna w koncepcjach funkcjonalnych miast

Funkcja turystyczna w procesie internacjonalizacji miast

korzystają z usług firm zewnętrznych, tj. kupują ich realizację od firm wytwarzających za-awansowane usługi dla biznesu (finansowe, podatkowe, rachunkowe, prawne, konsulting gospodarczy, wspieranie decyzji biznesowych, badania i rozwój, marketing, nieruchomo-ści), ponadto outsourcingują inne usługi biznesowe (tworzenie sieci dystrybucji, logisty-ka, transport i magazynowanie, utrzymywanie i ochrona budynków, sieci informatyczne itp.). Przestrzenna koncentracja firm świadczących usługi biznesowe powoduje powstanie efektów aglomeracji. Ponadto coraz większe skomplikowanie procesów gospodarczych oraz rosnąca szybkość transakcji międzypodmiotowych sprawiają, że usługi, które świadczą te firmy, stają się coraz bardziej nierutynowe, co z kolei wpływa na rozwój innowacyjności usług dla biznesu, szczególnie finansowych. Według Sassen (2001b, s. xx) „prowadzenie działalności gospodarczej w mieście stało się synonimem uczestniczenia w intensywnej i skondensowanej pętli informacyjnej”. Pomimo gwałtownego rozwoju technik informatycz-nych ten miejski klimat innowacyjności nie może być zupełnie zastąpiony przez sieci bez przynależności terytorialnej, ponieważ opiera się na dynamicznym, nieskoordynowanym, elastycznym, a często nieformalnym przepływie informacji oraz wysokiej nierutynowości i jakości działań wszystkich podmiotów.

Istotę wiodących miast autorka postrzega głównie poprzez pryzmat ich zdolności do wytwarzania globalnych funkcji zarządzania i kontroli, które są strategicznymi zasobami globalnej gospodarki. Miasta globalne pełnią funkcję „centrów dowodzenia” światową gospodarką, poprzez koncentrację funkcji decyzyjnych stanowią miejsca organizacji, ko-ordynacji i obsługi przepływu globalnego kapitału, kluczowymi lokalizacjami oraz rów-nocześnie rynkami dla wiodących finansów i zaawansowanych usług biznesowych oraz głównymi miejscami produkcji innowacji (Sassen, 2006, s. 7). Sassen uznaje zatem miasta globalne jako miejsca współczesnej produkcji niebędącej produkcją przemysłową. Dlate-go warunkiem koniecznym określającym współczesne miasta globalne nie jest wyłącznie lokalizacja głównych siedzib korporacji transnarodowych lub instytucji finansowych, ale istnienie sektora zaawansowanych oraz silnie usieciowionych usług biznesowych (Sassen, 2001a, 2001b, 2005). Im więcej niestandardowych funkcji zarządczych outsourcingują główne siedziby firm, tym swobodniej decydują o wyborze swojej lokalizacji, w efekcie coraz więcej obszarów działalności zarządczych nie tworzy efektów aglomeracyjnych ani od nich nie zależy. Według Sassen coraz mniej prawdziwa staje się teza, że miasto globalne charakteryzuje duża liczba głównych siedzib firm (2001, s. xxi). Obecnie bazę ekonomiczną nielicznych miast globalnych tworzą właśnie wyspecjalizowane usługi biznesowe, wielka ekspansja międzynarodowych transakcji finansowych oraz integracja rynków kapitałowych w jedną globalną sieć (Sassen, 2001b, s. 196).

Zlokalizowane w miastach wyspecjalizowane w świadczeniu usług biznesowych fir-my muszą zapewniać sobie dostęp do najlepszej, najszybszej i najbardziej wiarygodnej

— 150 —

informacji rynkowej oraz zapewniać usługi i ekspertyzy o najwyższej, światowej jakości, o dużym stopniu niestandardowości. Dlatego muszą utrzymywać relacje sieciowe z dostaw-cami i partnerami zlokalizowanymi w innych miastach na całym świecie. Zasięg tych sieci jest w równym stopniu globalny, jak zasięg działania obsługiwanych korporacji, jednak ich oddziały zlokalizowane są tylko w miastach, gdzie koncentrują się funkcje zarządcze.

W ten sposób, rozwijając swoje międzymiejskie relacje międzyoddziałowe, tworzą one po-nadnarodową sieć. Te sieci przedsiębiorstw stają się podwaliną do ponadnarodowej sieci samych miast, przy czym mają one pośrednią, ukrytą naturę, ponieważ powiązania między miastami nie są wynikiem bezpośrednich decyzji i działań władz miejskich lub innych in-stytucji odpowiedzialnych za współpracę międzymiejską per se. Opisując i dokonując re-gularnego pomiaru tych komercyjnych relacji międzymiejskich, Taylor (2001, 2004, 2009, 2012) używa terminu „wszczepionej sieci” (interlocking network), trafnie oddającego ich charakter. Podstawą modelu wszczepionej sieci jest bardziej ogólna teoria zasobowa, wedle której integracja, współdziałanie i wymiana pomiędzy podmiotami jest jednym ze sposobów na zdobycie kontroli nad kluczowymi lub niepewnymi zasobami (Barney, 1991; Burdett, Rode, 2007; Wernerfelt, 1984).

Miasta rozwijają się poprzez wzajemne powiązania, a nie poprzez eliminowanie się na arenie światowej konkurencji. Barber (2014, s. 129) stwierdza, że „miasta wykazują naturalną skłonność do nawiązywania kontaktów, wzajemnego oddziaływania i tworze-nia sieci”. Lapidarnie rzecz ujmując – podstawą sieci jest wzajemność, tworzona głównie na relacjach współpracy, a dopiero potem na konkurencji, ponieważ miasta potrzebują się wzajemnie i wspólnie tworzą dobrobyt sieci (Taylor, 2004, 2012). Konkurencja, i to silna, zachodzi między korporacjami i innymi przedsiębiorstwami zlokalizowanymi na ich terenie.

W praktyce istnieją relacje konkurencyjne między miastami, ale mają one charakter hierar-chiczny (rywalizacja o status) i występują między ośrodkami znajdującymi się na niższych oraz różnych poziomach, co zostało określone jako teoria przepływów centralnych (Taylor, Hoyler, Verbruggen, 2010). Sassen (2001a, 2001b, 2005) stwierdza, że sukces gospodarczy miast znajdujących się w ich ponadnarodowej sieci powiązań zaczyna być coraz bardziej niezależny od ich gospodarczego zaplecza regionalnego oraz narodowego. To istnienie w ponadnarodowej sieci miast konstytuuje współczesne miasta globalne. Pojedyncze mia-sto globalne nie istnieje i jest to największa różnica między nim a miastem światowym, ukształtowanym historycznie (2001, s. xxi, 348).

Koncepcje miast globalnych, ale także wcześniejsze od niej koncepcje miast świato-wych, analizowane są przez pryzmat teorii ośrodków centralnych. Abbott (1997) stwierdza nawet, że stanowią one próbę zglobalizowania tej klasycznej teorii poprzez ustanowienie hierarchii miast wraz z rozłożeniem funkcji należnych ich pozycji. Hall (2002), przywołu-jąc hierarchię ośrodków Christallera, proponuje nową, globalną hierarchię miast, na czele

Funkcja turystyczna w koncepcjach funkcjonalnych miast

Funkcja turystyczna w procesie internacjonalizacji miast

której lokuje miasta globalne wielkości na ogół ponad 5 milionów mieszkańców, poniżej znajdują się miasta subglobalne, liczące od 1 do 5 milionów mieszkańców (ale zdarzają się także miasta większe), wyspecjalizowane w globalnych funkcjach usługowych dla biznesu, do których należy większość stolic europejskich oraz wielkich ośrodków przemysłowych i handlowych. Poniżej nich funkcjonują miasta regionalne, liczące od 250 tys. do 1 mln mieszkańców, mające możliwości podwyższenia swojego statusu, natomiast na najniższym szczeblu znajdują się miasta prowincjonalne o wielkości od 100 do 250 tysięcy mieszkań-ców. Hall stwierdza, że jeszcze poniżej tej nowej hierarchii wciąż istnieją ośrodki ziden-tyfikowane przez Christallera. Gordon (1999) wyróżnia cztery podstawowe cechy takiego globalnego systemu miast: hierarchiczny charakter zbudowany na zasadzie ośrodków cen-tralnych, tendencja do poziomej specjalizacji miast i zróżnicowania ich aktywności, funk-cjonalny podział pracy oraz tworzenie się podsieci współpracujących ze sobą ośrodków.

Istnienie tych atrybutów potwierdzają badania Sassen, która stwierdza, że między miasta-mi o wysokiej, ale nie najwyższej randze, dochodzi do procesu specjalizacji i związanej z nim podziału funkcji globalnych, ponieważ firmy świadczące usługi biznesowe traktują miasta nie jak supermarkety, ale wyspecjalizowane sklepy, zatem preferują te miasta, które odpowiadają ich specjalizacji oraz oferują niższe koszty działalności (Sassen, 2012). W ten sposób koncepcja miast globalnych, opisując relacje i zjawiska zachodzące w największych miastach globalnych, wskazuje na współczesną formę internacjonalizacji wszystkich me-tropolii. Im więcej miasta koncentrują wyspecjalizowanych usług biznesowych w formie centrów usług wspólnych, stref offshoringowych, logistycznych, informatycznych itp., tym silniej wchodzą w ponadnarodową sieć międzymiejską.

Sassen (2001b) wskazuje kilka miast, z których trzy mają najbardziej rozwinięte, sze-rokie funkcje globalne: Nowy Jork, Londyn oraz Tokio. Miasta te tworzą transnarodowy, wspólny rynek, przede wszystkim kapitałowy, inwestycyjny oraz usług biznesowych. Nie stanowią wobec siebie konkurencji w tych samych sektorach rynkowych, każde z nich od-grywa trochę inną rolę i dlatego razem funkcjonują jako triada. Inne miasta, mające wy-specjalizowane funkcje, to na przykład Frankfurt, Paryż, Hong Kong, Singapur. W trzecim wydaniu swojej książki będącej najszerszą prezentacją koncepcji badawczej (Sassen, 2006) autorka stwierdza istnienie około 40 miast globalnych, z których niektóre, jak Londyn, Amsterdam, Bombaj i Szanghaj, są centrami światowego handlu i finansów od stuleci, na-tomiast inne, jak Los Angeles, Chicago i São Paulo, są stosunkowo młode.

Miasta globalne cechuje nadreprezentatywność usług biznesowych oraz silna orien-tacja na rynek globalny, natomiast inne wiodące, lecz niemające statusu globalnych mia-sta cechuje niereprezentatywność tych usług. Scott (2001) zauważa, że transnarodowość może mieć także wymiar regionalny, podając za przykłady synergiczny rozwój przy-granicznych diad lub triad miejskich: europejskiej Kopenhaga-Malmö, amerykańskiej

— 152 —

San Diego-Tijuana oraz azjatyckiej Singapur-Johor-Batam. Dodatkowo Sassen (2012) przewiduje, że w najbliższych dekadach gospodarkę globalną będzie napędzać kilkanaście strategicznych regionalno-globalnych układów miejskich, składających się ze ściśle powią-zanych dwóch lub trzech wyspecjalizowanych miast globalnych. W obecnej sieci już zazna-czają się silniejsze węzły oparte na kluczowych specjalizacjach, w przyszłości oznaczać to będzie kumulację przewag konkurencyjnych skoncentrowaną na coraz szerszym układzie międzymiejskim. Jako przykłady takich układów strategicznych wymienia Waszyngton--Nowy Jork-Chicago jako triadę globalnej geopolityki, Pekin-Szanghaj-Hong Kong jako centrum władzy i kapitału, São Paulo-Rio de Janerio-Brasilię jako przeciwwagę politycz-ną i gospodarczą dla dwóch wymienionych triad, Berlin-Frankfurt jako bastion globalnego wpływu Unii Europejskiej, a nawet Genewę-Wiedeń-Nairobi: jako ponadkontynentalny układ stworzony na bazie instytucji i organizacji zajmujących się sprawami społecznymi i walki z nędzą i głodem (Sassen, 2012).

W wymiarze przestrzennym miasta globalne tworzą globalne regiony miejskie (global city-regions), których granice – zgodnie z założeniami klasycznych koncepcji funkcjonal-nych – nie muszą odpowiadać granicom aglomeracji, ale obejmują regiony funkcjonujące poprzez powiązania z ośrodkiem centralnym. W ten sposób do ich struktury gospodarczo--przestrzennej włączane są tradycyjne funkcje przemysłowe. Następuje odrodzenie form organizacji przestrzennej na bazie regionalnej, których głównym czynnikiem sprawczym są jednak powiązania globalne, a nie lokalne, co powoduje, że wielkie regiony miejskie pełnią funkcję przestrzennych platform koncentracji przedsiębiorstw rywalizujących na globalnych rynkach (Scott, Agnew, Soja, Storper, 2001; Scott, 1996).

Miasta globalne są ośrodkami kontrolującymi światowe zasoby, w tym wiedzy i inno-wacji, które, wraz z rozwojem funkcji globalnych, są czynnikiem restrukturyzacji istnieją-cego w nich porządku społecznego. Następuje rosnąca koncentracja przestrzenna szerokiego zakresu wysoko wyspecjalizowanych działalności jak zarządzanie strategiczne, zarządza-nie i controlling oraz wspominane już wielokrotzarządza-nie zaawansowane usługi biznesowe, co zwiększa popyt i podaż wysoko opłacanych, światowej klasy menedżerów oraz wysoko wykwalifikowanych specjalistów z zakresu finansów, prawa, rachunkowości, doradztwa biznesowego, marketingu, obsługi nieruchomości itp. Przyczyniają się oni do rozwoju branż skupionych na obsłudze ich potrzeb zawodowych i czasu wolnego, następuje wzrost kon-sumpcji, w tym konsumpcji luksusowej, rośnie popyt na kulturę w każdej formie. Wysokie zarobki i nowy styl życia powodują gentryfikację przestrzeni miejskiej. Luksusowe hotele, restauracje, butiki i sklepy z drogą żywnością stanowią codzienne symbole rozwoju miast światowych (Sassen, 2006, s. 182–183).

Jednocześnie obserwuje się wzrost popytu na pracę słabo wykwalifikowanych pra-cowników, rozwój niskodochodowych działalności gospodarczych oraz wzrost gospodarki

Funkcja turystyczna w koncepcjach funkcjonalnych miast

Funkcja turystyczna w procesie internacjonalizacji miast

nieformalnej. Ten sektor funkcjonuje na zapleczu branż stanowiących bazę ekonomiczną miast globalnych, tworzą go osoby zatrudnione dorywczo, w niepełnym wymiarze czasu i nisko opłacane, z przewagą kobiet. Sekretarki, sprzątaczki, wyprowadzacze psów, nianie, służba domowa, robotnicy budowlani, osoby zatrudnione w handlu i usługach turystycznych to przykładowe zawody tworzącej się w wielkich ośrodkach warstwy prekariatu.

W miastach globalnych tworzy się nowa geografia biegunów wzrostu i peryferii: obok tradycyjnych centrów wzrostu zlokalizowanych w centrach miast lub centralnych dzielni-cach biznesu, na obszarach metropolitalnych tworzy się regionalna siatka węzłów inten-sywnej działalności biznesowej, połączonych ze starymi biegunami wzrostu za pomocą infrastruktury transportowej oraz nowoczesnych technik telekomunikacyjnych. Dodatkowo w miastach globalnych i między nimi tworzy się kolejny rodzaj „centrum”, mający tran-sterytorialny charakter, stworzony częściowo w przestrzeni komunikacji i transakcji wir-tualnej, a częściowo poprzez międzynarodowe centra usług wspólnych (Sassen, 2001a).

Między nimi, zarówno w centrach, jak i na obrzeżach miast globalnych, wzrastają obszary zmarginalizowane. Odpowiada to porządkowi globalnemu, w którym miasta globalne stają się nowymi ośrodkami centralnymi, natomiast tradycyjne ośrodki przemysłowe obszarami peryferyjnymi.

Ten długi wywód na temat założeń koncepcji miast globalnych jest niezbędny do wy-jaśnienia w niej roli turystyki jako funkcji globalnej. Od razu trzeba podkreślić, że rola ta ma znaczenie uzupełniające, przy czym w większym stopniu można ją określić na podstawie logicznych wniosków wynikających z założeń i tez autorki niż z jej sformułowań odnoszą-cych się bezpośrednio do samej działalności turystycznej. Po pierwsze istotne znaczenie w tym zakresie ma sfera turystyki biznesowej, którą można uznać za część sfery bezpośred-niej obsługi działalności składających się na funkcje globalne. Ich stopień profesjonalizacji, jakości obsługi oraz przygotowania merytorycznego osób świadczących te usługi, a przede wszystkim działalność w sferze business-to-business, pozwalają na zakwalifikowanie tego sektora do szerokiej grupy wyspecjalizowanych usług biznesowych o ponadprzeciętnym, a nawet wysokim stopniu wyspecjalizowania. Dotyczy to przede wszystkim obsługi po-dróży służbowych podejmowanych przez pracowników korporacji oraz innych firm i in-stytucji zlokalizowanych w miastach. Obsługa ta realizowana jest przez wyspecjalizowane biura podróży służbowych lub internetowe systemy zarządzania podróżami służbowymi, mające – wzorem innych firm świadczących usługi biznesowe – międzynarodowy zasięg działania. Ich działalność nie ogranicza się tylko do sfery logistyki podróży oraz transakcji finansowych z nich wynikających, ale obejmuje także tworzenie korporacyjnych programów optymalizacji podróży służbowych w sferze kosztów i efektywności pracy, opracowywa-nie regulaminów podróży służbowych oraz organizację wydarzeń biznesowych (Davidson, Cope, 2003; Dziedzic, 2009; Mintel, 2006).

— 154 —

Do sfery wyspecjalizowanych usług biznesowych należy także zaliczyć przemysł spotkań, szczególnie w odniesieniu do organizacji spotkań i wydarzeń międzynarodowych.

Jego funkcjonowanie polega na organizacji spotkań stowarzyszeń i wydarzeń korpora-cyjnych o charakterze grupowym w konkretnych celach o charakterze organizacyjnym, marketingowym, finansowym, społecznym, naukowym i innym (Celuch, 2013b, 2014).

Przemysł spotkań skoncentrowany jest głównie w metropoliach o randze globalnej lub międzynarodowej, a jego wielkość jest pochodną znaczenia danego miasta oraz potencjału ekonomicznego przedsiębiorstw w nich zlokalizowanych. Z analizy rankingów prowadzo-nych przez ICCA i UIA (ICCA, 2013; UIA, 2013) wynika, że przemysł spotkań stanowi sferę budującą potencjał miast globalnych (takich jak Paryż, Londyn, Tokio, Singapur i Seul) lub jest czynnikiem specjalizacji oraz strategii rozwojowych niektórych miast na arenie międzynarodowej, co można zaobserwować w przypadku wielu miast europejskich (m.in. Wiednia, Barcelony, Madrytu, Brukseli czy Kopenhagi).

Zaklasyfikowanie usług z zakresu organizacji podróży służbowych oraz spotkań do grupy wyspecjalizowanych usług biznesowych, których rozwój jest rdzeniem usieciowienia globalnego miast, jest zgodne z wynikami badań nad zakresem oraz rolą wyspecjalizowa-nych usług biznesowych w działalności turystyki biznesowej w Krakowie prowadzowyspecjalizowa-nych przez Borodako, Berbekę i Rudnickiego (2014). Przyjmując kryterium relacji klient--przedsiębiorstwo, autorzy ci zaproponowali podział specjalistycznych usług biznesowych na cztery kategorie, do których, obok usług rynkowych (m.in. badania i rozwój oraz reklama), firmowych (w tym doradztwo biznesowe, działalność prawnicza, rachunkowo-księgowa, podatkowa, agencje wyszukujące pracowników) i technicznych (w tym badania naukowe, usługi informatyczne, architektoniczne i projektowe) wyróżnili usługi eventowe, do których zaliczyli (Borodako, Berbeka, Rudnicki, 2014, s. 59):

• działalność związaną z organizacją targów, wystaw i kongresów,

• działalność związaną z wystawianiem przedstawień artystycznych,

• działalność wesołych miasteczek i parków rozrywki,

• działalność agencji reklamowych w zakresie tworzenia stoisk oraz innych kon-strukcji i miejsc wystawowych,

• pozostałą działalność profesjonalną, naukową i techniczną, gdzie indziej nieskla-syfikowaną.

Ponadto przeprowadzone przez autorów badania ankietowe wykazały, że najistotniejsze znaczenie dla turystyki biznesowej mają usługi z pierwszej wyróżnionej przez nich grupy w ramach kategorii usług eventowych.

Traktowanie biznesowego komponentu sektora usług turystycznych jako wyspecjali-zowanych usług biznesowych ma bardzo istotne znaczenie dla procesu internacjonalizacji funkcji turystycznej w miastach. Konsekwencją takiego założenia jest możliwość

wyod-Funkcja turystyczna w koncepcjach funkcjonalnych miast

Funkcja turystyczna w procesie internacjonalizacji miast

rębnienia z całości funkcji turystycznej sfery, w której internacjonalizacja jest całkowicie wtórna wobec internacjonalizacji całej gospodarki miasta, a równocześnie przyczynia się do internacjonalizacji całego miasta, a więc także samej funkcji turystycznej.

Po drugie rozwój funkcji turystycznej, skorelowany z rozwojem funkcji rekreacyjnej i kulturowej, traktowany jest w koncepcji miast globalnych jako miernik ich globalnego znaczenia. Świadczy o tym wzrost wykorzystania powierzchni rezydencjalnej oraz miejsc hotelowych w centralnych obszarach miast (Sassen, 2001, s. 196; por. Napierała, 2013;

Napierała, Adamiak, 2014). Rozwój funkcji turystycznej jest pochodną rosnących potrzeb konsumpcyjnych mieszkańców oraz odwiedzających miasta turystów, przy czym Sassen wskazuje głównie obszar konsumpcji dóbr i usług luksusowych. Co więcej, jak zauważa au-torka oraz Roost (1999, s. 143), „miasta globalne są jednoczesnymi lokalizacjami produkcji i konsumpcji rozrywki, przyczyniając się do nowej formy rozwoju turystyki w mieście, po-legającą na traktowaniu miasta jako obiektu konsumpcji, wzorem wielkiego parku tematycz-nego”. Efektem tego, obok rozwoju centrów biznesowych, jest wzrost powiązanych z nimi stref konsumpcji, składających się z obiektów handlowych, rozrywkowych oraz hotelowych i gastronomicznych (Sassen, 2006, s. 3). W tym aspekcie internacjonalizacja funkcji tury-stycznej, a także sam jej rozwój, są wynikiem internacjonalizacji całej gospodarki miasta.

Po trzecie turystyka, także poznawcza, staje się beneficjentem wzrostu sektora kultury w miastach, dlatego jest również wykorzystywana w procesach rewitalizacji wielu miast w celu zwiększenia lub zachowania rangi miasta w narodowych systemach miejskich (Sas-sen, 2006, s. 3). Nawiązując do koncepcji miasta jako maszyny rozrywki Clarka (2004c) oraz zjawiska ujednolicenia zachowań mieszkańców i turystów w metropoliach – opisywanego m.in. przez Judda (2003) i Maitlanda (2010, 2013) – Sassen stwierdza, że od lat osiemdzie-siątych XX w. obserwuje się wzrost sektora kultury w miastach. Jej zdaniem można nawet mówić o uprzemysłowieniu kultury. Jej symbolem jest rozwój obiektów rozrywkowo-kon-ferencyjnych, rosnąca liczba festiwali lub zwiększenie liczby oraz licencjonowanie artystów ulicznych. Coraz większa liczba wysoko wyspecjalizowanych pracowników chce mieszkać w miastach o wysokim stopniu rozwoju kultury, im więcej z nich pochodzi z zagranicy, tym bardziej sfera atrakcji kulturowych odpowiada temu międzynarodowemu popytowi. Cechą zmiany kulturalnej miast jest zwiększenie ich atrakcyjności turystycznej. Sassen stwierdza, że im więcej ludzi mieszka na obszarach metropolitalnych, tym bardziej centra miast stają się dla nich formą niecodziennego krajobrazu miejskiego (Sassen, 2006, s. 160).

Dodatkowo Sassen wskazuje także, że wyspecjalizowane ośrodki turystyczne, obok stref produkcyjnych oraz światowych centrów biznesowych i finansowych, są miejscami, w których obserwuje się rozwój globalnych procesów gospodarczych. Rozwój turysty-ki, obok internacjonalizacji produkcji, staje się czynnikiem powstania nowych biegunów wzrostu (Sassen, 2006, s. 76–77).

— 156 —