Powstanie ruchu przeciwników szczepień dzieci było jednym z pierwszych odczuwalnych na masową skalę przejawów masowego odrzucenia wiedzy eksperckiej oraz usankcjonowania tego podejścia w debacie publicznej jako uprawnionej „alternatywy”. Impulsem był artykuł opublikowany w 1998 roku w czasopiśmie medycznym „The Lancet” przez Andrew Wakefielda o związkach między szczepionką na odrę/świnkę/różyczkę a występowaniem
17 P. Dominiczak, Lynton Crosby: ‘the so-called experts have lost touch with ordinary people’,
„The Telegraph” 15.05.2015, ‹http://www.telegraph.co.uk/news/general-election-2015/
11608589/Lynton-Crosby-the-so-called-experts-have-lost-touch-with-ordinary-people.
html› (dostęp: 15.11.2017).
u dzieci autyzmu18. Artykuł został wycofany po totalnej krytyce tekstu ze strony środowiska naukowego, z uwagi na elementarne nieprawidłowości w metodologii badań, selektywne wybieranie tych wyników, które potwier-dzały założoną tezę19, oraz w związku z podejrzeniami o biznesowe motywa-cje autora (miał być powiązany z producentami konkurencyjnej szczepion-ki20). Wakefieldowi odebrano także licencję lekarską.
W połowie pierwszej dekady XXI wieku amerykańska aktorka Jenny McCarthy, bazując na głównych tezach artykułu Wakefielda, zyskała zwolen-ników wśród rodziców, których zaczęła w publicznych, emocjonalnych wy-stąpieniach przekonywać, że szczepionki są niebezpieczne dla ich dzieci. Wo-bec zyskiwania popularności przez ten ruch i powiększającej się liczby dzieci nieszczepionych w 2008 i 2009 roku w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjed-noczonych i Kanadzie notowano pierwsze od dekad przypadki wybuchów ognisk epidemii odry21. Ruch cechuje wykraczające poza zdrowy sceptycyzm (w rozumieniu Nicholsa) przekonanie o możliwości swobodnego odrzucania dorobku nauki jako „jednego z poglądów”. W 2007 roku McCarthy została zaproszona do popularnego talk-show Oprah Winfrey Show, w którym w dys-kusji o szczepionkach postawiono ją na równi z lekarzami, co w oczach od-biorców nadało jej poglądom rangi równoważnej do tej prezentowanej przez mainstream medyczny22.
Według artykułu z magazynu „Time”23, opisującego spór o autyzm, McCarthy jest w pełni świadoma, że eksperci są pewni, że szczepionki nie powodują autyzmu, nie szkodzą dzieciom i że są filarem współczesnej opieki zdrowotnej. Jednak występując w obronie swoich tez, nie wchodzi w
kry-18 A.J. Wakefield, Ileal-lymphoid-nodular hyperplasia, non-specific colitis, and pervasive develop-mental disorder in children, „The Lancet” 1998, t. 351, nr 9103, s. 637–641.
19 T.S. Sathyanarayana Rao, C. Andrade, The MMR vaccine and autism: Sensation, refuta-tion, retracrefuta-tion, and fraud, „Indian Journal of Psychiatry” 2011 Apr-Jun, 53(2), s. 95–96,
‹https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3136032/› (dostęp: 15.11.2017).
20 R. Stein, Wakefield tried to capitalize on autism-vaccine link, report says, „Washington Post”
1.11.2011, ‹http://voices.washingtonpost.com/checkup/2011/01/wakefield_tried_to_
capitalize.html› (dostęp: 15.11.2017).
21 Tamże.
22 K. Vanden Huevel, Jenny McCarthy’s Vaccination Fear-Mongering and the Cult of False Equivalence, „The Nation” 22.07.2013, ‹https://www.thenation.com/article/jenny-mcca-rthys-vaccination-fear-mongering-and-cult-false-equivalence/› (dostęp: 15.11.2017).
23 K.T. Greenfeld, The Autism Debate: Who’s Afraid of Jenny McCarthy?, „Time” nr 175(9), 2010, s. 40
tyczny dialog ze światem medycznym, ale odrzuca jego dorobek całościowo.
„Ja im [ekspertom] mówię: kłamiecie i mamy już tego dość!”24. Na pytanie, jakie ma kompetencje do wypowiadania się w zakresie medycyny, nie mając formalnego przygotowania w tym zakresie, odpowiada, że przygotował ją do tego „Uniwersytet Google”25. Postawa McCarthy jest symptomatyczna:
zarzucając „kłamstwa” całości uznanego świata medycznego, stawia odrzu-cających ekspertyzę w pozycji walczących o prawdę oraz o dobro publicz-ne. Zanegowanie nauki jest z tej perspektywy aktem osiągnięcia prawdziwej dojrzałości obywatelskiej. Ze stanowisk McCarthy oraz emocji im towarzy-szących łatwo można wysnuć przekonanie o istnieniu spisku środowiska me-dycznego, opartego na okłamywaniu obywateli-pacjentów.
Przyjęcie podobnych postaw jest nie tylko kuszące z uwagi na poczucie wej-ścia w krąg nowej wspólnoty „zbuntowanych sprawiedliwych”, ale też atrak-cyjne komercyjnie, przez co zyskują kolejną legitymizację. Popularne pismo ilustrowane „What Doctors Don’t Tell You” na licencji amerykańskiej staje się bestsellerem w kolejnych krajach. Jego polska edycja reklamowana jest opisem:
„Pismo nie tylko ujawnia niedociągnięcia i ograniczenia medycyny oficjalnej, ale również podaje szereg alternatywnych metod leczenia”26. W wydaniu ze stycznia 2013 roku autor jednego z tekstów stwierdzał, że chemioterapia nie tylko nie leczy raka, ale powoduje rozrost nowotworu27. Format zaproponowa-ny przez magazyn stał się komercyjną sensacją na rynku wydawniczym w la-tach 2012–2013. Brytyjski dziennik „The Times”, zaalarmowany niebezpie-czeństwem upowszechniania postaw odrzucających wiedzę medyczną, wzywał do ograniczenia jego zasięgu oddziaływania przez wywieranie presji na super-markety, by nie wystawiały pisma w widocznych miejscach28. W odpowiedzi
24 E. Hall, 11 Things That Jenny McCarthy Has Said About Vaccines, „BuzzFed News” 15.04.2014,
‹https://www.buzzfeed.com/ellievhall/11-things-that-jenny-mccarthy-has-said- about-vaccines?utm_term=.euqRX8onY#.xwKZ8BPgO› (dostęp: 15.11.2017).
25 K. Vanden Huevel, Jenny McCarthy’s Vaccination Fear-Mongering and the Cult of False Equivalence, dz. cyt.
26 Zob. ‹https://ulubionykiosk.pl/wydawnictwo/97-o-czym-lekarze-ci-nie-powiedza› (dostęp:
15.11.2017).
27 G. Chapman, „What Doctors Don’t Tell You” – Dangerous advice, JREF, 11.23.2014, ‹http://
web.randi.org/swift/what-doctors-dont-tell-you-dangerous-advice› (dostęp: 15.11.2017).
28 T. Whipple, Call to ban magazine for scaremongering, „The Times” 1.10.2013, ‹https://
www.thetimes.co.uk/article/call-to-ban-magazine-for-scaremongering-7vztbz60x8b›
(dostęp: 15.11.2017).
redaktor naczelna opisywała problemy swojego pisma jako skutek spisku lobbystów29 – w sposób typowy dla „przeciwników mainstreamu” pozornie występując w obronie wolności słowa i pluralizmu poglądów. Sam tytuł mie-sięcznika sugeruje istnienie zasobu wiedzy, którą posiadają lekarze, ale którą nie dzielą się ze „zwykłymi ludźmi”. Pismo, jak się przedstawia, w przystępny sposób ma uchylać kurtynę i odsłaniać „zakazaną wiedzę”. Czyni to jednak w sposób lekki, odpowiedni dla niewyrobionego czytelnika poszukującego poradników i rozrywki. Stanowi to już kolejny etap w upowszechnianiu się podejścia odrzucającego samą ideę ekspertyzy.
O ile zgoda na ignorowanie autorytetów i dorobku nauki w dziedzinie medycyny szybko zyskała przyjazną twarz popularnej aktorki i magazynu lifestyle’owego, pionierskie publikacje i media podejmujące „alternatywną”
analizę polityki globalnej długo zachowywały nimb tajemniczości, pewnego niebezpieczeństwa w zgłębianiu „tajemnych nauk”, paradoksalnie upodab-niając się do obiektów swojej krytyki, z przypisywaną im elitarnością i eks-kluzywnością. Owa elitarność poszukujących spisków odnosiła się jednak do sposobu myślenia – przekonania o dosięganiu ukrytej prawdy. Z punktu wi-dzenia zasięgu, zdobywania nowych zwolenników, szybko stała się masowa.
Wydarzeniem, które stało się impulsem do rozpowszechnienia się najbar-dziej spektakularnych, nowych ruchów opisujących świat przez pryzmat rze-komych spisków, były zamachy na World Trade Center i Pentagon z 11 wrześ-nia 2001 roku. Jednym z dzieł, które wyniosły ten trend na poziom masowy, był opublikowany w Internecie w 2007 roku paradokumentalny film Petera Josepha Zeitgeist: The Movie30. Łączył niepokojące efekty dźwiękowe i dyna-miczny montaż z niespójnymi i niepopartymi żadnymi faktami komentarza-mi sugerującykomentarza-mi, że zamachy były dziełem rządu Stanów Zjednoczonych.
Film, którego oś narracji stanowiły wypowiedzi propagatorów teorii spisko-wych, przemieszane z selektywnie wybranymi relacjami świadków i ogólno-dostępnymi materiałami archiwalnymi, odniósł spektakularny sukces wśród internautów: był w roku swojej publikacji najczęściej oglądanym materia-łem wideo na platformach Google Video, Vimeo. W odbiorze zwolenni-ków znajomość filmu stawała się formą wtajemniczenia, wejścia do grona
„wiedzących”. Peter Joseph, na bazie popularności filmu i spontanicznego
29 G. Chapman, „What Doctors Don’t Tell You” – Dangerous advice, dz. cyt.
30 Zob. ‹www.zeitgeistmovie.com/› (dostęp: 15.11.2017).
tworzenia się nieformalnego porozumienia podobnie myślących, zainicjował w 2008 roku tworzenie bardziej sformalizowanego ruchu społecznego, który nie odniósł jednak powodzenia31.
Krótkotrwały sukces Zeitgeist unaocznił potencjał do budowania za po-średnictwem Internetu bazy zwolenników dla wyznawców wizji świata, ba-zującej na odrzuceniu „oficjalnej” wersji wydarzeń, całej klasy politycznej oraz mainstreamowych mediów i autorytetów w dziedzinie analizy politologicznej i ekonomii. Na tak przygotowanym gruncie ogromny sukces odniósł Alex Jones, gorący zwolennik teorii o odpowiedzialności rządu USA za zamach z 11 września. Twórca prywatnego kanału „informacyjnego” InfoWars od 2008 roku umieszcza w sieci autorskie komentarze do bieżących wydarzeń, w których z pasją atakuje zmowę elit, dążących do utworzenia „Nowego Ładu Światowego” (New World Order). Jego poglądy są trudne do zdefiniowania:
łączą przekonanie, że najważniejsi biznesmeni, politycy i dziennikarze są człon-kami tajnego stowarzyszenia, przeciwko któremu świadomi ludzie muszą się bronić, podobnie jak przed realizowanym programem stopniowej przemiany ludzi w roboty-niewolników czy celowym, systematycznym truciem dokony-wanym przez lobby farmaceutyczne. Elementy konserwatywne – nienawiść wobec liberalnych elit – łączą się z elementami radykalnej ekologii i libertaria-nizmem. Jego nagrania wideo cieszą się niesłabnącą popularnością użytkowni-ków YouTube – łącznie były obejrzane niemal miliard razy. Milionowe rzesze zwolenników śledzą kanały Jonesa w mediach społecznościowych, a format wypracowany przez InfoWars jest powielany przez amatorskich twórców w in-nych państwach32. Spaja je budowane wśród zwolenników poczucie przynależ-ności do walki o wspólną sprawę. Jedno ze sztandarowych haseł InfoWars: „Ty jesteś ruchem oporu” nobilituje każdego, kto odrzuci mainstreamowy zestaw wiedzy i autorytetów, do rangi bojownika o prawdę. Aktualne hasło przewod-nie serwisu brzmi: „Trwa wojna o twój umysł!”33. Jeszcze bardziej podrywa ono do wewnętrznej niezgody na dawanie posłuchu „fałszywym ekspertom”.
Odrzucenie wszystkiego, co proponują uznani specjaliści – będący częścią spi-sku elit obliczonego na zniewolenie ludzkości – jest więc aktem samoobrony, koniecznym dla powstrzymania zakusów globalistów na nasze ciała i umysły.
31 Zob. ‹www.thezeitgeistmovement.com› (dostęp: 15.11.2017).
32 M.in. kanał Youtube „Monitora Polskiego”, którego autor często powołuje się na Alexa Jonesa,
‹https://www.youtube.com/channel/UCei2F8XW9VA9UIOXLXf4l_A› (dostęp: 15.11.2017).
33 Zob. ‹https://www.infowars.com/› (dostęp: 15.11.2017).
podsumowanie
Zjawiska opisywane zbiorczą, nową kategorią „postprawdy” nie są możli-we do pełnego zdiagnozowania bez uwzględnienia postępujących procesów odrzucania idei ekspertyzy. Niechęć do mainstreamu i elit, mająca pewne uzasadnienie, przejawia się m.in. w ignorowaniu wszelkich stanowisk eksper-ckich, na rzecz „alternatywnych” wytłumaczeń otaczających nas zjawisk. Stała się także psychologicznym uzasadnieniem braku zainteresowania wiedzą spe-cjalistyczną. Wydaje się, że odbudowa zaufania do nauki i jej reprezentantów nie dokona się samoistnie – choć oczekiwać można przesytu publikacjami niskiej jakości poznawczej. Dla odwrócenia tendencji antyintelektualnych niezbędne jest jednak także prowadzenie konsekwentnych działań dla upo-wszechnienia umiejętności poruszania się przez odbiorców w otaczającym wszystkich szumie informacyjnym, zwłaszcza selekcjonowania informacji i weryfikowania źródeł z odwołaniem się do ich wartości merytorycznej.
bibliografia
Adee S., How can Facebook and its users burst the ‘filter bubble’?, „New Scientist”
18.11.2016, ‹https://www.newscientist.com/article/2113246-how-can-facebook-and-its-users-burst-the-filter-bubble/› (dostęp: 15.11.2017).
Andrade C., Sathyanarayana Rao T.S., The MMR vaccine and autism: Sensation, refutation, retraction, and fraud, „Indian Journal of Psychiatry” 2011 Apr-Jun; 53(2), ‹https://
www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3136032/› (dostęp: 15.11.2017).
Chapman G., „What Doctors Don’t Tell You” – Dangerous advice, JREF, ‹http://web.ran-di.org/swift/what-doctors-dont-tell-you-dangerous-advice› (dostęp: 15.11.2017).
Dearden L., The fake refugee images that are being used to distort public opinion on asy-lum seekers, „Independent”, ‹http://www.independent.co.uk/news/world/europe/
the-fake-refugee-images-that-are-being-used-to-distort-public-opinion-on-asylum-seekers-10503703.html› (dostęp: 15.11.2017).
Debunking viral rumors – A story of modern folklore, wystąpienie Jacka Wernera w ra-mach cyklu TEDxStockholm, ‹https://www.youtube.com/watch?v=IbXI0hdviLs›
(dostęp: 15.11.2017).
Dobek-Ostrowska B., Komunikowanie polityczne i publiczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
Dominiczak P., Lynton Crosby: ‘the so-called experts have lost touch with ordinary people’, „The Telegraph”, ‹http://www.telegraph.co.uk/news/general-election-2015/11608589/
Lynton-Crosby-the-so-called-experts-have-lost-touch-with-ordinary-people.html›
(dostęp: 15.11.2017).
Greenfeld K.T., The Autism Debate: Who’s Afraid of Jenny McCarthy?, „Time”, nr 175(9), 2010, s. 40, ‹http://content.time.com/time/subscriber/article/0,33009,1968100-1,00.
html› (dostęp: 15.11.2017).
Hall E., 11 Things That Jenny McCarthy Has Said About Vaccines, „BuzzFed News”,
‹https://www.buzzfeed.com/ellievhall/11-things-that-jenny-mccarthy-has-said-about-vaccines?utm_term=.euqRX8onY#.xwKZ8BPgO› (dostęp: 15.11.2017).
How The ‘Great Meme War’ Moved To France, „BBC Trending”, ‹http://www.bbc.co.uk/
programmes/p04ykfnj› (dostęp: 15.11.2017).
Info Wars, ‹https://www.infowars.com/› (dostęp: 15.11.2017).
Korwin-Mikke wrzuca cytat z Orbana. „Ceni nas wysoko”. Problem w tym, że cytat jest...
nieprawdziwy, Gazeta.pl, ‹http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114871,191 92267,korwin-mikke-wrzuca-cytat-z-orbana-ceni-nas-wysoko-problem.html› (do-stęp: 15.11.2017).
Lutz A., These 6 Corporations Control 90% Of The Media In America, „Business Insider”,
‹http://www.businessinsider.com/these-6-corporations-control-90-of-the-media-in-america-2012-6?IR=T› (dostęp: 15.11.2017).
Nichols T., How America Lost Faith in Expertise, „Foreign Affairs” nr 96/2017, s. 60–73,
‹https://www.foreignaffairs.com/articles/united-states/2017-02-13/how-ameri-ca-lost-faith-expertise› (dostęp: 15.11.2017).
O Czym Lekarze Ci Nie Powiedzą, ‹https://ulubionykiosk.pl/wydawnictwo/97-o-czym-lekarze-ci-nie-powiedza› (dostęp: 15.11.2017).
Orliński W., Kultura internetowej wrzutki, ‹http://wyborcza.pl/magazyn/1,153917,20538 870,kultura-internetowej-wrzutki.html?disableRedirects=true› (dostęp: 15.11.2017).
Perlman M., If It Isn’t on the Internet, It Doesn’t Exist, „International Journal of the Book”
2005/2006, t. 3, z. 3.
Post na profilu Facebook Janusza Korwin-Mikkego, ‹https://www.facebook.com/ja-nusz.korwin.mikke/photos/a.10150563803222060.370988.277681892059/1015 3207709067060/?type=3&permPage=1› (dostęp: 15.11.2015).
Post użytkownika oleeeck na serwisie Wykop, ‹https://www.wykop.pl/wpis/14996849/3--miesiace-temu-chcialem-sobie-zrobic-glupi-zart-e/› (dostęp: 15.11.2017).
Sambrook R., Are Foreign Correspondents Redundant? The changing face of international news, Reuters Institute for the Study of Journalism, Oxford 2010.
Stein R., Wakefield tried to capitalize on autism-vaccine link, report says, „Washington Post”, ‹http://voices.washingtonpost.com/checkup/2011/01/wakefield_tried_to_
capitalize.html› (dostęp: 15.11.2017).
The Zeitgeist Movement, ‹www.thezeitgeistmovement.com› (dostęp: 15.11.2017).
Vanden Huevel K., Jenny McCarthy’s Vaccination Fear-Mongering and the Cult of False Equiv-alence, „The Nation”, ‹https://www.thenation.com/article/jenny-mccarthys-vaccination -fear-mongering-and-cult-false-equivalence/› (dostęp: 15.11.2017).
Wakefield A.J., Ileal-lymphoid-nodular hyperplasia, non-specific colitis, and pervasive de-velopmental disorder in children, „The Lancet” 1998, t. 351, nr 9103.
Whipple T., Call to ban magazine for scaremongering, „The Times”, ‹https://www.
thetimes.co.uk/article/call-to-ban-magazine-for-scaremongering-7vztbz60x8b›
(dostęp: 15.11.2017).
Zeitgeist The Movie, ‹www.zeitgeistmovie.com/› (dostęp: 15.11.2017).
Zelizer B., The Changing Faces of Journalism: Tabloidization, Technology and Truthiness, Routledge, London 2009.
Streszczenie
Wychylenie się wahadła nastrojów społecznych poza utarte ramy nie jest niczym wyjątkowym w najnowszych dziejach. Jednak warunki, w jakich obecnie doko-nuje się „śmierć ekspertyzy” i przejmowanie wartości „źródła” przez wypowiedzi skrajnie nierzetelne, każą wątpić, czy zbiorowy zdrowy rozsądek będzie w stanie samoczynnie przywrócić równowagę. Na niekorzyść działa zwłaszcza niezdolność odbiorców do nawigowania w strumieniach informacyjnych, włączenie poglądów skrajnych (i nieodpowiedzialnych) do głównego obiegu dyskursu publicznego.
Stan refleksji nad informacją, mechanizmami jej tworzenia, selekcjonowania i ab-sorbowania informacji jest kluczowy dla pytania, czy obserwowana obecnie fala
„postprawdy”, eksploatowana przez ruchy populistyczne, osłabnie w konfrontacji ze „zbiorowym zdrowym rozsądkiem”. Bez wątpienia błędy w polityce wydawni-czej i nieoczekiwane, częściowo spontaniczne efekty przeniesienia ciężaru kształ-towania opinii do mediów społecznościowych pozwoliło na utratę zaufania do ekspertyzy na wielu polach.
Słowa kluczowe: ekspertyza, postprawda, informacja, kryzys