podsumowanie i wnioski

Związki postprawdy z prawem stanowią bardzo szerokie pole badawcze, a wiele poruszonych wyżej zagadnień wymaga dalszych szczegółowych ana-liz, jednak już na obecnym etapie można sformułować kilka istotnych uwag zarówno w odniesieniu do teorii, jak i praktyki prawotwórczych procesów decyzyjnych „w czasach postprawdy”. Zastosowanie podejścia decyzyjne-go, a więc przejście od budowania abstrakcyjnych modeli do rozważań nad

czynnikami, które kształtują (lub powinny kształtować) rzeczywiste prawo-twórcze procesy decyzyjne pozwala potraktować postprawdę jako zjawisko prowokujące do ponownej refleksji nad społeczną genezą i społecznym działaniem prawa. Szerszym tłem mogą być tu uwagi, jakie Andrzej Kojder poczynił swego czasu na temat stopniowo postępującego procesu destrukcji normatywności skutkującego m.in. trwałym osłabieniem społecznego auto-rytetu prawa i innych regulacji⁵⁹. Destrukcja ta jest silnie związana z prob-lematyką relacji zachodzących pomiędzy systemem prawnym a sferą życia politycznego⁶⁰. Patologie życia politycznego (i szerzej: publicznego) skutku-ją w tym świetle m.in. dysfunkcjami instytucji prawnych. Postprawda zaś, jako zjawisko również mocno powiązane z polityką (populizm) oraz nowymi środkami komunikacji (mediokracja), stanowi tu dodatkowy czynnik mogą-cy destrukcję normatywności we współczesnych społeczeństwach znacznie przyspieszać.

W odniesieniu do polityki tworzenia prawa rozważania na temat postprawdy prowadzą do wniosku, że najlepszym sposobem podnoszenia skuteczności decyzji prawotwórczych będzie poszukiwanie drogi pośredniej pomiędzy ujęciem instrumentalnym a deliberatywnym. Każde z nich bo-wiem może samodzielnie powodować zarówno dobre, jak i złe skutki, każ-de jest też, jak to wykazano wyżej, narażone na negatywne konsekwencje postprawdy. Sama postprawda może „infekować” zarówno prawotwórczy ośrodek decyzyjny, jak i wszystkie inne podmioty zaangażowane w poszcze-gólne etapy tworzenia prawa. Nie byłoby dobrym rozwiązaniem dążenie do zamykania kręgu podmiotów mających wpływ na decyzje prawotwórcze, gdyż to i tak nie wyeliminuje ryzyka związanego z omawianym zjawiskiem.

Należy na nowo przemyśleć infrastrukturę komunikacji społecznej pod ką-tem zapewnienia jej wysokiego poziomu i ochrony przed manipulacjami.

Upodmiotowienie adresatów prawa nie jest już jedynie wzniosłym postula-tem na przyszłość, a stanowi wręcz konieczny warunek, jaki powinien być uwzględniany w każdym nowym modelu polityki tworzenia prawa.

W świetle rozważań nad postprawdą widoczne staje się także to, że nie można, ani w rozważaniach teoretycznych, a tym bardziej w aspekcie praktycznym, ignorować zagadnienia roli emocji społecznych jako jednego

59 Zob. w szczególności: A. Kojder, Godność i siła prawa. Szkice socjologiczoprawne, wyd. 2, zmienione, Warszawa 2001, s. 283–306.

60 Tamże, s. 293.

z czynników warunkujących skuteczność wszelkich decyzji publicznych, w tym i prawotwórczych. Jednym z głównych symptomów postprawdy jest „granie na emocjach”, czyli stosowanie szantażu emocjonalnego w skali makro. Wyeliminowanie zaś negatywnych skutków postprawdy nie będzie możliwe bez wykształcenia przez decydentów (tu: prawotwórczy ośrodek decyzyjny) umiejętności radzenia sobie z klimatem emocjonalnym dyskur-su publicznego, w którym biorą udział rozmaite podmioty społeczne (tu:

adresaci prawa). Jest to zagadnienie stosunkowo nowe dla wielu dyscyplin nauk społecznych, w tym i dla socjologii prawa oraz polityki prawa. Do pewnego stopnia powyższy postulat został przeze mnie zrealizowany przy formułowaniu założeń Modelu Pola Decyzyjnego Ustawodawcy, na który składa się osiem wymiarów: instrumentalny (dotyczący diagnozy proble-mu decyzyjnego oraz określenia potencjalnych środków działania), aksjolo-giczny (dotyczący skali preferencyjnej wartości-celów ośrodka decyzyjnego oraz społecznych preferencji aksjologicznych związanych z danym proble-mem decyzyjnym), gry o władzę (dotyczący czynników warunkujących po-lityczną wykonalność poszczególnych alternatyw decyzyjnych), konfliktu społecznego (dotyczący sprzeczności interesów, z jakimi związany jest dany problem decyzyjny i możliwościami ich rozwiązywania), dyskursywny (do-tyczący mechanizmów uzgadniania racjonalności wewnętrznej prawotwór-czego ośrodka decyzyjnego z racjonalnością adresatów oraz przełamywania ich oporu wobec zmian), społecznego systemu normatywnego (dotyczący granic regulacji normatywnej w ogóle oraz granic regulacji prawnej, a także relacji prawa z innymi rodzajami norm społecznych w kontekście danego problemu decyzyjnego), ekonomiczny (dotyczący materialnych i społecz-nych kosztów wprowadzania nowych regulacji oraz zysków z tym związa-nych) oraz temporalny (dotyczący czasowych granic procesu decyzyjnego)⁶¹. Nawet jednak taka konceptualizacja nie rozstrzyga jednoznacznie pytania o to, jakie powinny być (m.in. prawne i etyczne) granice odpowiedzialności polityków, urzędników, prawników i ekspertów oraz innych grup biorących udział w prawotwórczych procesach decyzyjnych. W świetle wzrastającego znaczenia postprawdy rozstrzygnięcie tego dylematu nabiera istotnego i pil-nego charakteru. Jest to zadanie przede wszystkim dla przedstawicieli świata nauk społecznych. Nie ulega wątpliwości, że rozwój adekwatnej do aktual-nych warunków teorii polityki prawa może pomóc zarówno w podniesieniu

61 M. Pękala, Pole decyzyjne ustawodawcy, dz. cyt., s. 295–337.

jakości i skuteczności norm prawnych, jak i w szerzej zakrojonym projekcie wyeliminowania omawianego zjawiska.

Naukowa polityka prawa jest z wielu powodów ideą wciąż atrakcyjną i użyteczną, mającą co prawda wiele słabych, wymagających dopracowania, punktów, jednak niezasługującą na odrzucenie w całości. Zakwestionować należy na pewno dogmatyzm, technokratyzm i domniemany automatyzm w społecznym działaniu prawa. Nie obronią się także założenia o jednym słusznym rozwiązaniu każdego problemu decyzyjnego oraz o tym, że każda decyzja prawotwórcza realizuje jeden tylko cel (monotelizm). W rzeczywi-stości w polityce tworzenia prawa spotykamy się z wieloma różnymi rodzaja-mi racjonalności, spośród których trzeba dokonywać wyborów cząstkowych.

Zgodzić się więc wypada z założeniem umiarkowanego woluntaryzmu, przy zastrzeżeniu, że aksjologia ustawodawcy powinna być zawsze, a szczególnie w świetle zagrożenia postprawdą, transparentna.

bibliografia

Bendyk E., Jak żyć w epoce post-prawdy, „Polityka. Niezbędnik inteligenta. Wielkie post.

Jak wyjść z kryzysu rzeczywistości” 2017, nr 1, s. 3, ‹http://archiwum.polityka.pl/

art/jak-zyc-w-epoce-post-prawdy,392470.html› (dostęp: 18.08.2017).

Bendyk E., Odzyskiwanie sensu, „Polityka. Niezbędnik inteligenta. Wielkie post. Jak wyjść z kryzysu rzeczywistości” 2017, nr 1, s. 110–113, ‹http://archiwum.polityka.

pl/art/odzyskiwanie-sensu,392560.html› (dostęp: 18.08.2017).

Borucka-Arctowa M., Świadomość prawna a planowe zmiany społeczne, Zakład Naro-dowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1981.

Crick B., W obronie polityki, przeł. A. Waśkiewicz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.

Czapliński P., Niecała prawda o post-prawdzie, „Polityka. Niezbędnik inteligenta.

Wielkie post. Jak wyjść z kryzysu rzeczywistości” 2017, nr 1, s. 12–15, ‹http://

archiwum.polityka.pl/art/niecala-prawda-o-post-prawdzie,392476.html› (dostęp:

18.08.2017).

Filiciak M. w rozmowie z E. Bendykiem, Media w bańkach, „Polityka” 28.02.2017, nr 8 (3099), s. 68–70, ‹http://archiwum.polityka.pl/art/media-w-bankach,387841.

html› (dostęp: 18.08.2017).

Kojder A., Godność i siła prawa. Szkice socjologiczoprawne, wyd. 2, zmienione, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001.

Kustra E., Normatywny wzór prawodawstwa ukształtowany w okresie transformacji, w: Studia Iuridica Toruniensia. Przemiany polskiego prawa (Lata 1989-1999), red.

E. Kustra, Wydawnictwo UMK, Toruń 2001, s. 11-31.

Łodyński A., Ja mam rację, a ty jesteś idiotą, „Polityka” 5.04.2017, nr 14 (3105), s. 60–62,

‹http://archiwum.polityka.pl/art/ja-mam-racje-a-ty-jestes-idiota,392561.html›

(dostęp: 18.08.2017).

Malinowski L., Populizm  – jak go rozumieć?, „Nauka, Gospodarka, Społeczeństwo”

2011, nr 2(3), s. 131–147.

Morawski L., Dwa pojęcia polityki prawa, w: W poszukiwaniu dobra wspólnego. Księga Jubileuszowa Profesora Macieja Zielińskiego, red. A. Choduń, S. Czepita, Wydawnic- two Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2010, s. 585–596.

Pałecki K., Legal policy. The attempt of reinterpretation and new legislative fields, w: Politics of Law and Legal Policy. Between Modern and Post-modern Jurisprudence, red. T. Bier-nat, M. Zirk-Sadowski, Wolters Kluwer Polska, Kraków 2008, s. 52–74.

Pałecki K., Neutralization of Values in Law – Main Concepts, w: Neutralization of Values in Law, red. K. Pałecki, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2013, s. 22–58.

Pałecki K., Polityka prawa – próba reinterpretacji, w: Rozprawy i Studia. Księga Pamiąt-kowa dedyPamiąt-kowana profesorowi Aleksandrowi Lichorowiczowi, Wydawnictwo Uniwer-sytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009, s. 179–191.

Pękala M., Podejście decyzyjne w prawoznawstwie, w: Leksykon Socjologii Prawa, red.

A. Kociołek-Pęksa, M. Stępień, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2013, s. 186–

191.

Pękala M., Pole decyzyjne ustawodawcy, Akademia Ignatianum w Krakowie, Wydawnictwo WAM, Kraków 2016.

Pękala M., Ustawodawca jako organizator i uczestnik prawotwórczego procesu decyzyjnego, w: NetoDEMOkracja: Web 2.0 w sferze publicznej, red. K. Oświecimski, A. Pohl, M.  Lakomy, Akademia Ignatianum w Krakowie, Wydawnictwo WAM, Kraków 2016, s. 173–194.

Smelser N.J., O związkach między naukami społecznymi a polityką i rozwojem, w: Sta-wanie się społeczeństwa. Szkice ofiarowane Piotrowi Sztompce z okazji 40-lecia pracy naukowej, red. A. Flis, Universitas, Kraków 2006, s. 3–20.

Szacki J., Pytania o populizm, „Tygodnik Powszechny” 17.08.2003, nr 33 (2823),

‹http://www2.tygodnik.com.pl/tp/nowy/main03.php› (dostęp: 19.08.2017).

Wielomski A., Populizm, w: Encyklopedia polityczna, t. 1: Myśl polityczna: główne po-jęcia, doktryny i formy ustroju, red. J. Bartyzel, B. Szlachta, A. Wielomski, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2007, s. 309–311.

Wielomski A., Technokratyzm, w: Encyklopedia polityczna, t. 1: Myśl polityczna: główne pojęcia, doktryny i formy ustroju, red. J. Bartyzel, B. Szlachta, A. Wielomski, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2007, s. 396–397.

Wilk E., Dzieje trzech życzeń, „Polityka” 19.12.2916, nr 52 (3091), s. 26–28, ‹http://ar-chiwum.polityka.pl/art/dzieje-trzech-zyczen,453205.html› (dostęp: 18.08.2017).

Wilk E., Raport o stanie świata (i człowieka), „Polityka. Ja My Oni. Poradnik Psycho-logiczny Polityki. Tom 26. Jak nie oszaleć w szalonym świecie” nr 26, s. 8–13,

‹http://archiwum.polityka.pl/art/raport-o-stanie-swiata-i-czlowieka,391434.html›

(dostęp: 18.08.2017).

Wprowadzenie do nauk prawnych. Leksykon tematyczny, red. A. Bator, Lexis Nexis, Warszawa 2010.

Wróblewski J., Teoria racjonalnego tworzenia prawa, Zakład Narodowy im. Ossoliń-skich, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1985.

Wróblewski J., Zasady tworzenia prawa, PAN, Warszawa 1989.

Zirk-Sadowski M., Polityka prawa, w: Leksykon Socjologii Prawa, red. A. Kociołek-Pęk-sa, M. Stępień, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2013, s. 191–201.

Streszczenie

Wzrastające znaczenie zjawiska postprawdy we współczesnych systemach spo-łeczno-politycznych może nieść ze sobą wiele negatywnych skutków. Jednym z aktualnych wyzwań nauk społecznych jest poszukiwanie mechanizmów, któ-re pozwolą wyeliminować postprawdę z dyskursu publicznego lub przynajmniej zneutralizować najistotniejsze negatywne konsekwencje tego zjawiska. W artyku-le omówiono najważniejsze objawy i skutki postprawdy w kontekście rozważań nad normatywnymi modelami prawotwórczych procesów decyzyjnych, zarówno w ujęciu instrumentalnym, jak i deliberatywnym. Szczegółowo przeanalizowano te założenia teorii racjonalnego tworzenia prawa, które mogą być najbardziej na-rażone na negatywne efekty postprawdy. Racjonalność instrumentalna jest war-tościowym postulatem, jednak (pomimo zagrożenia postprawdą) tworzenie prawa nie może odbywać się w całkowitej izolacji od debaty społecznej. Wypracowanie nowego modelu naukowej polityki prawa może przyczynić się do podniesienia ja-kości dyskursu publicznego, a zarazem do wyeliminowania negatywnych skutków postprawdy.

Słowa kluczowe: legislacja, polityka prawa, teoria racjonalnego tworzenia prawa, deliberacja, komunikacja społeczna

Summary