Dziś, tak jak w starożytnych Indiach, ludzie znów stali się ślepcami. Już nie sześcioma, tylko ponad sześcioma miliardami ślepców, z których każdy wi-dzi tylko ułamek rzeczywistości. Każdy usiłuje pochwycić tę rzeczywistość, wołając „to drzewo!”, „nie, to wachlarz!” czy „ktokolwiek twierdzi, że to nie mur, jest idiotą!”. Stojący obok ślepcy to popierają, to krytykują kolejne wer-sje, tworząc chaos komunikacyjny i utrudniając jakiekolwiek porozumienie.
Faktyczne poznanie tej rzeczywistość w całości – czy choćby w większej jej części – staje się coraz bardziej problematyczne, a zamknięte i zamykają-ce się, niechętne wobec Innego społeczności i grupy nie ułatwiają tego za-dania. Jednak głównym problemem, z którego światowa opinia publiczna
27 S. Bright, After Trump, „big data” firm Cambridge Analytica is now working in Kenya, „BBC”, 3.08.2017, ‹http://www.bbc.com/news/blogs-trending-40792078› (dostęp: 2.09.2017).
28 M. Walzer, Wojny sprawiedliwe i niesprawiedliwe, przeł. M. Szczubiałka, Warszawa 2010, s. 60.
w coraz większym stopniu zaczyna zdawać sobie sprawę, nie jest nawet samo istnienie postprawdy – są nim raczej takie zagadnienia jak to, kto kontroluje postprawdę, kto nią zarządza i w jakim celu. Firmy takie jak Cambridge Analytica, AggregateIQ czy Palantir są prywatnymi przedsięwzięciami bi-znesowymi, z siedzibami w potężnych krajach demokracji zachodnich: USA, Wielkiej Brytanii czy Kanady. Kontrola państwa nad ich działalnością jest już w tej chwili mocno ograniczona, a granice sfery prywatnej i publicz-nej zatarte – legislacja wydaje się nie nadążać za błyskawicznie zmieniającą się rzeczywistością, brak jest odpowiednich praw, a nawet możliwości czy chęci egzekwowania istniejących regulacji29. Jeśli więc tak wyglądają sprawy w najstarszych demokracjach świata, jak będą się one kształtować w krajach niedemokratycznych?
Rysunek 3. Pieter Bruegel Starszy, Wieża Babel, 1563, Muzeum Sztuki w Wiedniu.
Źródło: ‹https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Pieter_Bruegel_the_Elder_-_The_Tower_
of_Babel_(Vienna)_-_Google_Art_Project.jpg›
29 C. Cadwalladr, Robert Mercer: the big data billionaire waging war on mainstream media, „The Guardian”, 26.02.2017, ‹https://www.theguardian.com/politics/2017/feb/26/robert-mercer-breitbart-war-on-media-steve-bannon-donald-trump-nigel-farage› (dostęp: 6.09.2017).
Ryzyko pojawienia się głębokich, nieusuwalnych podziałów między gru-pami społecznymi, a także groźba konfliktów i wojen rodzących się z niezro-zumienia i strachu, stanowią istotny problem kultury zachodniej. Obawa przed rozpadem wspólnoty opartej, jak chciał Ernest Renan, na fundamen-tach antycznej filozofii, estetyki i prawa oraz judeochrześcijańskiej religii30 walczy z poczuciem wyższości grupy własnej, z lękiem przed obcością, z wą-sko rozumianą potrzebą bezpieczeństwa. Że nie są to lęki nowe, najlepiej świadczy fakt, iż obrazem, który przez wieki symbolizował to zagrożenie, szukając jego źródła w ludzkiej pysze, był nieodmiennie wizerunek wieży Babel. Czy biblijne pomieszanie języków, prowadzące do upadku ludzko-ści, jest losem, który się powtórzy? Czy mamy do czynienia z proroctwem, ostrzeżeniem, czy też po prostu z wyjątkowo poruszającym odzwierciedle-niem ludzkiej natury?
bibliografia
Asch Experiment, ‹https://www.simplypsychology.org/asch-conformity.html› (dostęp:
1.09.2017).
Bay of Pigs Invasion, ‹https://en.wikipedia.org/wiki/Bay_of_Pigs_Invasion› (dostęp:
2.09.2017).
Beware of the Post-2009 Economic Bubbles, ‹http://www.thebubblebubble.com› (dostęp:
3.09.2017).
Bright S., After Trump, „big data” firm Cambridge Analytica is now working in Kenya, „BBC”, 3.08.2017, ‹http://www.bbc.com/news/blogs-trending-40792078› (dostęp: 2.09.2017).
Cadwalladr C., Robert Mercer: the big data billionaire waging war on mainstream media,
„The Guardian” 26.02.2017, ‹https://www.theguardian.com/politics/2017/feb/26/
robert-mercer-breitbart-war-on-media-steve-bannon-donald-trump-nigel-farage›
(dostęp: 6.09.2017).
Cadwalladr C., The great British Brexit robbery: how our democracy was hijacked, „The Guardian” 7.05.2017, ‹https://www.theguardian.com/technology/2017/may/07/
the-great-british-brexit-robbery-hijacked-democracy› (dostęp: 6.09.2017).
Cambridge Analytica, ‹https://cambridgeanalytica.org/› (dostęp: 6.09.2017).
Davies N., Europa. Rozprawa historyka z historią, przeł. E. Tabakowska, Znak, Kraków 2002.
Eksperyment Ascha, ‹https://pl.wikipedia.org/wiki/Eksperyment_Ascha› (dostęp: 1.09.2017).
30 „Europa jest grecka, jeśli chodzi o myśl filozoficzną i sztukę, rzymska, jeśli mowa o prawie, i judeochrześcijańska pod względem religii“. Cytat za: N. Davies, Europa. Rozprawa histo-ryka z historią, przeł. E. Tabakowska, Kraków 2002, s. 73.
Foucault M., Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, przeł. T. Komendant, Wydaw-nictwo Aletheia, Warszawa 2009.
Fromm E., The Fear Of Freedom, Routledge, New York 1942.
Gaddis J.L., Zimna wojna. Historia podzielonego świata, przeł. B. Pietrzyk, Znak, Kra-ków 2007.
Habermas J., Teoria działania komunikacyjnego, t. I i II, przeł. A.M. Kaniowski, Wy-dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999 i 2002.
Janis Irving L., Groupthink, „Psychology Today” 5/1971, s. 84–90.
Judycki S., O klasycznym pojęciu prawdy, „Roczniki Filozoficzne” 49(2001), z. 1, s. 25–62.
Kołakowski L., Obecność mitu, Prószyński i S-ka, Warszawa 2003.
Lewis C.S., Odrzucony obraz. Wprowadzenie do literatury średniowiecznej i renesansowej, przeł. W. Ostrowski, Znak, Kraków 2008.
Market Crashes: The Tulip and Bulb Craze (1630s), ‹http://www.investopedia.com/fea-tures/crashes/crashes2.asp› (dostęp: 3.09.2017).
Maslow A., A Theory of Human Motivation, „Psychological Review” 50 (1943), s. 370–396.
Merton R.K., The Thomas Theorem and The Matthew Effect, „Social Forces” December 1995, 74(2), s. 379–424.
Popper K.R., Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, t. 1, przeł. H. Krahelska, PWN, Warszawa 1993.
Schütz A., O wielości światów, przeł. B. Jabłońska, Zakład Wydawniczy Nomos, Kra-ków 2008.
Szacki J., Historia myśli socjologicznej, PWN, Warszawa 1981.
The first ever photograph of light as both a particle and wave, ‹https://phys.org/
news/2015-03-particle.html› (dostęp: 4.06.2017).
The Stanford Prison Experiment, ‹http://www.prisonexp.org› (dostęp: 6.09.2017).
Walzer M., Wojny sprawiedliwe i niesprawiedliwe, przeł. M. Szczubiałka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010.
Word of the Year 2016 is..., ‹https://en.oxforddictionaries.com/word-of-the-year/word-of-the-year-2016› (dostęp: 3.06.2017).
Zasada nieoznaczoności, ‹https://pl.wikipedia.org/wiki/Zasada_nieoznaczono%C5%9Bci›
(dostęp: 4.06.2017).
Zimbardo P., Efekt Lucyfera, przeł. A. Cybulko, J. Kowalczewska, J. Radzicki, M. Zie-liński, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
Streszczenie
Uznanie postprawdy za słowo roku w 2016 roku przez Oxford Dictionaries było potwierdzeniem rosnącego, powszechnie zauważalnego trendu, istniejące-go w dyskursie publicznym od ponad dekady. Zjawisko postprawdy nie jest ni-czym nowym; co więcej, jest niedoskonałym i niebezpiecznym, ale przynajmniej
częściowo skutecznym sposobem spełniania fundamentalnych ludzkich po-trzeb bezpieczeństwa, przynależności oraz uznania i szacunku. Raz wytworzone postprawdy mogą stać się faktami społecznymi, istniejącymi niezależnie od ich twórców, i dlatego tak chętnie wykorzystywane są one w praktyce jako narzędzie tworzenia politycznego wpływu. Każdy użytkownik sieci nieświadomie udostęp-nia o sobie ogromną ilość informacji, które mogą być wykorzystane do tworzeudostęp-nia tysięcy indywidualnych postprawd, idealnie dopasowanych do statystycznie opra-cowanych grup osobowości odbiorców. Skuteczność tej metody, wykorzystującej nowoczesne analizy Big Data, udowodniły wyniki brytyjskiego głosowania w spra-wie wystąpienia z UE oraz rezultaty wyborów prezydenckich w USA w 2016 roku. Postprawda w tym ujęciu staje się zatem nie tylko zagadnieniem z zakresu ontologii czy moralności, lecz także socjologii, psychologii oraz bezpieczeństwa.
Słowa kluczowe: postprawda, konformizm, big data, potrzeby psychologiczne, fakt społeczny