Wiełoaspektowość społecznych sytuacji w kontekście kultury i komunikacji w organizacjach

Rozdział ten prezentuje połączenie aspektu społeczno-kulturowego z procesami komunikowania się w organizacji. Zaprezentowany model wielowymiarowości Piotra Sztompki z opisem poszczególnych wymiarów akcentuje wiełoaspektowość komunikowania się. Spojrzenie z różnych perspektyw na kulturę i komunikację stanowi treść rozdziału.

Rozpatrując życie człowieka w różnych kontekstach, zawsze będzie ono związane z jakąś grupą społeczną. Ludzie uczestnicząc w rozmaitych grupach, tworzą społeczeństwo.

Społeczeństwo stanowią ludzie, którzy grupując się w zbiorowości, zajmują określone pozycje i pełnią przypisane do pozycji role społeczne. Działaniom towarzyszą procesy komunikowania się, czyli wzajemnego oddziaływania na siebie poszczególnych jednostek, w celu wymiany informacji. Poszczególne wymiary sytuacji społecznych opisane przez socjologa Piotra Sztompkę mogą równocześnie odnosić się do systemu komunikowania się w społeczeństwie. Rozpatrując zatem komunikację w organizacji, można przyjąć opracowany przez autora model wielowymiarowości. Sytuacja społeczna jest okolicznością sprzyjającą pojawianiu się procesów porozumiewania. Wielowymiarowość tych sytuacji można połączyć z wieloaspektowością komunikacji. Zarówno sytuacje społeczne, jak i komunikacja zachodzą w organizacji, jest naturalną konsekwencją działań i zachowań uczestników. Na drodze analizy zapoczątkowanej przez Sztompkę115, można wyróżnić siedem perspektyw, które pozwolą na zrozumienie wieloaspektowości społecznych sytuacji oraz procesów komunikowania się. Perspektywa demograficzna kładzie nacisk na ilość osób uczestniczących w procesie porozumiewania się, na ich wiek, płeć i na stopień wykształcenia.

Procesy te muszą przebiegać w określonym gronie osób, które reprezentują określony

115 Sztompka P.: Socjologia. Analiza społeczeństwa. Wydawnictwo Znak, Kraków 2005.

przedział wiekowy, rozkład płci, oraz które posiadają pewien poziom wykształcenia.

W perspektywie grupowej w organizacji zawiązują się więzi łączące poszczególnych uczestników. Może to być wspólne wykonywanie przydzielonych zadań, silna tożsamość z organizacją, uczestnictwo we wspólnym życiu grupy pracowniczej, dążenie do wspólnych celów, wzajemna lojalność wobec siebie i zakładu pracy, gotowość do wspólnych działań.

Członkowie organizacji tworzą jedną spójną zbiorowość, zintegrowaną w całość.

W literaturze przedmiotu termin komunikacja oznacza, z łacińskiego, wielu lub wszystkich razem. Dlatego proces porozumiewania się odnosimy nie tylko do jednostek, ale i do grup, instytucji. Wykonywanie zadań i uczestnictwo w życiu organizacyjnym opiera się, na wzajemnym porozumiewaniu się członków i grup. Nawet wyrażanie wspólnej lojalności wobec innych i okazywanie tożsamości z firmą jest oparte na porozumiewaniu się. Komunikacja to wzajemne oddziaływanie uczestników, a zarazem to proces przebiegający w środowisku społecznym. Podejście z perspektywy systemowej tłumaczy fakt powiązania układu pozycji i ról w danym społeczeństwie. Organizacja składa się z pozycji i różnych ról pracowniczych: referentów, specjalistów, kierowników, dyrektorów, wyższych managerów, itp. Jednak, by móc określić zajmowane pozycje i pełnione role trzeba ustalić wewnętrzny porządek systemu społecznego. Uczestnicy wykonują przypisane do ich pozycji i wzajemnie się uzupełniające role. Pozycje i role są już określone, a każda z nich wymaga odpowiedniego zachowania i działania. System społeczny organizacji jest spisanym i specyficznym dla niej samej modelem działania i funkcjonowania.

Istniejące schematy organizacyjne oraz opisy stanowisk pracy są niezastąpione w definiowaniu wewnętrznej struktury. Jest to forma komunikacji pisanej. Wszystko, co dotyczy określonych ról i zajmowanych pozycji jest jasno i wyraźnie opisane, dając podstawę rozumienia podejmowanych przez poszczególne osoby działań i zachowań w obrębie życia społecznego organizacji. Dzięki tej komunikacji można odróżnić na przykład rolę dyrektora od roli specjalisty, albo zrozumieć różnice w podejmowanych decyzjach wśród kierowników i referentów. Z perspektywy strukturalnej organizacja jest siecią relacji pomiędzy wszystkimi pozycjami i rolami. Powiązania istniejące wewnątrz tworzą określoną strukturę, która odróżnia daną organizację. Struktura organizacyjna pokazuje, gdzie występuje płaska i prosta komunikacja, a gdzie mogą istnieć bariery. Z punktu widzenia strukturalnego, każda organizacja posiada strukturę władzy, która przejawia się w relacjach pracowniczych, np.: dyrektor-pracownik. Inaczej porozumiewają się członkowie na tych samych poziomach, niż osoby na różnych poziomach w strukturze. Perspektywa aktywistyczna określa instytucję w ramach tzw. życia organizacji, które stanowi zbiór swoistych działań podejmowanych przez uczestników. Według tego podejścia społeczeństwo organizacyjne jest

zbiorem wzajemnie zorientowanych działań jednostek. Ludzie uczestniczą w życiu organizacji i wchodzą w strukturalne zależności i relacji z innymi poprzez swoją aktywność.

Oznaką aktywności członków jest to, co robią i to co mówią. Zarówno sposób zachowań, określany jako forma działań oraz potrzeba porozumiewania się, stanowią o aktywności uczestników. Wszelkie formy wzajemnego odnoszenia się do siebie, zaufania, zachowania lojalności są wyrazem komunikacyjnej aktywności członków. Działania ludzkie są zatem podstawą wszelkich zjawisk społecznych. W każdym ludzkim działaniu widoczny jest sens, czyli znaczenie, które ma charakter „faktu społecznego”. Z perspektywy kulturalistycznej w społeczeństwie wszelkie podzielane reguły, znaczenia i symbole odciskają piętno na działaniach ludzkich. Samo społeczeństwo jest traktowane jako zbiór tych reguł, norm i wartości, które kierują ludzkimi działaniami i decydują o ich indywidualnej tożsamości oraz określają ich uczestnictwo w organizacji. Dodatkowo symbole, wartości i wzory wyznaczają relacje między członkami. Wszystkie te elementy składają się na kulturowe aspekty społeczeństwa. Organizacja stanowiąc zbiorowość społeczną również posiada swoje specyficzne kulturowe przejawy. Posiada swoje własne symbole tożsamości (logo, budynki), reguły działania, wyznawane i cenione wartości i rytuały zachowań. Kwestia komunikowania się wśród uczestników jest sprawą bardzo ważną. Komunikowanie się jest właściwie wzajemnym oddziaływaniem społecznym dokonującym się za pomocą komunikatów.

Stwarza to możliwość sprzężenia zwrotnego, bez którego nie ma możliwości prawidłowej komunikacji. Tak naprawdę porozumiewamy się po to, aby przekazać własne interpretacje i sposób rozumienia komunikatów. Wzajemne dzielenie się znaczeniami doprowadza do wspólnego rozumienia określonych treści. Komunikowanie się jest uczestnikiem wszystkich procesów przebiegających w organizacji. Dlatego wszelkie elementy kultury i jej przejawy są widoczne i przekazywane członkom organizacji, przez innych uczestników, na drodze komunikowania się. Z perspektywy kulturalistycznej organizacja jest zbiorem reguł dotyczących działań podejmowanych w instytucji. Działania mogą dotyczyć np.

rozwiązywania konfliktów, przyjmowania nowych pracowników, form porozumiewania się (odnoszenia się do siebie nawzajem). Ostatnia wyróżniona przez Piotra Sztompkę perspektywa zdarzeniowa (połowa), rozpatruje organizację jako płynną i zmienną przestrzeń działań i interakcji. W jej wnętrzu zmiany dokonują się ciągle, bez ustanku.

Dlatego organizacja jest polem pełnym nieustannych zdarzeń społecznych. Zbiorowości uczestników podejmują wobec siebie nawzajem kulturowo wyznaczone i odpowiednio ukierunkowane działania. W takim ujęciu społeczeństwo cały czas „staje się”, co jest wyrazem ciągłej aktywności członków oraz nieustannych zdarzeń pojawiających się w jego

obrębie. Wszelkiego typu aktywność zmusza członków organizacji do nieustannego wysyłania komunikatów i uczestniczenia w procesie porozumiewania się.

Dynamikę społeczeństwa tłumaczy się przez fakt ciągłej i nieustannej aktywności ludzi. To, co dzieje się w społeczeństwie jest albo przejawem, albo efektem ich aktywności.

Najbardziej oczywistym przejawem ludzkiej aktywności jest zachowanie. Jest to zewnętrznie obserwowalny ruch fizyczny przejawiany przez ludzi.116 Zachowanie wyposażone w znaczenie, sens, nazywamy „działaniem”. Zachowanie związane z jakimś zamiarem, celami, powodami, racjami jest określane jako motywacyjne, intencjonalne, lub psychologiczne. Takiego zachowania nie da się bezpośrednio zaobserwować, można jedynie wnioskować o nim obserwując wskaźniki, np. sytuację, w której ono zachodzi. Znaczenie może być nadawane zachowaniu przez zbiorowość. Wówczas jest ono wspólnie uznawane przez wszystkich członków grupy. Różni się od poprzedniego tym, że nadane mu znaczenie nie zostało wymyślone przez nas, lecz przejęte i zaakceptowane przez zbiorowość. Znaczenie nadawane zachowaniom przez zbiorowość nazywa się znaczeniem kulturowym. Kultura dostarcza ludziom gotowych scenariuszy postępowania i wzorów. W obrębie własnej kultury uczestnicy czują się bezpiecznie, pewnie, zaś trafiając do innej stają się wyobcowani i zagrożeni. Reguły, normy postępowania, wartości, symbole i inne artefakty kultury tworzone są i przyswajane w procesie komunikowania się uczestników danej organizacji.

W każdej można wyróżnić pewne specyficzne cechy systemu. Komunikowania się jest częścią struktury organizacyjnej, która określa jego charakter i typ. Wyróżnia się hierarchiczne struktury z scentralizowanym systemem komunikacji czy struktury organiczne, w których dominuje komunikacja oparta na sieci przepływu informacji. Komunikacja należy do tego rodzaju ludzkiej aktywności, z której wszyscy zdają sobie sprawę, ale nieliczni potrafią ją prawidłowo zdefiniować. Kultura zaś jest zjawiskiem ponadczasowym, stanowią ją nie tylko normy, reguły i procedury, ale i specyficzne zachowania uczestników, jak wzory myślenia i sposoby działania. Kultura jest powszechna i stanowi element tła, czynnik wyjaśniający czy też szeroki układ odniesienia, który wywiera wpływ na całą organizację.

Istotą zarówno kultury, jak i komunikacji jest powszechność. Jednak komunikacja jest łatwo odczuwalna, wszyscy uczestnicy porozumiewają się ze sobą. Na kulturę składa się zbyt wiele zmiennych dlatego ludzie mimo uczestnictwa w niej nie zawsze są jej świadomi. Nawet gdy zostaną zdefiniowane obowiązujące normy i sposoby zachowań, ciężko jest im jednoznacznie określić charakter kultury, w której funkcjonują. Bardzo często definiowanie kultury zaczyna się od wymienienia specyficznych zachowań i reakcji uczestników, które wiążą się z faktem porozumiewania się. Elementem każdej aktywności pracownika jest sposób komunikowania

się z innymi. Aktywność wiąże się z nieustannym wyrażaniem swoich poglądów, opinii, myśli, analizowaniem działań, podejmowaniem decyzji, przekazywaniem informacji, wykonywaniem zadań. W takim ujęciu komunikowanie to nie tylko porozumiewanie się, ale też sposób zachowań i reakcji na określone problemy i sytuacje, to także sposób rozwiązywania problemów uczestniczących w każdym niemal działaniu. Rozszerzając w tym kierunku definicję komunikowania dochodzimy do określenia kultury organizacyjnej, która tak jak komunikacja jest powszechnie występująca i uczestnicząca we wszystkich procesach funkcjonowania organizacji. Nie można jednak powiedzieć, że kultura to inaczej komunikacja. Kultura to całokształt sposobu funkcjonowania organizacji a komunikacja to element uczestniczący w każdym obszarze i poziomie jej funkcjonowania. Przez komunikację można definiować charakter kultury, zaś problemów w porozumiewaniu się należy szukać w uznawanych normach kulturowych. Czynniki kulturowe mogą zatem stać się podstawą definiowania zagadnień komunikacji w firmie i stanowić o jej fenomenie. Jeden z badaczy Ł. Sułkowski akcentuje następujące aspekty kultury organizacyjnej, przedstawiając ją jako: samą organizację; jako jeden z kręgów kulturowych; jako społeczne reguły gry; jako tożsamość organizacji; jako filozofię organizacji; jako system akceptowanych podstawowych znaczeń, wartości; jako wzory i wzorce zachowań. 117 Takie spojrzenie na istotę kultury organizacyjnej podkreśla jej wielość, różnorodność i niejednoznaczność. Kultura jest zjawiskiem tworzącym się, zmieniającym się, uczestniczącym w procesach i ewoluującym w różne kierunki działalności organizacji. Jest zjawiskiem, w którym wszyscy uczestniczą a jednocześnie sama bierze udział (uczestniczy) w różnych procesach. Przenika do wszelkich form aktywności uczestników. Ludzie tworzą organizację przez swoją aktywność i działalność, na jej rzecz. Dzięki temu organizacja rozwija się. Ludzkie zachowania, sposoby uczestnictwa, czy wykonywania i realizacji działań tworzą kulturę organizacyjną.

3.3.2. Kultura i komunikacja jako dwa istotne zjawiska uczestniczące