W rozważaniach na temat prawdy filozof polityczny prędzej czy później znaj-dzie się na obszarze tzw. pytań pierwszych – pytań o istotę człowieka, pytań o istotę struktur społecznych. Można to nazwać pewną propedeutyką filo-zofii politycznej. Władysław Stróżewski, gdy wymienia wartości ery globali-zacji, zaczyna od prawdy, gdyż bez postawy prawdomówności nie możemy mówić o żadnej komunikacji67. Pomiędzy uwięzieniem przez prawdę świata (determinizm) a nieograniczoną wolnością jest coś, co wyznacza prawdziwie ludzki sposób bycia. Stróżewski mówi o podmiotowości i autentyczności:
„Postulując osiągnięcie podmiotowości, dąży się do oparcia wolności czło-wieka na właściwym mu sposobie bycia”68; „doświadczenie podmiotowości jest więc ostatecznie doświadczeniem istnienia”69. Podmiotowość generuje odpowiedzialne działanie, zaś „autentyczność jest sposobem działania mnie samego – mnie podmiotu: takiego, jakim jestem”70.
Pytanie, które powinien sobie zadać filozof, to: czy społeczeństwo po-lityczne urządzone według jednego „prawdziwego” światopoglądu mogło-by stworzyć warunki dla podmiotowości i autentyczności? Doświadczenia totalitaryzmów XX wieku podważają takie stanowisko na korzyść uniwer-salnych praw człowieka, wolności słowa, wolności przekonań i pluralizmu
67 W. Stróżewski, Logos, wartość, miłość, Kraków 2013, s. 165.
68 Tamże, s. 354.
69 Tamże, s. 354.
70 Tamże, s. 355.
światopoglądowego. Analiza historyczna i filozoficzna przekonuje nas rów-nież, że nie da się od prawdy uciec, jeśli chcemy mówić o świecie autentycz-nie ludzkim i logiczautentycz-nie spójnym. Założeautentycz-nie świata opartego na postprawdzie nie ma silnych podstaw filozoficznych. Kryzys II wojny światowej spowo-dował renesans koncepcji prawno-naturalnych, nawiązujących do praw człowieka w ramach prawa narodów (ius gentium). Zdano sobie sprawę, że prawo pozytywne potrzebuje solidnego umocowania na metapoziomie. Jed-nocześnie wyciągnięto lekcję z faktu zbrodniczych ideologii, które przyzna-wały monopol jednemu światopoglądowi, głoszącemu swoją „prawdę”. Tę dwubiegunowość dostrzegła wyraźnie Hannah Arendt: „Postawie politycznej wobec faktów pozostaje bardzo wąska ścieżka pomiędzy dwoma niebezpie-czeństwami; z jednej strony istnieje niebezpieczeństwo traktowania faktów jako rezultatów jakiegoś nieuchronnego rozwoju wydarzeń, któremu ludzie nie mogli zapobiec, i wobec którego są bezradni, z drugiej zaś niebezpieczeń-stwo wynikające z zaprzeczania faktom i prób manipulacji nimi zmierzającej do usunięcia ich ze świata”71.
Teorie usytuowane w ramach słabego statusu prawdy w polityce, choć bardzo różne względem siebie, starają się mierzyć z realnymi problemami te-oretycznymi i praktycznymi, udaje im się budować konstrukcje, które pełnią rolę „pomostów” w podzielonym ideologicznie świecie. Parafrazując słowa Walzera, możemy powiedzieć, iż nie ma rzeczy ważniejszej niż minimalna prawda, minimalna sprawiedliwość i minimalna godność człowieka. Taki mi-nimalistyczny konsensus może być fundamentem prawdziwej solidarności w skali globalnej. Jednocześnie dojrzała filozofia polityczna zachowuje pew-ną postawę pokory wobec pytań najbardziej podstawowych – pytań o sens życia, pytań o istotę człowieczeństwa. W tej postawie pokory jest miejsce na uznanie tajemnicy, daru i prawdy. Można przypuszczać, że w dobie globali-zacji, rozwoju społeczeństwa informatycznego, w dobie demokracji delibe-ratywnej będzie rosła zarówno potrzeba neutralności światopoglądowej, jak i potrzeba prawdy w odniesieniu do pytań pierwszych, fundamentalnych dla człowieka. Debata na temat wzajemnych relacji tych dwóch poziomów refleksji pewnie nigdy nie ustanie i będzie trwać tak długo, jak długo będzie trwać refleksja filozoficzna w wolnych społeczeństwach.
71 H. Arendt, Prawda i polityka, dz. cyt., s. 303.
bibliografia
Arendt H., Prawda i polityka, w: H. Arendt, Między czasem minionym a przyszłym, przeł.
M. Godyń, W. Madej, Fundacja Aletheia, Warszawa 1994, s. 267–308.
Brink D., Moral Realism and the Foundations of Ethics, Cambridge University Press, Cambridge 1989.
Chambers S., Reasonable Democracy. Jürgen Habermas and the Politics of Discourse, Cor-nell University Press, Ithaca, NY 1996.
Dańkowski D., Rawls on Religion in Public Debate, Wydawnictwo WAM, Kraków 2013.
Dańkowski D., Religious and Patriotic Values in Public Reasoning: The Case of Post-Com-munist Transformation in Poland, w: After Rawls, red. D. Dańkowski, A. Krzynówek--Arndt, Akademia Ignatianum w Krakowie, Wydawnictwo WAM, Kraków 2016.
Dworkin R., Taking Rights Seriously, Harvard University Press, Cambridge, MA 1978.
Habermas J., Faktyczność i obowiązywanie, przeł. A. Romaniuk, R. Marszałek, Wydaw-nictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2005.
Habermas J., Moral Consciousness and Communicative Action, przeł. Ch. Lenhardt, S.W. Nicholsen, The MIT Press, Cambridge, MA 1990.
Habermas J., Teoria działania komunikacyjnego, t. 1, przeł. A.M. Kaniowski, Wydawnic- two Naukowe PWN, Warszawa 2015.
Habermas J., Truth and Justification, MIT Press, Cambridge, MA 2003.
Habermas J., Uwzględniając innego, przeł. A. Romaniuk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.
Ingram D., Habermas. Introduction and Analysis, Cornell University Press, Ithaca, NY 2010.
Kant I., Krytyka władzy sądzenia, przeł. J. Gałecki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997, Sigma, Skierniewice 2013.
Rawls J., Kantian Constructivism, w: J. Rawls, Collected Papers, red. S. Freeman, Har-vard University Press, Cambridge, MA 2001, s. 303–358.
Rawls J., O idei publicznego rozumu raz jeszcze, w: J. Rawls, Prawo ludów, przeł. M. Ko-złowski, Fundacja Aletheia, Warszawa 2001, s. 187–255.
Rawls J., Liberalizm polityczny, przeł. A. Romaniuk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.
Rawls J., Political Liberalism, Columbia University Press, New York 1996.
Sepczyńska D., Problematyczny status prawdy w polityce. Strauss – Rawls – Habermas, Universitas, Kraków 2015.
Strauss L., Prawo naturalne w świetle historii, przeł. T. Górski, IW Pax, Warszawa 1969.
Stróżewski W., Logos, wartość, miłość, Znak, Kraków 2013.
Ślipko T., Zarys etyki ogólnej, WAM, Kraków 1974.
Ślipko T., Zarys etyki szczegółowej, t. 1, Wydawnictwo WAM, Kraków 2005.
Walzer M., Moralne maksimum, moralne minimum, przeł. J. Erbel, Wydawnictwo Kry-tyki Politycznej, Warszawa 2012.
Woleński J., Z zagadnień analitycznej filozofii prawa, Aureus, Kraków 2012.
Znamierowski C., Podstawowe pojęcia teorii prawa, Hoesick, Warszawa 1924.
Streszczenie
Autor zadaje pytanie: Czy neutralność i bezstronność światopoglądowa nowoczes-nego państwa prowadzi do ery postprawdy w życiu publicznym? Posiłkuje się tezą z książki Doroty Sepczyńskiej Problematyczny status prawdy w polityce. Strauss – Rawls – Habermas, która podkreśla niewystarczalność tradycyjnego schematu – separacja prawdy od polityki kontra mocny status prawdy w polityce i zwraca uwagę na istnienie trzeciego stanowiska, jakim jest słaby status prawdy w polityce.
Autor analizuje różne koncepcje współczesnej filozofii politycznej, choć szczegól-nie wnikliwie etykę dyskursu Jürgena Habermasa (opartą na koncepcji rozumu komunikacyjnego) oraz koncepcję rozumu publicznego Johna Rawlsa (opartą na postawie rozumności). Obie koncepcje proponują pometafizyczny projekt stabi-lizacji politycznej i legitymizacji prawa pozytywnego, choć nie wykluczają moż-liwości odwołania się do faktów moralnych. Oferują koncepcje sprawiedmoż-liwości, współpracy i integracji społecznej w warunkach neutralności światopoglądowej państwa. Ostatecznie neutralność światopoglądowa nie stoi w sprzeczności z po-szukiwaniem prawdy w dziedzinie najbardziej fundamentalnych pytań ludzkości.
Słowa kluczowe: prawda, legitymizacja, neutralność światopoglądowa, dyskurs, rozumność