Semiotyczne ujęcie komunikacji

W rozdziale tym zaprezentowano cztery koncepcje semiotyczne oraz zdefiniowano poszczególne ich elementy opierając się na badaniach różnych autorów. Można tu znaleźć opis modelu znaczenia według Charlesa S. Peirce'a, Ogdena i Richarda, Ferdinanda De Saussure'a oraz Rolanda Barthesa.

Semiotyka jest nauką o znakach i znaczeniach, zajmuje się sposobem ich działania.

Interesując się znakami i kodami tworzącymi system wkracza w obszar działań kultury. Znak jest tworem człowieka i jest rozumiany tylko w kontekście związku z sytuacją w jakiej człowiek go używa. Znaki są zorganizowane w systemy kodów wytwarzanych na potrzeby danej kultury. Wewnątrz każdej działają kody i znaki, dlatego jej forma i egzystencja jest zależna od sposobu ich użycia.74 Skomplikowany i powiązany ze sobą system symboli został nazwany przez socjologa Piotra Sztompkę językiem. Wytworzenie wśród społeczności język wiąże się z umiejętnością i zdolnością człowieka do tworzenia i używania symboli.

Symboliczny charakter przypisuje socjolog ludzkiemu myśleniu. Polega ono na używaniu konwencjonalnych skrótów, wspólnych dla wszystkich uczestników zbiorowości. Myślenie jest wynikiem rozmaitych doświadczeń oraz zjawisk. Myślenie operuje symbolami i oznaczeniami, dzięki którym człowiek jest w stanie odczytać otrzymany przekaz. Kultura kształtuje nie tylko działania i myślenie, ale także sposób porozumiewania się. Sposób określania świata i rozumienie znaczeń wpływa na formę komunikowania. Większość ludzkich działań i zachowań opiera się na przyswojonych wzorach kulturowych.

Najważniejszym i fundamentalnym elementem jaki dostarcza nam kultura jest świadomość społeczna. Zaś narzędziem jakim człowiek może tą świadomość rozwijać jest język.75 Człowiek odbierając komunikat musi włączyć swoje myślenie i dostępne mu skojarzenia, by móc nadać znaczenie otrzymanej informacji, korzystając przy tym ze znanych mu znaków.

Związek między znakiem, a tym, co on oznacza jest wynikiem istniejącej i znanej wszystkim kultury, mającej dla nich to samo znaczenie. Znakami mogą być zarówno zjawiska czy stany związane z elementami środowiska przyrody, pogody czy z elementami biologicznymi i fizycznymi, ale także bardziej skomplikowane symbole. Zjawiska obserwowane jako znaki należące do obiektywnych prawidłowości są naturalne. Symbole to też znaki, ale ich znaczenie zostało stworzone przez człowieka. Związek między symbolem, a tym co on oznacza nie jest naturalny, lecz konwencjonalny. Ustalenie, że układ pewnych elementów czy na przykład liter oznacza dany przedmiot, stanowi o konwencji symbolu.

Związek symbolu ze zdarzeniem czy obiektem, jest wynikiem przyjętych w danej kulturze ustaleń. Porozumiewanie się jest więc możliwe, kiedy skojarzenie symboli z obiektami stanie się wspólną konwencją.

Rys. 9: Model znaczenia wg Peirce'a

znak

■4--- ►

interpretant przedmiot

Źródło: Fiske J.: Wprowadzenie do badań nad komunikowaniem. Astrum, Wrocław 2003

Emil Durkheim uważa, iż wspólne ustalenie znaczeń w obrębie danego społeczeństwa dla danych obiektów czy zjawisk staje się „faktami społecznymi” i własnością zbiorowości, tworząc charakter wewnętrznej kultury. W semiotyce ważny jest tekst oraz status odbiorcy. W modelach komunikacji zjawisko to tłumaczy się przez pryzmat semiotyki a odbiorca odgrywa o wiele bardziej aktywną rolę, niż w modelach postrzegających komunikację jako proces. W semiotyce odbiorca zwany jest raczej „czytelnikiem”, gdyż umiejętność czytania jest przyswajana i determinowana na drodze zdobywania doświadczenia kulturowego. Modele komunikacji opierające się na semiotyce, związane są z trzema podstawowymi elementami:

znakiem, tego co on dotyczy i użytkownikami tego znaku. Znak jest elementem fizycznym postrzeganym przez nasze zmysły.

75 Sztompka P.: Socjologia, Wydawnictwo Znak, Kraków 2005.

Rys. 10: Model znaczenia wg Ogdena i Richarda

odnośnik

odniesienie

Symbolizuje

(przypadkowy związek) symbol

Źródło: Fiske J.: Wprowadzenie do badań nad komunikowaniem. Astrum, Wrocław 2003

Charles Sanders Peirce, filozof i logik buduje model trójkątny, umieszczając na wierzchołkach: znak; to, do czego on się odnosi oraz użytkownika tego znaku. Z teorii tej wynika, iż znak jest tym, co on sam dla kogoś oznacza. To, co dany znak oznacza autor nazywa przedmiotem, zaś ten kto odbiera dany znak, to interpretant (rys. 9). Każdy z terminów można rozumieć i postrzegać w połączeniu z pozostałymi. Znak odnosi się do obiektu, który jest przez kogoś zrozumiany i wywiera wpływ na umysł swojego interpretatora. Peirce określa interpretanta jako więcej niż użytkownika znaku, jako koncepcję mentalną tworzoną zarówno przez sam znak, jak i przez związane z obiektem doświadczenie jego użytkownika. Znaczenie danego słowa (znaku) nie jest ściśle zdefiniowane przez słownik, może się zmieniać w zależności od doświadczenia jego użytkownika. Tak więc interpretantem słowa, w każdym kontekście będzie doświadczenie użytkownika związane ze znaczeniem tego słowa. Ograniczenie w użyciu danego słowa wyznaczone jest przez społeczne konwencje. W modelach semiotycznych nie odróżnia się nadawcy od odbiorcy. Interpretant jest mentalną koncepcją użytkownika znaku, niezależnie od tego, kto jest użytkownikiem (pisarz, czytelnik, widz). Zarówno dekodowanie, czyli odczytywanie znaku jest tak samo twórcze jak jego kodowanie.76 Model autorstwa Odegna i Richarda jest zbliżony do modelu wcześniejszego (rys. 10). Jest on oparty na trzech elementach: odnośniku, odniesienia i symbolu. Odnośnik to w koncepcji Peirce'a przedmiot, odniesienie jest podobne do interpretanta, zaś symbol do znaku. W tym modelu odnośnik i odniesienie są ze sobą bezpośrednio połączone, tak samo jak związek między symbolem a odniesieniem. Połączenie między nimi może być pośrednie lub narzucone. Według autorów

symbole kierują myślami, odniesieniami i skojarzeniami ludzi, a te zarządzają naszą percepcją rzeczywistości.

Rys. 11: Model znaczenia wg De Saussure'a

(koncepcja mentalna)

oznaczenie

rzeczywistość zewnętrzna lub znaczenie

Źródło: Fiske J.: Wprowadzenie do badań nad komunikowaniem. Astrum, Wrocław 2003

Trzecią koncepcją tłumaczącą zjawisko komunikacji z perspektywy semiotyki jest model Ferdynanda de Saussure'a. Szwajcarski lingwista rozpoczął swoje badania od zainteresowania się językiem a w szczególności tym, w jaki sposób jedne znaki (słowa) łączą się z innymi. Różnica miedzy modelami Peirce'a a de Saussure'a widoczna jest w ważności poszczególnych elementów. Dla de Saussere'a najistotniejszą rolę spełnia znak, który jest fizycznym przedmiotem posiadającym znaczenie, albo inaczej składającym się z elementu znaczącego i znaczonego (signifier i signified). Element znaczący to obraz znaku, jakim my go postrzegamy (znaki na papierze, dźwięki). Element znaczony to mentalna koncepcja, do której się odnosi obraz danego znaku. Mentalna koncepcja jest określona przez badacza jako wspólny twór dla członków używających tego samego języka, czyli należących do jednej kultury. De Saussere określa relacje między elementem znaczącym a znaczonym jako oznaczanie. Odczytywanie znaku, słowa odbywa się przy użyciu elementu znaczącego i koncepcji mentalnej. Zachodzi wówczas związek między wyglądem znaku (elementem znaczącym) a tym, co wiąże się z nim (koncepcja mentalna). Związek ten nazywa się

„oznaczenie” i jest on sposobem nadawania znaczeń danym znakom (słowom) oraz sposobem ich rozumienia. Zarówno elementy znaczące i znaczone należą do jednej kultury. Rozumienie tych znaków, czy słów jest determinowane kulturowo. Zgodnie z koncepcją de Sausser a elementy znaczone stanowią mentalną koncepcję a człowiek używa ich dla skategoryzowania i podzielenia otaczającej go rzeczywistości. W rezultacie pozwala to na łatwiejsze zrozumienie świata Elementy znaczone tworzone są przez człowieka i determinowane przez kulturę (subkulturę), w której on jest uczestnikiem. Należą one do składowych części systemu

semiotycznego oraz lingwistycznego. Używanie tych elementów w obrębie jednej kultury pozwala ludziom na porozumiewanie się między sobą. Elementy znaczone odnoszą się do obszaru rzeczywistości lub doświadczenia. Rzeczywistość determinowana jest przez granice powiązanych ze sobą elementów znaczonych w danym systemie. Znaczenie najlepiej definiować za pomocą związku znaku z innymi znakami niż przez związki tego znaku z rzeczywistością zewnętrzną. Związek taki, w obrębie jednego systemu, nazywa autor

„wartością”, która determinuje owe znaczenie.77

Komunikacja w ujęciu semiotyki określana jest jako generowanie znaczenia w przekazie. Znaczenie nie jest czymś, co można bez problemu zaobserwować, ale jest aktywnym procesem, w którym następuje tworzenie, generowanie czy negocjowanie. Jest rezultatem dynamicznych interakcji między znakiem, interpretantem i przedmiotem (wg Peirce'a), ale co istotne ma ono swoje uwarunkowane historycznie miejsce, które zawsze może zmienić się z czasem. Badanie zjawiska komunikacji w perspektywie semiotyki z góry nasuwa pytanie, w jaki sposób znak przenosi znaczenie. Odpowiedź na nie uzyskamy poprzez kategoryzację znaków i wyjaśnienie ich organizacji w kody, co pozwoli na podkreślenie społecznego wymiaru komunikacji. C.S. Peirce podzielił znak na trzy kategorie: ikony, symbole i indeksy (wskaźniki). Wyjaśnił, iż poszczególne typy znaków wchodzą w związki z przedmiotami, które się do nich odnoszą. Według jego koncepcji znak jest determinowany przez swój przedmiot na trzy sposoby. Pierwszy sposób to sytuacja, kiedy staje się on częścią charakteru danego przedmiotu, wówczas nazywa się go ikoną. Jest to znak silnie związany i zachowujący duże podobieństwo z obiektem, który przedstawia. Może przybierać zarówno formę znaków wizualnych (fotografia, mapa, rysunki) oraz werbalnych (onomatopeja). Drugi sposób to sytuacja, kiedy znak istnieje samodzielnie i łączy się z danym przedmiotem. Taki znak Peirce nazywa indeksem. Ten znak jest połączony ze swoim przedmiotem w sposób bezpośredni i egzystencjalny. Stanowi wskaźnik określonego przedmiotu, zjawiska, którego bezpośrednio dotyczy. Przykładem może być dym jako wskaźnik ognia, czy kichanie jako wskaźnik przeziębienia. Znak staje się indeksem, tylko wtedy gdy jest fizycznie połączony ze swoim przedmiotem, czyli gdy znajduje się w miejscu, które go określa, indeksuje. W trzecim ujęciu badacz określił pojęcie symbolu. Nie istnieją tu ani powiązanie ani podobieństwo miedzy znakiem i jego przedmiotem. Symbol jest zatem znakiem umownym, dzięki ustalonej konwencji może coś komunikować. Zarówno słowa, jak i znaki pisane (wizualne) mogą być symbolami. Zasadniczo w swej koncepcji Peirce kładzie nacisk na analizę związku przedmiotu z rzeczywistością, pomijając zupełnie sposób powiązania znaku z innymi znakami oraz związek pomiędzy elementami (znaczącymi

i znaczonymi) danego znaku. Drugi z badaczy F. de Saussure dzieli znak na element znaczący i znaczony oraz w swej koncepcji szuka związku między tymi dwoma elementami oraz między znakiem a innymi znakami. Jego koncepcja odbiega od założeń Peirce'a, odsuwając na drugi plan związek elementu znaczonego z rzeczywistością. Termin element znaczony (de Saussure) zbliżony jest do interpretanta (Peirce). Ferdinand de Saussure przedstawił dwa sposoby organizowania się znaków w kody. Pierwszy sposób powiązał z paradygmatem, zbiorem znaków mogącym być użytym. Drugi sposób badacz nazwał syntagmatycznym.

Syntagma oznacza określone ułożenie się znaków w komunikat. Przykładem może być słowo lub słownictwo w języku a syntagmę stanowi zdanie zbudowane z wybranych słów.

Paradygmatem jako zbiorem, z którego można dokonać wyborów jednostkowych może być np.: alfabet (litery), słownictwo języka polskiego (pojedyncze słowa), gramatyka (rzeczowniki, czasowniki), itp. Syntagmy zaś, to poszczególne wybrane elementy paradygmatu łączące się z innymi. Jest to układ złożony co najmniej z dwóch lub więcej elementów należących do jednego paradygmatu, np.: słowo napisane to syntagma wizualna kilku elementów (liter alfabetu) połączona ze sobą; napisane zdanie to syntagma słów; nasz ubiór to syntagma wyborów paradygmatów (zbioru) ubioru ludzkiego. Ważnym dla syntagm są zasady i konwencje, które wiążą poszczególne elementy, tworząc kombinacje i nadając znaczenie i charakter. Na wybrany znak mogą mieć wpływ jego związki z innymi znakami znajdującymi się w tej samej syntagmie. Dla de Saussure'a zrozumienie znaków było możliwe poprzez pojęcie ich strukturalnych związków. Wyróżnia się więc dwa związki, którymi można tłumaczyć znaki: związki paradygmatycznego wyboru oraz związki syntagmatycznego połączenia. W swej teorii de Saussure szczególnie podkreślał znaczenie tekstu. Rozważania dotyczące paradygmatycznych i syntagmatycznych związków znaku wyjaśniają sposób konstruowania zdań i sposób, w jaki forma determinuje ich znaczenie.

Jeden z kontynuatorów - Roland Barthes ustalił systematyczny model znaczenia. Dzięki temu możliwa stała się analiza negocjacyjnej i interaktywnej natury znaczenia. Do tej pory de Saussure nie podejmował próby opisania związków zachodzących z rzeczywistością, do której on się odnosi czy relacji zachodzących miedzy znakiem a jego odbiorcą i miejsce w społeczeństwie (kulturze). Innymi słowy nie interesował się sposobem, w jaki znaki w tekście współpracują z kulturowymi i osobistymi doświadczeniami jego użytkownika.

Barthes ustalił dwa „porządki oznaczenia”: denotację i konotację. Ten porządek opisuje związki i relacje zachodzące wewnątrz znaku pomiędzy jego elementami, jak i pomiędzy znakiem z jego odpowiednikiem w rzeczywistości. Denotacja to oczywiste i zdroworozsądkowe znaczenie znaku (widziana przez nas ulica, czy latem czy zimą jest tą samą ulicą). Natomiast opisem sposobu działania znaku jest konotacja. Określa ona interakcję

znaku z uczuciami, emocjami i wartościami kulturowymi jego użytkownika. Czynnikiem istotnym w konotacji jest element znaczący znaku (np.: dwa obrazy tej samej ulicy różnią się między sobą formą, tym jak wyglądają, czyli elementem znaczącym). Denotacja to mechaniczna reprodukcja podczas gdy konotacja wzbogaca ten proces w element humanistyczny. W przypadku fotografii ulicy denotacja oznaczać będzie to, co jest fotografowane, zaś konotacja - jak coś jest sfotografowane. Konotacja z reguły bywa arbitralna, podlega więc danej kulturze, ale może mieć również wymiar ikoniczny. Często zdarza się, iż jakieś wartości konotatywne odczytujemy jak denotatywne fakty.

Rozważania nad komunikacją ludzką w ujęciu semiotycznym ukazują pewne prawidłowości. Koncepcje Peirce'a i de Saussure'a zajmują się trochę mniej transmisją przekazu, natomiast kładą nacisk na tworzenie i wymianę znaczeń. W centralnym polu zainteresowań znajduje się tekst i jego interakcje z kulturą. Każdy rodzaj tekstu jest wytwarzany, komunikowany i odbierany przez kulturę. Semiotyka podkreśla znaczenie roli komunikacji w ustanawianiu i utrzymywaniu wartości kulturowych. Akcentuje ona również sposób, w jaki wartości nadają znaczenie komunikacji występującej w danej kulturze.

Semiotyka głosi, że świata nie można poznać przez jego własne kategorie, ale przez konceptualne i lingwistyczne struktury naszej kultury. Każda kultura w różny sposób organizuje swoje postrzeganie i rozumienie otaczającego ją świata. Semiotyka jest formą strukturalizmu, pozwala wyjaśnić, w jaki sposób ludzie wyciągają sens z otaczającego ich świata. Człowiek przez własną kulturę nie ma dostępu do uniwersalnej i nie zmieniającej się rzeczywistości, nie może on oceniać prawdziwości obserwowanych znaków i poglądów.

Kultura determinuje spojrzenie i rozumienie zjawisk i obiektów w otoczeniu.

Zjawisko komunikacji w uczelni wyższej można tłumaczyć także w ujęciu semiotycznym, pozwalając na analizę znaków, kodów i ich znaczenia w interakcjach społecznych między uczestnikami grup pracowniczych, funkcjonujących w odmiennych podkulturach organizacyjnych uczeni. Poszczególne osoby, między którymi dochodzi do interakcji odczytują informację poprzez pryzmat znaków, wartości i doświadczenia obowiązujących we własnej podkulturze grupy. Równocześnie wygenerowanie odpowiedzi czy komunikatu także nosi znamiona i elementy obecne i cenione w danej podkulturze.

Istniejąca w poszczególnych grupach pracowniczych kultura generuje odmienne postrzeganie i rozumienie niektórych otrzymywanych informacji oraz różnie definiuje obserwowalne znaki czy symbole, np.: w sposobie zachowania, mówienia, działania czy rozwiązywania zadań, itp.

Jest to ważny aspekt różnicujący system komunikowania się w uczelni. Nawet wewnątrz małych grup zawodowych, kultura wytwarzana na potrzeby realizacji zadań, determinuje rozumienie otoczenia, tworząc jednocześnie własny system wartości i interpretacji.

Tab. 4:Koncepcje znaku w semiotyce

Rozdział III

Czynniki kulturowe i ich wpływ na sposób komunikowania się