Kultura i komunikacja jako dwa istotne zjawiska uczestniczące w funkcjonowaniu organizacjiw funkcjonowaniu organizacji

Rozdział traktuje o istocie porozumiewania się w kontekście oddziaływań kulturowych. Prezentowane treści odnoszą się do istotnych funkcji kultury organizacyjnej, a zarazem funkcji komunikowania się w organizacjach. Dodatkowo czytelnik może znaleźć opis zjawiska komunikacji jako narzędzia kultury organizacyjnej, jak i wyjaśnienie zjawiska kultury organizacyjnej determinującej styl komunikacji. Zostały tu zaprezentowane opozycyjne pary styli konwersacji w odniesieniu do kategorii kultur organizacyjnych.

117 Sułkowski Ł.: Kulturowa zmienność organizacji, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002, s.57

Jednym z widocznych elementów kultury organizacyjnej jest sposób i styl komunikowania się członków. Komunikacja ma ważne znaczenie, stanowi nierozerwalną całość z kulturą i tworzy jeden wspólny byt. Sama komunikacja zachodzi na górnym poziomie kultury i jest jej elementem obserwowalnym. Jest tym wszystkim, co kultura chowa w swoich środkowych warstwach. Struktura komunikacji jest niczym innym jak budową aktu porozumiewania się między nadawcą a odbiorcą. Jednak sama treść przekazywanych komunikatów i ich charakter znaczeniowy pozwalają dowiedzieć się więcej o zwyczajach i formach zachowań preferowanych. Wszystko, co można zaobserwować, wyczuć, wytłumaczyć jest komunikowane. Zewnętrzna warstwa kultury objawia się w wytworach materialnych (drapacze chmur) i jest przejawem niewidocznych wartości i norm panujących w społeczeństwie. Materialne obrazy są komunikowane na zewnątrz, by inni mogli zorientować się, z jaką kulturą mają do czynienia. Orientacja kulturowa pozwala, w określony przez nią samą sposób rozwiązywać pojawiające się problemy. Kultura jest zbudowana z warstw a jej diagnoza to poznawanie i analizowanie jej poszczególnych warstw. Dzięki wieloaspektowemu charakterowi komunikacji jest możliwa analiza, nawet bardzo głęboko ukrytych tajemnic kulturowych. Sposób porozumiewania się uczestników odkrywa podłoże funkcjonowania organizacji, zaś styl i istota jest odzwierciedleniem przekonań, odkrywa też założenia i oddziaływania kulturowe. Kultura dla przedsiębiorstw jest formą komunikowania jej natury i założeń. Kultura ukierunkowuje działania a komunikacja sprawnie wyraża, kontroluje i koordynuje podjętą przez firmę orientację kulturową. Komunikacja daje wyraz oddziaływaniu kulturowemu, wyraża siłę i moc wartości kulturowych. Funkcje kultury organizacyjnej pokrywają się w większości z funkcjami komunikacji:

• funkcja integrująca, proponuje wspólny język. Nie jest możliwa bez porozumiewania się;

• funkcja identyfikacyjna, definiuje granice grupy. Tożsamość organizacyjna jest komunikowania w sposób indywidualny. Każdy uczestnik wie, kto jest członkiem, a kto nie jest. Wyrażane jest to poprzez język, symbole i znaki;

• funkcja wyznaczająca zasady władzy i kryteria statusu, pozwala unikać wielu niepotrzebnych konfliktów, negatywnych emocji i agresywnych działań;

• funkcja bezpieczeństwa i afirmacji, zaspakaja poczucie bezpieczeństwa i stabilizacji.

Firma integruje członków przez komunikowanie im wartości kulturowych, dając gwarancję bezpieczeństwa i przetrwania. Wpajane wartości stanowią o historii i tradycji;

• funkcja nagradzania i karania, daje wspólną podstawę oceny zachowań, decyzji, postaw i motywacji. Kultura wyznacza wspólny system wzmocnień przez ciągły proces porozumiewania się, umacniający i integrujący ich wyobrażenia o funkcji nagrody i kary;

• funkcja oferująca ideologię, nadaje sens i tłumaczy zjawiska nagle, nieznane, redukując stres i lęk. Niezrozumiałe wydarzenia muszą zyskać w oczach ludzi sens i wytłumaczenie.

Komunikując się między sobą członkowie nabierają określonego stosunku do nich, interpretując niezrozumiałość zjawisk. Komunikacja wśród ludzi sprzyja wytworzeniu się określonych reakcji na niepewność, i w szczególności redukuje stres;

• funkcja poznawczo-informacyjna. Kultura dostarcza informacji o świecie. Dzięki wspólnemu przebywaniu i porozumiewaniu się ludzi, zdobywają oni wiedzę, poszerzają horyzonty myślowe, ucząc się wzorów kulturowych. Jedni drugim tłumaczą sens zjawisk i interpretują zdarzenia. Ludzie komunikując objaśniają sobie kwestię władzy, sposoby jej zdobycia, utrzymania i znaczenia oraz kwestię odnoszenia się do innych;

• funkcja adaptacyjna, stabilizuje rzeczywistość dzięki wypracowaniu gotowych schematów reagowania. Komunikowanie się umożliwia szybsze reakcje na zmiany i konstruktywne rozwiązywanie problemów. Ludzie wyjaśniają sobie obserwowane zjawiska, co wzmacnia motywację do działania i zwiększa aktywność. Takie zachowania uczestników wpływają na lepsze przystosowanie organizacji do wymogów zmiennego otoczenia.

Komunikacja jest narzędziem kultury i służy jej do przekazywania norm, ideałów i wartości. John Fiske określa komunikację jako centralną działalność kultury wykazując,

| 1 o # #

iż kultura nie może istnieć bez komunikacji. Kultura w organizacji istnieje, jest dla mej niepowtarzalna, jedyna, unikatowa i wyjątkowa. Stanowi osobowość organizacji i płaszczyznę zachowań organizacyjnych. Każda instytucja komunikuje swoją kulturę poprzez panujące normy, zachowania, reguły, wartości, itd. Kultura obejmuje także wzory zachowań członków organizacji, strukturę władzy i system komunikowania się oraz wzory kulturowe.

Uczestnicy utożsamiają i identyfikują się z nią, tworząc wizerunek firmy. Tożsamość członków jest komunikowana na drodze identyfikacji z nią przez przyswajanie i akceptowanie panujących obyczajów i norm oraz przyjmowanie ich za własne. Uczestnicy wyrażają swoją tożsamość uczestnicząc w jej życiu, wspólnie działając, wykonując przydzielonych zadania i przyswajając panujące wewnątrz kultury. Kultura przejawia się w konkretnych, stanowiących ją elementach składowych: regułach działań, języku organizacyjnym, ideologiach, mitach, przekonaniach, rytuałach, systemach wiedzy.119 Komunikacja zaś jest uczestnikiem wymienionych elementów a jednocześnie jest narzędziem, dzięki któremu poszczególne elementy składowe kultury mogą ją stanowić. Kultura kształtuje się w procesie komunikacji. Jako zjawisko inercyjne nieprzerwanie trwa i rozwija się. Istniejącą wewnątrz firmy kulturę można rozpatrywać w aspekcie wszystkich procesów organizacyjnych

118 Fiske J.: Wprowadzenie do badań nad komunikacją, Astrum, Wrocław 2003r, s. 16.

119 Potocki A. (red.): Zachowania organizacyjne. Wybrane zagadnienia. Difin, Warszawa 2005, s. 171

i czynników determinujących te procesy.120 D. Ulrich zalicza do nich procesy: pracy, przepływu informacji, przepływu decyzji i uprawnień, przepływu zasobów ludzkich oraz zarządzania, uczenia się, zmian, itp. W tych procesach uczestniczy komunikacja.

Komunikację najczęściej rozpatruje się na bazie struktury organizacyjne i jej charakteru.

Równocześnie charakter struktury określa typ panującej wewnątrz komunikacji. Kultura jest tworem, który funkcjonuje wraz z człowiekiem i jego zachowaniami. L.S.Smith określił, iż kultura „zrasta się” z człowiekiem stanowiąc zjawisko nierozłączne. Takie założenie określa kulturę i komunikację jako dwa zjawiska uczestniczące w życiu człowieka i wykazujące wspólne złożone uwarunkowania i zależności. W istocie kulturę należy traktować jako: byt złożony (wielopoziomowy, wielowymiarowy); strukturę współzależną (zmiana wywołuje przeobrażenia w całej strukturze); konstrukt wyuczony (nabyty, stanowiący dziedzictwo pokoleń); byt zintemalizowany w procesie socjalizacji przez kontakty interpersonalne i kontakty z wszelkimi innymi przejawami życia społecznego.121 A. Nobis podkreśla, iż człowiek w relacji do kultury pełni funkcję nośnika i warunku jej istnienia. Więc kultura jest zależna od niego i silnie z nim związana.122 Elementy kultury przyswojone na drodze socjalizacji przez jednostkę, warunkują jej zachowanie. Kultura wyjaśnia i tłumaczy pojęciowy świat ludzi. J. Fiske, M.J. Glimore, E. Marks, J. Mikułowski-Pomorski, L.S. Smith, czy J. Stankiewicz, badacze zajmujący się problemem kultury i komunikacji akcentują, iż kultura w szczególności: determinuje posługiwanie się określonym słownictwem, składnią i stylem konwersacji; warunkuje pozawerbalne elementy komunikowania się; warunkuje sposób myślenia i postrzegania świata, kształtując uprzedzenia, stereotypy, myśli, uczucia, postawy; wpływa na charakter podejmowanej przez człowieka aktywności. 1 Takie spojrzenie na kulturę akcentuje zasadnicze elementy komunikacji: język, przekaz pozawerbalny, elementy percepcji oraz sposób pojmowania i rozumienia pewnych treści i zjawisk. Na różnice kulturowe w lingwistyce zwrócił uwagę R.

Lado, jednak dopiero D. Hymes dostrzegł rolę kultury w komunikacji międzyludzkiej.

Różnorodność kulturowa jest źródłem problemów w porozumiewaniu się. Ignorowanie i brak świadomości roli różnic kulturowych w komunikacji prowadzi do powstawania barier w trakcie procesu porozumiewania się. J. Mikułowski-Pomorski podkreśla, iż wzory kulturowe posiadają cechy konwencji i są one czytelne jedynie w określonej kulturze, zaś w kulturze obcej tracą swoje znaczenie. Uwarunkowania kulturowe w znacznej mierze

120 Ulrich D.: Liderzy zarządzania zasobami ludzkimi. Nowe wyzwania, nowe role, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 200 l,s . 184-186

121 Potocki A., Winkler R., Żbikowska A.: Techniki komunikacji w organizacjach gospodarczych, Difin, Warszawa 2003, s. 270.

122 Nobis A.: Kultura a komunikacja, (w:) Systemy i technologie informatyczne w badaniach i praktyce, (pod red.) Kaczak A., Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1996, s.71.

123 Potocki A., Winkler R., Żbikowska A.: op.cit., s.271-272

determinują każdą sytuację komunikacyjną.124 Istnienie jakiejkolwiek kultury pozostaje zależne od komunikacji. Właśnie dzięki komunikacji koegzystencja społeczności ludzkich jest możliwa. Jest ona podstawowym elementem przetrwania. Charakter między kulturą a komunikacją jest bardzo silny i złożony. Wspólnie zmieniają się, odkrywają, tworzą i odtwarzają swoje elementy.125 E.T. Hall określa, iż na tożsamość ludzką składają się: jego kultura i całościowe ramy komunikacyjne (gesty, słowa, działania, pozy, ton i barwa głosu, sposób rozumienia czasu, przestrzeni, przedmiotów, sposób w jaki człowiek pracuje, żyje).126 W zakresie komunikacyjnych uwarunkowań kulturowych wyróżnia się płaszczyznę werbalną i niewerbalną. W pierwszej zasadniczym problemem jest język oraz styl konwersacji. Język ma wymiar społeczny i jest naturalnym systemem znaków dźwiękowych oraz reguł dotyczących łączenia tych znaków. J. Adair podkreśla, iż język jest oczywistym środkiem

* 127 • •

przekazu dla ludzi, jednak nie stanowi on warunku koniecznego, czy też wystarczającego dla osiągnięcia porozumienia. Człowiek właśnie poprzez język poznaje świat, gromadzi wiedzę i doświadczenie, tworzy, kategoryzuje i gromadzi informację o świecie. Język jest zasadniczo determinowany przez kulturę. Duża część zakłóceń w komunikacji wynika z dokonywanych przez człowieka zniekształceń w procesie kodowania i dekodowania treści komunikatów. Problemy te mogą być następstwem złej umiejętności posługiwania się gramatyką i słownictwem używanego języka. Kulturowy aspekt również niesie ze sobą implikacje problemów w porozumiewaniu się. Posługiwanie się językiem związane jest ze specyficznym połączeniem istniejących w danym języku znaczeń (słów). Każde ze słów w języku danej społeczności, na drodze uwarunkowań kulturowych, nabiera określonego i specyficznego dla niej znaczenia. W obrębie danej kultury wyraz, czy nawet całe zdanie może być różnie interpretowane przez jej członków. Język jest wytworem i strażnikiem kultury. W zależności od stopnia świadomości istnienia różnic kulturowych, członkowie różnych kultur posługują się komunikatami i znakami napotykając na nieporozumienia.

Każdy musi rozumieć kultury, w jakich funkcjonuje oraz język jakim posługuje się w obrębie każdej z nich. W płaszczyźnie werbalnego komunikowania się wyróżnić można determinowany kulturowo styl konwersacji. Wyznacza on przede wszystkim reguły interakcji komunikacyjnej i interpretacji znaczeń. Wyszczególnione przez E.T. Hall'a dwa typy kultur:

wysokiego i niskiego kontekstu, określają stopień w jakim informacje są przekazywane oraz

124 Mikułowski-Pomorski J.: Komunikacja międzykulturowa. Wprowadzenie, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Kraków 1999, s.74.

125 Casmir F.L.: Komunikacja ludzka w perspektywie wielokulturowej, (w:) Komunikacja międzykulturowa - zderzenia i spotkania, (pod red.) Kapciak A., Korporowicz L., Tyszka A., Instytut Kultury, Warszawa 1996,

126 Hall E.T.: Poza kulturą, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s.50 127 Adair J.: Anatomia sukcesu. Komunikacja, Studio Emka, Warszawa 2000, s.23

stopień podlegania zakodowaniu. Uwzględniając cztery wyróżnione przez G. Hofstede'go wymiary kultury A.M. Francesco i B.A. Gold wyodrębnili opozycyjne pary styli konwersacji:

1) prosty - wyszukany. W kulturach słabo uzależnionych od kontekstu, cechujących się niskim stopniem unikania niepewności dominuje styl prosty. Wypowiedzi cechuje u n ik a n ia

powtórzeń, wymyślnych metafor, idiomów, opisów. Wypowiedzi są krótkie z użyciem ograniczonego zakresu słownictwa. Styl wyszukany znamionuje przesadność w użyciu różnorodnych znaków słownych, które nadają wypowiedzi elegancji i przepychu. Styl ten jest podstawą pojawienia się stylu konkretnego, w którym istotną rolę pełni precyzja i stosowność wypowiedzi. Odpowiednie zastosowanie znaczeń pozwala na pogłębienie czułości przekazu.

2) bezpośredni - pośredni. Styl bezpośredni spotka się w społeczeństwach indywidualistycznych, słabo uzależnionych od kontekstu, zaś styl pośredni w kulturach kolektywnych, uzależnionych od kontekstu. Wypowiedzi ekspresywne i ewaluacyjne, jasno informujące o prawdziwych uczuciach i postawach nadawcy, należą do stylu bezpośredniego.

Styl ten określa stopień jawności w przekazywanych treściach i odnosi się do otwartości odczuć i postaw uczestnika interakcji. Styl pośredni poznać można po odczuciach i postawach nadawcy. Stany emocjonalne nie znajdują odzwierciedlenia w treści komunikatu ani w formie jego przekazu. Wypowiedzi cechuje silna powściągliwość w wyrażaniu emocji.

3) zadaniowy - procesowy. Styl zadaniowy (instrumentalny) związany jest ze stopniem obiektywności wypowiedzi. Cel komunikowania się jest przez nadawcę wyrażany wprost, wyraźnie akcentując oczekiwania wobec odbiorcy. Styl procesowy wymaga takiego formułowania przez nadawcę wypowiedzi, aby nie wywierała ona odczuwalnego nacisku na odbiorcę, a mimo wszystko była w zgodzie z komunikowanymi oczekiwaniami.

4) osobowy - kontekstowy. Osobowy styl występuje w kulturach indywidualistycznych, słabo uzależnionych od kontekstu, o małym dystansie do władzy. Wypowiedź tego stylu cechuje położenie nacisku na wyrażanie własnej osoby i podkreślanie niezależności i indywidualności. Kontekstowy styl konwersacji pojawia się w kulturach kolektywistycznych, które są znacznie uzależnione od kontekstu i mają duży dystans do władzy. Dobór środków przekazu, wyrażanie się i forma komunikowania jest determinowana przez uczestników takiej kultury. Pełnione funkcje społeczne i zawodowe

• • • • • 10fi

oraz posiadany status silnie warunkuje kształt komunikacji.

Społeczeństwa indywidualistyczne z kulturą niskiego kontekstu cechuje niski stopień unikania niepewności i używają w komunikowaniu się stylu prostego i bezpośredniego.

Społeczeństwa o małym dystansie władzy komunikują się w stylu: osobowym i zadaniowym

(ukierunkowanego na cel). Tam, gdzie kolektywizm a wśród ludzi panuje wysoki stopień unikania niepewności, dominuje styl wyszukany i pośredni, zaś wśród osób o dużym dystansie do władzy styl komunikowania się jest kontekstowy (dostosowujący się).

Tab. 14: Typy stylów konwersacji werbalnej w różnych kategoriach kultur

Źródło: Potocki A., Winkler R., Żbikowska A.: Techniki komunikacji w organizacjach gospodarczych, Difin, Warszawa 2003.

Kultura stanowi sposób kształtowania zachowań ludzi poprzez komunikację. Każda informacja, znak, symbol jest komunikatem. Dzięki informacji ludzie mogą sprawniej działać, odpowiednio analizować zjawiska, myśleć konstruktywnie. Komunikacja pozwala człowiekowi być uczestnikiem kultury firmy. O wszelkich typowych dla danej organizacji formach działań, o charakterze władzy, panujących autorytetach, istniejących przepisach i normach regulujących zachowania członków, uczestnicy dowiadują się na drodze komunikacji. Uczestnikom od samego początku jest komunikowany sposób zachowań i obowiązujących norm, przekazywane są ważne wartości i założenia.

Podsumowując rozważania można przyjąć, że najlepiej kultura uczelni wyższej jest ujęta w modelach F. Trompenaarsa, L. Zbiegień-Maciąg, R. Harriona i Ch. Handy’ego.

Ujmując cztery orientacje kulturowe pozwalamy diagnozować kulturę i z jej specyfiką.

Przyjęty w badaniach model Rogera Harrisona i Charlesa Handy’ego, określający typ kultury organizacyjnej zorientowany na cztery kategorie, przyczynił się do wyraźnego określenia zróżnicowania kultury w badanej instytucji. Dla dokładnego objęcia całości działań i zadań realizowanych w uczelni wyznaczono obszar badań obejmujący pięć głównych płaszczyzn funkcjonowania kultury (zarządzanie, podejmowanie decyzji, kontakty interpersonalne, współpraca oraz konflikty). Tak określony obszar posłużył do diagnozy działań uczelni uwzględniając jej specyfikę funkcjonowania.

Rozdział IV