Wiadomo, że praca spełnia w życiu jednostki wiele funkcji, a zapewnianie stałego dochodu jest tylko jedną z nich – ważne są również takie aspekty, jak możliwość utrzymywania kontaktów społecznych, ciągłego uczenia się czy organizo-wanie dnia codziennego1. Podobnie bezrobocie – niesie ze sobą wiele zmian, wśród których obniżenie stopy życiowej jest jedną z ważniejszych, ale nie jedyną. Utrata pracy jest też inaczej przeżywana w różnych sytuacjach życiowych, a wiedza o społecznych i psychologicznych aspektach tego wydarzenia może pomóc budować skuteczne narzędzia wsparcia powrotu na rynek pracy osób, które tracą zatrudnienie.
Województwo lubelskie, tak jak wiele innych w Polsce, boryka się z problemem starzenia się populacji – na osobę w wieku produkcyjnym, a więc taką, która może pracować, przypada coraz więcej osób w wieku poprodukcyjnym2. Jednym z rozwią-zań mogących złagodzić skutki tej tendencji jest wspieranie późnego odchodzenia z rynku pracy, a więc dbanie o to, aby osoby starsze chciały i mogły pracować jak najdłużej, a kiedy tracą pracę – by mogły znaleźć ją tak samo łatwo jak osoby z innych grup wiekowych. W niniejszym rozdziale została opisana społeczna i psychologiczna sytuacja osób pozostających bez pracy po 45. roku życia, co może pomóc lepiej wspierać tę grupę i przeciwdziałać przedwczesnemu odchodzeniu z rynku pracy.
Za istotne społeczne i psychologiczne aspekty związane z pozycją na rynku pracy uznaliśmy kilka grup czynników. Po pierwsze, prezentujemy podstawowe charakte-rystyki socjodemograficzne, takie jak wiek, wykształcenie i miejsce zamieszkania.
Charakteryzujemy też popularność korzystania z nowoczesnych rozwiązań w życiu codziennym, takich jak internet czy konto w banku, znajomość języków obcych i doświadczenia związane z wyjazdami zagranicznymi. Po drugie, opisujemy sytuację materialną i zdrowotną respondentów. Po trzecie, szczegółowo charakteryzujemy
1 Por. m.in. A. Schimanek, Potrzeba wspólnego działania, w: Rynek pracy a osoby bezrobotne 50+.
Bariery i szanse, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, Warszawa 2007.
2 Pod koniec 2009 roku wskaźnik obciążenia demograficznego, wyrażający stosunek ludności w wieku poprodukcyjnym do ludności w wieku produkcyjnym wynosił 27,5 przy wartości 25,6 dla całej Polski.
Dane na podstawie: Bank Danych Regionalnych, www.stat.gov.pl (dostęp 30 listopada 2010 roku).
stosunek do pracy, związane z nim działania, nadzieje i obawy: to, czy respondenci jej szukają, w jaki sposób, ewentualnie – dlaczego zrezygnowali z poszukiwań i dlaczego wątpią w pozytywny efekt swoich wysiłków. Po czwarte, opisujemy psychologiczną kondycję respondentów w zależności od sytuacji na rynku pracy: poczucie zadowo-lenia z różnych aspektów życia, poczucie wpływu na własne życie i podobne wskaźniki. Wreszcie na końcu przyjrzeliśmy się sferze wyznawanych wartości dotyczących życia i pracy, porównując deklaracje osób w różnej sytuacji na rynku pracy.
W celu przeprowadzenia wartościowych porównań zdecydowaliśmy się wpro-wadzić podział na kilka grup, między którymi porównania te będą dokonywane.
Dzięki temu będziemy mogli zaobserwować, jakie postawy i zachowania są bardziej powszechne w grupie osób bezrobotnych – czym ta grupa różni się od innych.
Pierwszy, najprostszy podział to odróżnienie osób, które w ciągu siedmiu dni poprzedzających badanie pracowały (lub miały pracę, ale jej nie wykonywały, np.
z powodu choroby, urlopu płatnego lub bezpłatnego, strajku, systemu pracy, urlopu macierzyńskiego), od pozostałych osób, które – z różnych powodów – nie pracowały.
Dzieląc w ten sposób próbę na dwie grupy, uzyskujemy pracujących (59%) oraz niepracujących (41%).
Tabela 1.1. Pracujący i niepracujący
N W procentach
Osoby pracujące (pracujący) 1187 59
Pozostałe osoby (niepracujący) 836 41
Ogółem 2023 100
Grupę osób niepracujących można podzielić na kilka podgrup, kierując się zasadami stosowanymi w badaniach ekonomicznej aktywności ludności (BAEL) prowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny zgodnie z metodologią Międzyna-rodowej Organizacji Pracy. Zasady stosowane w BAEL mają na celu podział populacji ze względu na realną aktywność ekonomiczną. Modyfikując go nieco ze względu na cele naszego badania, można wyróżnić cztery grupy.
Pierwszą grupę tworzą osoby, które nie pracują, ale deklarują, że poszukują pracy oraz że mogłyby podjąć zatrudnienie w badanym lub następnym tygodniu, lub też nie pracują, ale oczekują na podjęcie pracy wcześniej umówionej (8%). W ten sposób w badaniach BAEL identyfikuje się osoby bezrobotne: takie, które w momencie badania rzeczywiście chcą i mogą podjąć pracę, ale jej nie znajdują. Jest to podsta-wowe znaczenie, w jakim w tym rozdziale mówić będziemy o osobach bezrobotnych.
Rysunek 1.1. Aktywni i nieaktywni na rynku pracy (N = 2023)
59%
8%
24%
9%
Osoby pracujące (pracujący) Osoby niepracujące, które deklarują
że poszukują pracy i są gotowe ją podjąć w obecnym lub następnym tygodniu,
oraz oczekujące na podjęcie pracy (bezrobotni)
Osoby niepracujące, które pobierają emeryturę i z tego powodu nie szukają
pracy (emeryci) Osoby niepracujące, które deklarują, że nie poszukują
pracy (bierni zawodowo)
Kolejna grupa, stanowiąca niemal jedną czwartą próby (24%), to osoby, które nie pracują, ale z jakichś powodów nie szukają pracy (specyfika tych powodów będzie niżej analizowana). W badaniach BAEL takie osoby nazywane są biernymi zawo-dowo, a poznanie powodów tej postawy może przyczynić się do opracowania metod wspierania ich powrotu na rynek pracy. Ze względu na cel naszych analiz z grupy osób biernych zawodowo wyróżniliśmy emerytów (8%) – niepracujące osoby, które nie szukają pracy i jednocześnie uzyskały już prawo do pełnej emerytury (mimo że w badaniu brały udział wyłącznie osoby przed osiągnięciem ustawowego wieku emerytalnego, wynoszącego 65 lat w przypadku mężczyzn i 60 lat w przypadku kobiet). Analizy pokazały, że stosunek tych osób do ewentualnego podjęcia zatrudnie-nia i subiektywna ocena sytuacji, w jakiej się znajdują, jest inna niż u osób niepo-bierających emerytury, dlatego w wielu przypadkach będziemy analizować tę grupę oddzielnie lub pominiemy jej opis. Wyróżniona przez nas grupa emerytów to wyłącz-nie osoby wyłącz-niepracujące i wyłącz-nieszukające pracy, które na pytawyłącz-nie dotyczące przyczyn rezygnacji z poszukiwania zatrudnienia wskazały, że pobierają już pełną emeryturę.
Uznaliśmy to za dowód na to, że nie są zainteresowane powrotem na rynek pracy, bo emerytura im wystarcza. Oznacza to, że osoby pobierające emeryturę i jednocześnie pracujące zostały zakwalifikowane do grupy pracujących, a osoby pobierające emeryturę, ale mimo to szukające pracy – do osób bezrobotnych3.
3 Sytuacja łączenia pobierania emerytury i pracy zawodowej jest regulowana prawnie. Przepisy obowią-zujące od 1 stycznia 2009 roku pozwalają osobom, którym przysługuje prawo do emerytury, pobierać świadczenia emerytalne bez konieczności rozwiązywania stosunku pracy. Sytuacja ta najprawdopodob-niej wkrótce ulegnie zmianie: ustawa z 3 grudnia 2010 r. o zmianie ustawy o finansach publicznych oraz niektórych innych ustaw, skierowana pod obrady Senatu, stanowi, że osoby chcące pobierać świadczenia będą musiały zwolnić się z pracy, przy czym nic nie stoi na przeszkodzie, by mogły później zatrudnić się ponownie. Źródło: www.portalzus.pl, dział „Aktualności”(dostęp 10 grudnia 2010 r.).
W większości analiz zostaną zaprezentowane cechy, doświadczenia i opinie zarówno bezrobotnych, jak i biernych zawodowo. Wynika to z faktu, że do obydwu tych grup kierowane mogą być działania z zakresu polityki na rzecz zatrudnienia, a jednocześnie odrębność postaw przyjmowanych przez członków tych grup powinna być uwzględniona przy analizowaniu rynku pracy i projektowaniu skierowanych do nich działań. Jako grupa porównawcza często będzie przywoływana grupa osób zatrudnionych – pozwoli to pokazać, co specyficznego jest w społecznej i psycho-logicznej sytuacji osób pozostających bez pracy.
Przedstawiony podział na osoby bezrobotne i bierne zawodowo jest użyteczny, ale nie odpowiada dokładnie subiektywnym wyobrażeniom o znaczeniu tych pojęć – wiele osób określa się jako bezrobotne po prostu dlatego, że nie ma pracy, niezależnie od tego, czy chcą one lub czy mogłyby ją podjąć; inne mogą się kierować tym, czy są zarejestrowane w urzędzie pracy. W rezultacie odsetek osób, które – zapytane wprost – określają się jako „obecnie bezrobotne”, wynosi 10%. W tej grupie znajdują się również osoby, które opisaliśmy powyżej jako bierne ze względu na to, że nie szukają pracy. Analizując niektóre pytania, będziemy odnosić się do tej deklaracji, zazna-czając że przedstawiamy podział na bezrobocie subiektywne, w przeciwieństwie do omówionego wyżej bezrobocia ekonomicznego.
Trzecim sposobem wskazania na osoby bezrobotne jest wyróżnienie osób, które zadeklarowały, że w chwili badania są zarejestrowane w urzędzie pracy. Takie osoby stanowią 6% próby.
Jak grupy wyróżnione na podstawie trzech kryteriów mają się do siebie? Tabela 1.2. pokazuje, że zbiór „bezrobotni w znaczeniu ekonomicznym” (podstawowym w naszych analizach) zawiera część wspólną i rozłączną ze zbiorami wyróżnionymi na podstawie dwóch pozostałych pytań. Okazało się, że wśród osób uważających się za bezrobotne – obok osób poszukujących pracy i gotowych ją podjąć (53%) – jest też niemal równie liczna grupa tych, którzy nie pracują i nie szukają zatrudnienia (41%).
Pokazuje to, że w potocznym rozumieniu do uznania się za bezrobotnego wystarcza często sam fakt pozostawania bez pracy, bez względu na to, czy czyni się jakieś wysiłki na rzecz zmiany tego stanu rzeczy i czy chce się pracować. Z kolei porów-nanie osób zarejestrowanych w urzędzie pracy z klasyfikacją opartą na aktywności ekonomicznej pokazuje, że niemal trzy czwarte (72%) osób zarejestrowanych rzeczy-wiście szuka pracy, część jednak (18%) jest bierna zawodowo, prawdopodobnie pozo-stając w rejestrach ze względu na pewne korzyści, jakie wiążą się ze statusem osoby bezrobotnej. Również niewielka liczba osób pracujących jest zarejestrowana jako bezrobotni – może to dotyczyć osób pracujących bez zarejestrowanej umowy.
Tabela 1.2. Bezrobotni w znaczeniu ekonomicznym a inne klasyfikacje Osoby określające się
jako bezrobotne (N = 195)
Osoby zarejestrowane w urzędzie pracy
(N = 129) Klasyfikacja według
aktywności ekonomicznej
w procentach
Pracujący (N = 1187) 4 10
Bezrobotni (N = 161) 53 72
Bierni zawodowo (N = 484) 41 18
Emeryci (N = 191) 2 0
1.2. Kim są bezrobotni? Wykształcenie, miejsce zamieszkania i wiek