Wymiary kultury

Zaprezentowane w tym miejscu wymiary kultur stanowią podstawę różnic kulturowych, takich jak: stosunek do ludzi, stosunek do czasu czy stosunek do władzy.

Czytelnik znajdzie w tym miejscu charakterystykę wymiarów kultur prezentowaną przez różnych autorów. Taka charakterystyka ma na celu zaprezentowanie szerokiego kontekstu, jaki kultura ma do zaoferowania w działaniu całości organizacji.

Badania dotyczące kultury przyniosły nowe spojrzenie na zjawiska charakterystyczne dla określonych grup, środowisk, czy narodów. W każdej kulturze zjawiska takie jak:

autorytet, kreatywność, przyjaźń, biurokracja, stosunek do czasu, stosunek do ludzi, stosunek do otoczenia, stosunek do prawdy i odpowiedzialności przejawiają się na różne sposoby.

Nasze upodobania kulturowe, zachowania i zwyczaje mogą stanowić niestosowne i nienaturalne formy zachowań w oczach innych osób, należących do różnych kultur. Badacze starają się zaprezentować różnice, jakie występują w poszczególnych kulturach. Problematykę swą opierają na kilku kategoriach, będących prostym spojrzeniem i podstawą różnic kulturowych, jak chociażby: stosunek do ludzi, do czasu i do otoczenia,113 czy stosunek do władzy. Charakter tych podejść zależy od kręgu kulturowego danej społeczności. Strategią podejścia do poszczególnych kategorii jest alternatywny sposób działania. Badacze kultur wyodrębniają kilka jej wymiarów, będących zmiennymi wpływającymi na formułowanie modelu badawczego, przez wzajemne komponowanie poszczególnych wymiarów ze sobą.

W tabeli nr 6 podjęto próbę zebrania najważniejszych kategorii kultury i odpowiadających jej wymiarów. Tabela zawiera alternatywne sposoby działania w obliczu problemów.

Pierwsza kategoria relacji prezentuje sposób podejścia do zagadnienia, jak ludzie odnoszą się do siebie nawzajem. Traktują się jak pojedyncze jednostki bądź jak część grupy. W niektórych kulturach ludzie ustalają, co należy traktować za dobre i za złe, w innych przywiązują wagę do zobowiązań wynikających z relacji międzyludzkich.

Sposób, w jaki poszczególne społeczeństwa traktują czas jest także jednym z ważnych aspektów. Koncepcja stosunku do czasu wpływa poważnie na różnice w planowaniu, wyborze strategii, czy sposobie inwestowania wśród odmiennych kultur. Istotne różnice kulturowe odnajdujemy także w sposobie odnoszenia się do otoczenia. Stosunek do otoczenia, z jednej strony uznaje człowieka za źródło zalet i wad, pozwalając mu w pełni decydować o sobie samym, zaś drugie podejście postrzega świat i przyrodę za coś potężniejszego od jednostek. Poczucie kontroli otoczenia oznacza stopień postrzegania przez jednostki swojego uzależnienia od świata zewnętrznego.

113 Trompenaars F., Hampden-Tumer Ch.: Siedem wymiarów kultury. Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2002

Tab. 6: Wymiary kultury

BADACZE KULTUR 1 WYMIARY KULTURY 1 Charakterystyka

I (zmienne) | statusu za osiągnięcia: za to co się robi

lub za to kim się jest.

uchwytny i mierzalny lub określany w przybliżeniu. Trompenaars, Harison, Handy, Orientacja: Osoba- Zadanie

(potrzeby pracowników a pierwszeństwo zadań)

W kategorii stosunek do władzy, uwidaczniają się różnice w preferowanych wartościach względem władzy. Jedne kultury cenią sobie hierarchię z naciskiem na nierówność wobec ludzi, drugie oscylują w hierarchii głoszącej nierówność względem pełnionych ról w organizacji. Kultury, których źródłem wartości są ludzie, będą bardziej zorientowane na przywódcę sprawującego władzę. Pracownicy są zobowiązani słuchać swojego kierownika, który wyznacza kierunek działań. Natomiast kultury o orientacji na role i zadania są bardziej zorientowane na rezultat, są synonimem biurokracji. Pracownicy muszą się podporządkować procedurom i przepisom.

Wymiar uniwersalizm - partykularyzm opisuje działania oparte na zasadach oraz na stosunkach międzyludzkich. Przedstawia sposoby oceny zachowań innych ludzi.

Uniwersalizm jest działaniem zgodnym z zasadami i ma charakter abstrakcyjny. Człowiek nie dostosowuje działania do sytuacji, ale postępuje zgodnie z odpowiednią zasadą ogólną.

Najważniejsze dla uniwersalistów jest przekonanie, że „umowa jest umową”. Natomiast zachowania i oceny partykularystów zależą od stopnia zażyłości między poszczególnymi osobami. Najważniejsze są dla nich relacje między ludźmi.

Wpływ kultury na organizacje a kształtowanie się wzorów kulturowych pod wpływem cech organizacji formalnej określa wymiar jednolitość - różnorodność. Podkreśla on stopień preferowanych sytuacji, gdzie albo kładzie się nacisk na jednolite zasady i reguły, albo pochlebia się różnorodnym sposobom działania i dążenia do celów. Organizacje, których wizerunek kształtuje kulturę ich uczestników, mają lepszą i efektywniejszą realizację własnych, formalnych celów. Natomiast organizacje będące przedmiotem modyfikacji kulturowych muszą nieustannie tworzyć pozytywny wizerunek na zewnątrz i ciągle budować przekonanie, o swojej sprawności, uczciwości i zaangażowaniu w swoje środowisko.

Aspekt bezpieczeństwa i niepewności został określony w wymiarze unikanie niepewności - tolerancja niepewności. Wymiar ten precyzuje stopień akceptacji sytuacji niepewnych. Formułuje on sposób działania i tolerowania przez organizację występujących wewnątrz okoliczności. Niepewność sprowadza działania organizacyjne do zabezpieczania się przez ustanawianie i stosowanie jednolitych reguł i procedur. Kultury o wysokim stopniu unikania niepewności tworzą wyraźne całe zestawy formalnych i nieformalnych praw, pozwalających kontrolować zachowania swoich członków. Cechą tych kultur jest widoczna ekspresywność ich członków. Silne okazywanie własnych emocji i zdecydowanie mało powściągliwe zachowania często występują w tym typie kultur. W kulturach o wysokim stopniu tolerancji niepewności panuje lęk przed formalnymi uregulowaniami. Członków tych kultur cechuje opanowanie w działaniu i ogólny spokój a agresja i emocje nie są okazywane.

Wymiar zachowawczość - innowacyjność opisuje stopień otwartości na zmiany.

Określa kierunek orientacji na przeszłość albo na przyszłość. Kultury zachowawcze cenią sobie tradycję, panujące wewnątrz normy, rytuały i symbole stanowiące podstawę ich aktywności. Zmiany są zagrożeniem i wywołują obawy. Członkowie preferują niezmienność i stabilność, dominuje wśród nich potrzeba bezpieczeństwa, a oni sami maja zbyt niewiele ambicji rozwojowych. Kultury tego typu cechuje stagnacja. Organizacje innowacyjne mają słabo zakorzenione wartości kulturowe, co pozwala im być lepiej przygotowanym i otwartym na pojawiające się zmiany. Gotowość do podejmowania ryzyka jest czymś naturalnym, a uczestników tych organizacji cechuje żywiołowość, kreatywność, niepokomość i zdecydowane nastawienie na osiągnięcia. Takie kultury dominują w organizacjach rozwijających się i cechują się zdecydowanym rozkwitem.

Poszczególne kultury różnią się od siebie preferowaną, pierwotną orientacją na siebie lub orientacją na wspólne cele i zadania. Orientacja na jednostkę lub na grupę została przedstawiona w wymiarze indywidualizm - kolektywizm. Wymiar ten prezentuje sposób działania indywidualny bądź grupowy. Indywidualizm cechuje się koncentracją na jednostce, jej wartościach, ważnych cechach, jej szczęściu. Dominuje świadomość „Ja”. Indywidualizm głosi: „każdemu pozwala się pracować indywidualnie i dostrzega się zasługi poszczególnych osób”. Kolektywizm preferuje grupę i unika faworyzowania jednostki. Daje jednostce pewne bezpieczeństwo przez uczestnictwo w grupie. Dominuje świadomość „My”. Kolektywizm głosi: „wszyscy pracują razem i niczego nie uważa się za czyjąś osobistą zasługę”.

Aspekty powściągliwości i emocjonalności to kolejny wymiar. Relacje i rozsądek oraz uczucia i emocje stanowią główny czynnik różnicujący stopień zaangażowania się ludzi w działania. Dzięki niemu można określić stopień zaangażowania emocjonalnego zarówno w działaniu, zachowaniu, jak i w sposobie porozumiewania się. Kultury różnią się od siebie stopniem, w jakim ludzie zwykli ujawniać swoje emocje. Zachowania powściągliwe cechuje chłód i opanowanie. Napięcia są stale tajone i dlatego od czasu do czasu dochodzi do wybuchu z całej ich siły. Uczestnicy kultury nastawieni na rozsądek i relacje nie ujawniają tak łatwo, co czują albo myślą. Emocjonalność ujawnia ich myśli i uczucia zarówno w formie werbalnej, jak i niewerbalnej, a otwartość i wylewność zmniejsza napięcia. W tych kulturach podziwiane są zachowania zapalczywe, ożywione i pełne ekspresji.

Wymiar wycinkowość - całościowość określa stosunki z innymi ludźmi a w szczególności określa stopień, w jakim dopuszczamy innych do obszarów naszego życia.

Wycinkowość cechuje kultury o wąskim kontekście, w których panuje na ogół elastyczność i łatwość przystosowania. Posiadają one małe sfery prywatności, wyraźnie odgraniczone od życia publicznego. Uczestników orientacji wycinkowej charakteryzuje wyjątkowa

swoboda mówienia wszystkiego otwarcie. Dominuje tendencja w kierunku „od szczegółu do ogółu” a precyzja w działaniu jest istotna dla dokładnego wykonania zadania. Kultury zorientowane całościowo znamionuje szeroki kontekst. Ogólną tendencją jest wzajemne przenikanie się wszystkich przestrzeni życiowych i poziomów osobowości. Dominującym kierunkiem rozwiązywania problemów jest „od ogółu do szczegółu”. W kulturach tego typu spotyka się wiele sytuacji dwuznacznych.

Stopień zaangażowania w przekaz i działanie opisuje wymiar niski - wysoki kontekst przekazu. Niski kontekst cechuje duża ilość informacji, przy równoczesnym dokładnym zmierzaniu do sedna sprawy. Wysoki kontekst pozwala na kontakt osobisty, w którym nie trzeba definiować konkretnego celu porozumiewania się. W połączeniu z wymiarem indywidualizm - kolektywizm, daje ciekawe informacje o społeczeństwie. Społeczności 0 niskim kontekście cechuje indywidualizm, zaś grupy o wysokim kontekście - kolektywizm.

Źródłem statusu w społeczności może być to, co dana osoba robi lub to, kim dana osoba jest. W kulturach, w których liczą się osiągnięcia człowiek jest oceniany na podstawie tego, jak wywiązał się z powierzonego mu zadania. Tymi problemami zajmuje się wymiar osiąganie - przypisywanie statusu. Relacje są wyznaczane przez pełnioną funkcję a status przyznawany jest często na podstawie rzeczywistych osiągnięć jednostki. Kultury, w których obowiązuje status przypisany, szanują człowieka, że w sposób naturalny wzbudza podziw innych, np.: za wiek, za przynależność klasową, za płeć, za wykształcenie. Status jest tutaj generalnie niezależny od zadania czy konkretnej funkcji, wynika z posiadanej rangi.

Osiąganie statusu jest związane z tym co robimy, zaś przypisywanie pyta kim jesteśmy.

Wymiar, w którym po jednej stronie dominuje twardość a po drugiej troskliwość przedstawia aspekty męskości i kobiecości. Opisuje on na ile cechy społeczności są męskie a na ile kobiece. „Męskość” to cecha społeczeństw, od której oczekuje się asertywności, twardości, wytrzymałości, nakierowania na sukces. W społeczeństwach „męskich” duży nacisk kładzie się na asertywność i wysokie ambicje, co prowadzi do wpajania potrzeby współzawodnictwa z innymi. Organizacje nagradzają za osiąganie wysokich wyników.

Humanizacja pracy w kulturach „męskich” podkreśla potrzebę osiągnięć pracowników 1 stwarzanie większych możliwości promocji i walki. „Kobiecość” to cecha społeczeństwa, w którym dominują: ciepło, troskliwość, skromność, czułość. W tych kulturach rozwiązanie konfliktów następuje na drodze kompromisu i negocjacji a humanizacja pracy podąża do stworzenia większych możliwości kontaktów międzyludzkich i wzajemnej pomocy.

Wymiar sekwencyjność - synchroniczność określa jaki zarządzamy czasem. Wymiar opisuje stosunek poszczególnych społeczeństwa do koncepcji czasu. W niektórych kulturach obserwuje się zdecydowane uzależnienie od czasu. Czas można traktować jako ciąg

pojedynczych wydarzeń, albo jako zjawisko cykliczne i powtarzające się, zawierające przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. Osoby o sekwencyjnym podejściu do czasu mają z góry zaplanowane i opracowane harmonogramy działań i zachowań, wraz z wyznaczonym czasem realizacji poszczególnych czynności. Synchronizacja wymaga od ludzi równoległego wykonywania czynności. Edward Hall to, co synchroniczne nazywa polichroniczne.

W kulturach synchronicznych przywiązuje się mniejszą wagę do punktualności, a większą do relacji osobowych. Orientacje czasowe na przeszłość, teraźniejszość i przyszłość mogą mieć różne konsekwencje. Wyobrażenia o czasie mają bez wątpienia wpływ na nasze myślenie. Czas można traktować jako prostą linię podzieloną na równe odcinki lub jako obracający się okrąg.

Dynamizm konfucjański określa stopień odbioru przez społeczność przyszłości oraz jej siły i ważności dla świadomości społecznej. Wymiar długoterminowość - krótkoterminowość jako koncepcja czasu sprowadza się do dokładnego uchwycenia czasu a nawet jego pomiaru lub określania go jedynie w przybliżeniu. Do wartości związanych z orientacją długoterminową należą cechy bardziej dynamiczne, jak wytrwałość i oszczędność. Na biegunie przeciwległym leżą wartości dotyczące w większym stopniu przeszłości i teraźniejszości. Wartości, które uwzględniają orientację długoterminową, wskazują na silne powiązania konfucjanizmu z przedsiębiorczością. Koncepcja ta porządkuje relacje międzyludzkie, stwarza stabilną i harmonijną hierarchię oraz komplementamość ról, co przyczynia się do powstawania korzystnych warunków. Zapobiegliwość i oszczędność daje możliwość dalszego inwestowania. Dla odmiany wśród kultur o orientacji krótkoterminowej, wartości wpływają niekorzystnie na przedsiębiorczość. Przywiązywanie nadmiernej wagi do stabilizacji, czy zachowanie równowagi blokuje inicjatywę, zniechęcając do podejmowania ryzyka. Dodatkową cechą krótkoterminowości jest zbytnie przywiązanie do tradycji powodujące tłumienie innowacyjności.

Źródłem orientacji w kolejnym wymiarze jest koncentracja na sobie lub na innych.

Wymiar introwertyzm - ekstrawertyzm określa koncentrację firmy na swoich zasobach i wnętrzu lub otwartość na otoczenie i jego zmienne ukształtowanie. Introwertyzm czerpie wzory kulturowe z własnego wnętrza, zaś wśród kultur ekstrawertycznych większość wzorów pochodzi z zewnątrz. Kultury introwertyczne preferują izolacje i niechęć do kontaktów zewnętrznych, generując niechęci do ryzyka i zmian. Rezultatem jest dążenie do zgubnej samowystarczalności. Ekstrawertyczne kultury wolą kooperować z otoczeniem, gdyż mogą skupić się na działalności twórczej i na kompetencjach źródłowych. Te kultury są otwarte na zmiany i nowe poglądy.

Wymiar wewnątrzsterowność — zewnątrzsterowność dotyczy roli, jaką ludzie przypisują środowisku naturalnemu. Orientację lokalną cechuje wewnętrzny punkt odniesienia, zaś kosmopolityczną - zewnętrzny. Postawy lokalne poszukują norm, wartości i wzorów zachowań wewnątrz organizacji lub najbliższym otoczeniu. Orientacja kosmopolityczna poszukuje wartości na zewnątrz społeczności (environmental management).

Ten wymiar znajduje się również w centrum ludzkiej egzystencji i wyraża dwie główne postawy społeczeństwa wobec przyrody: kontrolowanie przyrody albo pozostawienie jej własnemu losowi. Kultura wewnętrznie sterowana ma tendencje do identyfikowania się z mechanizmami, co oznacza, że organizacja jest postrzegana jak maszyna, posłuszna woli operatora. Zarządzanie odbywa się przez cele. W drugim przypadku dominuje przeświadczenie, że człowiek jest częścią przyrody i musi się podporządkować jej prawom oraz działającym w niej siłom. Preferowane jest zarządzanie przez środowisko.

Odmienność między fachowością a doświadczeniem opiera się na różnicy między racjonalnością naukową a społeczną. Taki aspekt został zaprezentowany w wymiarze fachowość - doświadczenie. Fachowość to obiektywne prawa i zasady, które zostały odkryte i są potwierdzone naukowo. Doświadczenie jest z reguły indywidualne lub grupowe i dotyczy nie tylko faktów, ale i moralnych i estetycznych wartości. Kultury, w których przeważa racjonalność naukowa kierują się czystą, uniwersalną wiedzą. Ignorują wszystko, co nie ma potwierdzenia naukowego. Kultury opierające się na doświadczeniu preferują wiedzę konkretną i sytuacyjną, opartą na subiektywnym spojrzeniu.

W orientacji osoba - zadanie brane są pod uwagę potrzeby ludzi lub pierwszeństwo zadań. Źródłem preferowanych wartości są ludzie lub zadania. Głównym celem organizacji w orientacji na osobę jest zaspokojenie potrzeb pracowników. Kultura, która w swym centrum ma jednostkę jest zainteresowana celami, warunkami rozwoju i kreatywnością pracowników. Firma jest jedynie organizatorem miejsc pracy i instytucją pomagającą pracownikom w realizacji ich indywidualnych celów. Orientacja na zadania preferuje pierwszeństwo zadań. Kultura ta jest zorientowana na rezultat. Procedury są raczej nieważne, za to kładzie się nacisk na konkretne projekty.

Wymiar hierarchia - równość określa stosunki panujące wśród uczestników organizacji. W szczególności opisuje relacje miedzy władzą a podwładnymi. Kultury silnie zhierarchizowane opierają się na silnej i twardej władzy osób zarządzających, natomiast w kulturach, w których panuje decentralizacja trudno jest dostrzec jakąkolwiek władzę.

Relacje z decentralizowaną władzą są luźniejsze i bardziej otwarte. W decentralizacji liczy się jakość a nie ilość i dlatego często nazywa się takie kultury egalitarnymi.

Duży czy mały dystans władzy jest wymiarem, który określa poziom relacji między przełożonym a podwładnym. Opisuje on stopień akceptacji nierównego podziału władzy w organizacji. Hierarchia władzy w kulturach o dużym dystansie władzy sprowadza się do potwierdzenia wzajemnej nierówności. Kultury o małym dystansie traktują hierarchie jedynie jako odmienne role i stanowiska, ich hierarchie są płaskie. Niektórzy autorzy określają dystans władzy jako elitaryzm - egalitaryzm. Źródłem różnic jest tutaj z jednej strony pełna akceptacja różnic w hierarchii władzy, a z drugiej - preferowanie równości wśród wszystkich uczestników. W kulturach elitarnych działania są bardzo drobiazgowe w swej formie, zaś w kulturach egalitarnych, panuje przekonanie o potrzebie ciągłej weryfikacji działania. Szacunek dla wysokich kwalifikacji występuje wśród uczestników środowisk elitarnych. Unikanie czołobitności jest preferowane w kulturze egalitarnej.

Przedstawiona charakterystyka wymiarów kultury ukazuje szeroki kontekst znaczeniowy, jaki mają one do zaoferowania w funkcjonowaniu organizacji. W każdym przedsiębiorstwie kultura składa się z określonych i typowych dla niej samej wymiarów.

Niektóre organizacje cechuje zdecydowany kolektywizm, a inne podczas rozwiązywania określonych problemów kładą nacisk na unikanie niepewności, co pozwala im czuć się stabilniej na rynku. Rozumienie funkcjonowania poszczególnych wymiarów jest ważnym kryterium podczas analizy i diagnozy panujących wewnątrz relacji interpersonalnych oraz przebiegających tam działań. Wyodrębnienie w organizacji jej specyficznych wymiarów powoduje zdefiniowanie nie tylko jej cech, ale zrozumienie istotnych założeń i wytycznych, na podstawie których uczestnicy realizują założony cel. Poza tym zrozumienie aspektów kultury pomaga w samym określeniu charakteru działań i zachowań uczestników. Przejawy kultury w funkcjonowaniu organizacji są podstawowym kryterium odróżniania jej od innych przedsiębiorstw. Kultura jest specyficznym dla danej organizacji sposobem rozwiązywania problemów i rozstrzygania dylematów. Widoczne gołym okiem przejawy stanowią grunt dla pozostałych jej części składowych.