Wród wielu teorii wyjaniajcych istot zjawiska wypalania si wymienia si równie teori kryzysu (Burisch, ). Mówic o nauczycielu wypalonym, uj-rze w nim mona równie osob dokonujc w swoim yciu przewartociowa, majc poczucie nierealizowania wartoci w yciu, zmagajc si z integrowa-niem procesów poznawczych, afektywnych i motywacyjnych, a wic dowiadcza-jc kryzysu w wartociowaniu. Wiele trudnoci yciowych i kryzysów emocjo-nalnych wie si z podejmowaniem nowych ról (Ole, ), np. nauczyciela-wy-chowawcy, czy radzeniem sobie z powanymi trudnociami w pracy zawodowej. W tabeli zamieszczono statystyki opisowe dla kryzysu w wartociowaniu.
Tabela 27. Statystyki opisowe dla kryzysu w wartociowaniu pedagogów specjalnych ̴̴
ɖ min max s N
8,08 0,00 47 7,61 316
̴
ɖ– rednia arytmetyczna; min – wynik minimalny; max – wynik maksymalny; s – odchy-lenie standardowe; N – liczebno próby
Wyniki badania zwizku, jego kierunku i siy midzy czynnikami wypa-lenia zawodowego i kryzysem w wartociowaniu przedstawiono w tabeli .
Tabela 28. Zestawienie wspóczynników korelacji liniowej Pearsona midzy wyni-kiem ogólnym kryzysu w wartociowaniu pedagogów specjalnych i czynnikami wy-palenia zawodowego
Korelaty r
wyczerpanie emocjonalne a kryzys w wartościowaniu 0,35* poczucie osiągnięć a kryzys w wartościowaniu –0,30* depersonalizacja a kryzys w wartościowaniu 0,31*
*p ,
Wszystkie zalenoci liniowe midzy kryzysem w wartociowaniu i czyn-nikami wypalenia zawodowego okazay si istotnie statystyczne (p , ). Oznacza to, e kryzys zawodowy, jakim jest wypalenie zawodowe, stanowi równoczenie powany kryzys zwizany ze sfer wartociowania.
W zakresie badania zwizku czynników wypalenia zawodowego i wyniku ogólnego kryzysu w wartociowaniu zaobserwowano w przypadku wyczerpania emocjonalnego i depersonalizacji zaleno dodatni, a w przypadku poczucia
18 Wybrane wyniki z tego podrozdziau ukazay si wczeniej w publikacji: Plichta, P. ( c).
131
Wypalenie, wartości, sens – wyniki badań własnych
osigni – zaleno ujemn. Oznacza to z jednej strony, e nasilaniu si kryzysu w wartociowaniu towarzyszy tendencja do wzrostu wyczerpania emocjonalnego i depersonalizacji, a z drugiej, e obnianiu si wyników w zakresie tych dwóch skadników wypalenia zawodowego towarzyszy spadek intensywnoci w zakresie odczuwanego kryzysu w wartociowaniu. Z kolei wzrostowi poczucia osigni zwizanych z wykonywan prac zawodow towarzyszy tendencja do obniania si wartoci wyników w zakresie odczuwania kryzysu i odwrotnie.
Kryzys w wartociowaniu mona analizowa w kategoriach wyniku ogól-nego, jak te pod wzgldem wyrónionych w nim czynników: trudnoci w uporzdkowaniu systemu wartoci w hierarchi, poczucia zagubienia war-toci, dezintegracji w wartociowaniu i poczucia nierealizowania wartoci. Jak wynika z danych zawartych w tabeli , poszczególne wskaniki kryzy-su w wartociowaniu koreluj w podobnym stopniu i identycznym kierunku z czynnikami wypalenia zawodowego jak wynik ogólny.
Tabela 29. Macierz korelacji midzy wymiarami wypalenia zawodowego i kryzysu w wartociowaniu pedagogów specjalnych
Wypalenie zawodowe Kryzys w wartościowaniu Wyczerpanie emocjonalne Poczucie osiągnięć Depersonalizacja H 0,22* –0,23* 0,21* Z 0,25* –0,13* 0,23* D 0,28* –0,27* 0,21* R 0,35* –0,37* 0,36* wynik ogólny 0,35* –0,30* 0,31*
H – Trudno uporzdkowania systemu wartoci w hierarchi; Z – Poczucie zagubienia wartoci; D – Dezintegracja wartociowania; R – Poczucie nierealizowania wartoci; * p ,
Poniewa poziom kryzysu w wartociowaniu posiada normy stenowe, do-konano podziau wyników ogólnych w tym zakresie na „may”, „przecitny” i „wysoki” zgodnie z wczeniej opisanymi zasadami.
Tabela 30. Rozkad wyników w zakresie nasilenia kryzysu w wartociowaniu peda-gogów specjalnych
Nasilenie kryz. w wartość. Liczba badanych osób % badanych osób
małe 110 34,8
przeciętne 160 50,6
wysokie 46 14,6
132 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
Rozkad ten pokazuje, e co szósty pedagog specjalny dowiadcza silnego kryzysu w wartociowaniu. Stan ten moe wynika nie z wykonywanej pracy zawodowej, ale z oczywistego przenikania si ycia osobistego i profesjonal-nego oraz ryzyka naruszania równowagi (work-life balance) midzy tymi sfe-rami, dowiadczany kryzys o charakterze aksjologicznym musi bowiem mie konsekwencje dla funkcjonowania zawodowego.
Poniej przedstawione jest porównanie rednich w zakresie wyczerpania emocjonalnego w grupach o rónym nasileniu kryzysu w wartociowaniu.
Tabela 31. Porównanie rednich wyników wyczerpania emocjonalnego pedagogów specjalnych w poszczególnych podgrupach ze wzgldu na nasilenie kryzysu w war-tociowaniu Nasilenie kryzysu w wartościowaniu Wyczerpanie emocjonalne ̴̴ ɖ s małe 12,17 7,50 przeciętne 14,73 9,31 wysokie 19,00 10,24
wyniki testu Kruskala-Wallisa H = 15,01 p ≤ 0,05
Odnotowane zostay istotne rónice midzy rednimi wyczerpania emo-cjonalnego pedagogów specjalnych w podgrupach wydzielonych na podstawie norm ze wzgldu na nasilenie kryzysu w wartociowaniu (p = , ). Wynik taki potwierdza przypuszczenie, e pedagodzy specjalni o wysokim nasileniu kryzysu w wartociowaniu charakteryzuj si istotnie wyszym stopniem wy-czerpania emocjonalnego ni pedagodzy specjalni o przecitnym i maym na-sileniu kryzysu. Co za tym idzie, im wikszy stopie dowiadczania zagubienia, nierealizowania w yciu wanych wartoci i dezorganizacji ich hierarchii war-toci, tym wyczerpanie emocjonalne jest silniejsze, co obrazuje wykres (s. ). Wydaje si równie, e pedagodzy specjalni dowiadczajcy wikszego nasilenia kryzysu w wartociowaniu bd w mniejszym stopniu odczuwa satysfakcj i osignicia zwizane ze swoj prac ni pedagodzy specjalni o maym nasileniu kryzysu w wartociowaniu.
Tabela 32. Porównanie rednich wyników poczucia osigni pedagogów specjalnych w poszczególnych podgrupach ze wzgldu na nasilenie kryzysu w wartociowaniu
Nasilenie kryzysu w wartościowaniu Poczucie osiągnięć ̴̴ ɖ s małe 37,92 6,29 przeciętne 35,10 7,55 wysokie 32,09 8,47
133
Wypalenie, wartości, sens – wyniki badań własnych
Zgodnie z oczekiwaniami rónice midzy rednimi w zakresie poczucia osigni okazay si istotne statystycznie (p = , ). W grupie pedagogów specjalnych o maym nasileniu kryzysu w wartociowaniu redni poziom po-czucia osigni by najwyszy, a w grupie o wysokim nasileniu tego kryzysu poczucie osigni byo najnisze. Gra czny obraz tego porównania przed-stawia wykres (s. ).
Interpersonalny aspekt wypalenia, jakim jest depersonalizacja (deperso-nalizowanie), polega na prezentowaniu w kontakcie z wychowankiem zacho-wa negatywnych, izolowanie si od niego, bezduszno, cynizm itd. Czy za-tem nasilenie kryzysu w wartociowaniu rónicuje badane osoby w nasileniu takich zachowa?
Tabela 33. Porównanie rednich wyników depersonalizacji pedagogów specjalnych w po-szczególnych podgrupach ze wzgldu na nasilenie kryzysu w wartociowaniu
Nasilenie kryzysu w wartościowaniu Depersonalizacja ̴̴ ɖ s małe 2,15 2,72 przeciętne 3,44 3,91 wysokie 5,09 5,27
wyniki testu Kruskala-Wallisa H = 13,19 p ≤ 0,05
Wykres 2. rednie wyniki wyczerpania emocjonalnego pedagogów specjalnych w pod-grupach o rónym stopniu nasilenia kryzysu w wartociowaniu
WE Wykres średnich
WE: WYCZERPANIE EMOCJONALNE
POZIOM KRYZYSU W WARTOŚCIOWANIU
Wartości WE 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
134 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
W grupie o maym stopniu nasilenia kryzysu w wartociowaniu redni wynik w depersonalizacji jest dwukrotnie wyszy ni w grupie pedagogów specjalnych charakteryzujcych si duym nasileniem kryzysu. Rónice mi-dzy rednimi wynikami w zakresie depersonalizacji s istotne statystycznie (p = , ). Wynik taki pokazuje, e pedagodzy specjalni o wysokim nasile-niu kryzysu w wartociowanasile-niu charakteryzuj si istotnie wyszym stopniem depersonalizacji ni pedagodzy specjalni o przecitnym i maym nasileniu kryzysu (p , ). Gra czny obraz takich wyników przedstawia wykres (s. ).
Omówione wyniki wydaj si nie podlega zakócajcemu wpywowi pci, poniewa porównanie rednich (tabela ) nie wykazao istotnoci rónic midzy grupami kobiet i mczyzn pod wzgldem kryzysu w wartociowa-niu (p = , dla testu nieparametrycznego i p = , dla testu t-Studenta).
Tabela 34. Rónice w zakresie wyniku ogólnego kryzysu w wartociowaniu kobiet i mczyzn Płeć N ̴̴ ɖ s Z p1 t df p2 kobiety 249 8,03 7,75 0,62 n.i. 0,20 314 n.i. mężczyźni 67 8,24 7,10 PO Wykres średnich
PO: POCZUCIE OSIĄGNIĘĆ
POZIOM KRYZYSU W WARTOŚCIOWANIU
Wartości PO 31 32 33 34 35 36 37 38 39
niski przeciętny wysoki
Wykres 3. rednie wyniki poczucia osigni pedagogów specjalnych w podgrupach o rónym stopniu nasilenia kryzysu w wartociowaniu
135
Wypalenie, wartości, sens – wyniki badań własnych
Kolejnym krokiem w analizie danych jest próba okrelenia siy zwizku midzy kryzysem w wartociowaniu i wynikiem ogólnym w zakresie poczucia sensu ycia mierzonego Testem PIL. W tabeli poniej przedstawione s war-toci wspóczynników korelacji midzy wspomnianymi wyej zmiennymi.
Tabela 35. Zalenoci liniowe midzy kryzysem w wartociowaniu i poczuciem sen-su ycia
Poczucie sensu życia
H –0,10*
Z –0,36*
D –0,42*
R –0,51*
wynik ogólny KKW –0,52*
*p , ; H – Trudno uporzdkowania systemu wartoci w hierarchi; Z – Poczucie za-gubienia wartoci; D – Dezintegracja wartociowania; R – Poczucie nierealizowania wartoci Wartoci wszystkich wspóczynników s istotne statystycznie i maj cha-rakter ujemny, co wskazuje na to, e wraz ze wzrostem poczucia sensu ycia u badanych oligofrenopedagogów maleje tendencja do odczuwania kryzysu
Wykres 4. rednie wyniki depersonalizacji pedagogów specjalnych w podgrupach o rónym stopniu nasilenia kryzysu w wartociowaniu
D Wykres średnich
D: DEPERSONALIZACJA
POZIOM KRYZYSU W WARTOŚCIOWANIU
Wartości D 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 5,0 5,5
136 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
w wartociowaniu. Z kolei wzrostowi nasilenia dowiadczanego kryzysu to-warzyszy obnianie si poczucia sensu ycia. Najsilniejszy zwizek zosta za-obserwowany w przypadku badania relacji poczucia sensu ycia z poczuciem niezrealizowania wartoci, a najsabszy z odczuwaniem trudnoci w uporzd-kowaniu wartoci w hierarchi. Wydaje si to zgodne z oczekiwaniami, gdy niejednokrotnie w tej pracy zostaa podkrelona rola niepowodzenia w reali-zacji wasnych celów i ideaów w powstawaniu zgeneralizowanego poczucia braku znaczcego wpywu na swoje ycie.