W grupie uczniów z niepenosprawnoci szczególne miejsce zajmuj osoby niepenosprawne intelektualnie wymagajce znacznego na ogó wsparcia, za-równo instrumentalnego, jak i emocjonalnego. Oprócz istotnie ograniczonych moliwoci intelektualnych (m.in. gorsza pami, trudnoci w uczeniu si mi-mowolnym), wspówystpuje niedorozwój umiejtnoci spoecznych, radze-nia sobie z codziennym funkcjonowaniem i zaburzone umiejtnoci komu-nikacyjne. Innymi sowy niepenosprawno intelektualna ma charakter glo-balny. Personel pracujcy z osobami niepenosprawnymi intelektualnie czsto spotyka si z silnym pobudzeniem emocjonalnym swoich podopiecznych. Po-wanym obcieniem jest równie przeduajcy si kontakt z osobami o zo-onych problemach i charakteryzujcych si niskim stopniem zaspokojenia swoich potrzeb, co wymaga od personelu duego powicenia i empatycznego zaangaowania. Jednymi z najczciej badanych i powszechnie wystpujcych obcie s trudne zachowania (challenging behaviours) wychowanków (np. Hatton i in., ; Hastings, ; Jenkins, Rose i Lovell, ). Osoby pracu-jce z takimi podopiecznymi wykazuj wicej negatywnych reakcji o charak-terze emocjonalnym (Rose i in., ). Niektóre z takich zachowa kierowa-ne s przeciwko innym. Warto te przywoa wyniki podawakierowa-ne przez King Bobisk i Piotra Gaeckiego ( ), zgodnie z którymi ryzyko wystpienia
57
Obciążenia w pracy i ryzyko wypalania się w pracy pedagoga specjalnego
zaburze psychicznych wród niepenosprawnych intelektualnie jest trzy– czterokrotnie wiksze ni w populacji generalnej. Do najczciej opisywanych zaburze zachowania wystpujcych w grupie osób niepenosprawnych in-telektualnie zalicza si m.in. agresj, autoagresj, ucieczki, wybuchy zoci, przejadanie si, nieprawidowe zachowania seksualne, kompulsje oraz zacho-wania stereotypowe. Steve Dyer i Lyn Quine () zauwaaj, e trudnoci w porozumiewaniu si i samouszkadzanie si s powanym ródem obcie i mog prowadzi do wypalenia. Stres zawodowy uwaaj za zjawisko wpy-wajce negatywnie na jako oddziaywa edukacyjnych i wychowawczych oraz przynoszce negatywne skutki dla samych pracowników, sprzyjajc od-czuwanemu pogarszaniu si zdrowia psychicznego i zycznego.
Osoby niepenosprawne intelektualnie s opisywane jako zaleni lu-dzie wymagajcy zarówno emocjonalnego, jak i instrumentalnego wsparcia (Maslach, ), najczciej ze sabo rozwinitymi spoecznymi i komunika-cyjnymi umiejtnociami. Do typowego opisu takich osób nale równie za-chowania nietypowe, zaburzone jako sposób komunikowania si ze wiatem. Specy ka pracy pedagoga specjalnego nie jest wyznaczona jedynie trud-nociami natury dydaktycznej i organizacyjnej procesu nauczania wynika-jcymi z de cytu intelektualnego wychowanków. Niezwykle istotnym wy-zwaniem stojcym przed pedagogiem specjalnym jest równie radzenie sobie z kwestiami wynikajcymi z zaburze dotyczcych spoecznego i emocjo-nalnego funkcjonowania osób z niepenosprawnoci intelektualn. W prze-ciwiestwie do typowo rozwijajcych si dzieci te z niepenosprawnoci intelektualn znacznie gorzej radz sobie z rozpoznawaniem, wyraaniem i regulowaniem wasnych emocji, reagowaniem na uczucia innych ludzi, prze-strzeganiem formalnych i nieformalnych regu spoecznych oraz nawizy-waniem i podtrzymynawizy-waniem przyjani (Kasari i Bauminger, ). Tak wic ograniczenia poznawcze utrudniaj zarówno rozpoznawanie wasnych, jak i cudzych stanów emocjonalnych. Z natury rzeczy emocje nale do bardzo zoonych form ludzkiego funkcjonowania i wraz z postpujcym de cytem intelektualnym spada równie zdolno efektywnej regulacji emocjonalnej. Ograniczenia poznawcze w tym wzgldzie przejawiaj si np. poprzez nie-umiejtno unikania nieprzyjemnych sytuacji, jak równie poprzez niepo-dejmowanie dziaa sucych podtrzymywaniu pozytywnych interakcji. Dla osób z niepenosprawnoci intelektualn du trudno stanowi adekwatne reagowanie na zoone emocjonalnie sytuacje (Carr i O’Reilly, , s. – ). Z kolei Kocielak () podkrela wystpujce u nich ograniczone moliwo-ci panowania nad popdami, nisk samokontrol, podwyszony bd ob-niony nastrój, wahania nastrojów, pobudzenie ruchowe oraz nieadekwat-ne reakcje obronnieadekwat-ne. Wystpowanie rónych trudnych zachowa wpywa za-równo na samego wychowanka, jak i jego otoczenie, w tym pedagogów spe-cjalnych. Z kolei zbyt czste dowiadczanie emocjonalnego wzburzenia jest
58 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
interpretowane jako poraka profesjonalna. Wiele osób moe wtedy czu, e ich formalne przygotowanie do pracy nie odpowiada wymogom, jakie stawia przed nimi praca zawodowa (Maslach, ). Czciowe potwierdzenie zna-lazo to w wynikach bada Laurie Stempien i Rogera Loeba ( ), które po-kazay, e pedagodzy specjalni pracujcy z uczniami z zaburzeniami emocjo-nalnymi uzyskali nisze wyniki w zakresie satysfakcji z pracy w porównaniu z populacj generaln nauczycieli.
Stres w pracy dotyczy sytuacji, w których postrzegane wymagania, trud-noci przekraczaj indywidualne moliwoci radzenia sobie i wykonywania pracy zgodnie z przyjtymi standardami. Typowe obcienia w pracy z oso-bami z niepenosprawnoci intelektualn dotycz ich trudnych zachowa, relacji ze wspópracownikami i kwestii organizacyjnych (np. niedobór perso-nelu). Badania Erika Søndenaa i wspópracowników ( ) wykazay, e per-sonel pracujcy z osobami z niepenosprawnoci intelektualn dowiadcza znacznego ryzyka zwizanego z naraeniem na agresj ze strony podopiecz-nych ( % pracowników przynajmniej jeden raz stao si o ar takiej sytu-acji w cigu roku poprzedzajcego badanie). Osoby z niepenosprawnoci intelektualn mona uzna za jednych z najtrudniejszych klientów do pracy w szeroko rozumianym sektorze pomocowym, a stan wiedzy na ten temat nie jest wystarczajcy.
Trudne zachowania wychowanków stanowi powane, a wedug niektó-rych najwaniejsze ródo stresu w pracy z niepenosprawnymi intelektu-alnie podopiecznymi. Brian Stanley i Penny Standen ( ) zauwaaj, e zachowania kierowane na zewntrz, np. agresja, byy czciej postrzegane jako kontrolowalne w odrónieniu od zachowa kierowanych „do siebie”, ta-kich jak samouszkadzanie si (autoagresja), które byo postrzegane jako stae i niepoddajce si dziaaniom personelu. Trudnoci takie nabieraj jeszcze powaniejszego wydwiku w kontekcie niewystarczajcego przygotowania personelu (tylko w ,% by szkolony w radzeniu sobie z trudnymi zacho-waniami). Sophie Mills i John Rose ( ) zauwaaj, e powszechnie uznaje si kopotliwe zachowania podopiecznych z niepenosprawnoci intelektu-aln za przyczyn stresu i wypalenia nauczycieli, ale zwizek ten jest niejed-noznaczny. Przykadem mog by tutaj badania Man Cheung Chung i Carly Harding ( ), którzy znaleli zwizek midzy nasileniem takich zacho-wa a zwikszonym wyczerpaniem emocjonalnym i zmniejszonym poczu-ciem osigni osobistych.
W ograniczaniu stresu zwizanego z zachowaniami uczniów podkrela si rol kompetencji pedagogów specjalnych w zarzdzaniu porzdkiem, dyscy-plin oraz potrzeb radzenia sobie z trudnymi zachowaniami (Fore III, Martin i Bender, ). Rozumienie trudnych zachowa wychowanków ze specjal-nymi potrzebami edukacyjspecjal-nymi jest czynnikiem chronicym przed kosztami uprawiania zawodu pedagoga specjalnego. Osigniciu tego celu moe suy
59
Obciążenia w pracy i ryzyko wypalania się w pracy pedagoga specjalnego
podejcie FABIs (Functional Assessment-based Intervention) oparte na ocenie funkcji, jakie peni te zachowania (Lane, Oakes, Cox, ).
Z bada Sk ( a) wynika, e wród polskich nauczycieli stres zwizany z zachowaniem uczniów jest relatywnie niszy ni w przypadku bada tej gru-py zawodowej prowadzonych w innych krajach. Natomiast wedug Sekuowicz ( ) nauczyciele w pogbionych wywiadach podaj, e s coraz czciej nara-eni na akty przemocy ze strony uczniów o obnionej sprawnoci intelektualnej i jednoczenie niedostosowanych spoecznie. Zdaniem Faye Antoniou, Fotini Poly-chroni i B. Walters (za: Sekuowicz ) w przypadku nauczycieli dzieci niepeno-sprawnych problem stanowi zrónicowane, czsto nieprzewidywalne zachowanie podopiecznych. Inn kwesti wywierajc wpyw na odczuwanie stresu zawodo-wego jest równie wiek uczniów – zasadniczo praca z modszymi uczniami uwa-ana jest za mniej wypalajc, chocia mechanizm tego zjawiska nie jest znany. Nie bez znaczenia pod wzgldem siy odczuwanego stresu jest take po-ziom funkcjonowania podopiecznych. Zdaniem Hannah Tynan i Davida Allen ( ) personel pracujcy z osobami z lekk niepenosprawnoci intelektu-aln mia poczucie wikszej kontroli nad ich zachowaniami i w zwizku z tym wykazywa nisze nasilenie stresu ni kadra opiekucza zajmujca si osoba-mi z gbszyosoba-mi postaciaosoba-mi niepenosprawnoci intelektualnej.
Jeli mówimy o obcieniach zwizanych ze stopniem problemów ucznia, warto podkreli, e w zwizku z trwajcymi procesami integracyjnymi (w-czajcymi) do szkolnictwa specjalnego tra aj uczniowie z najpowaniejszy-mi problemanajpowaniejszy-mi, którzy mog w szkolnictwie ogólnodostpnym lub integra-cyjnym nie by mile widziani.
Wyniki dotychczasowych bada z problematyk stresu i osoby pedagoga specjalnego nie wypadaj optymistycznie. Wyniki niemieckich bada (Baier, , za: Olszak, ) dowodz, e wysokie wymagania stawiane nauczycie-lowi szkoy specjalnej, uciliwo i stres zwizane z wykonywaniem tej pro-fesji czyni ten zawód bardzo trudnym, natomiast zajmuje on ostatnie miej-sce w hierarchii prestiu wszystkich specjalnoci nauczycielskich. Presti ten, zdaniem autora, jest zaleny od „materialnej” wartoci ucznia. „Skoro spoe-czestwo jest skonne uplasowa jubilera wyej ni na przykad blacharza, bo jubiler pracuje z bardziej wartociowym materiaem, to tak prawdopodobnie ocenia si te kategorie nauczycieli. Decydujce wydaj si tu uzdolnienia uczniów” (Olszak, , s. ). O sukcesy nie jest za atwo w pracy pedago-gów specjalnych. Wedug Wolfganga Huga:
nauczanie dzieci potrzebujcych szczególnej pomocy jest zadaniem nie-wdzicznym i powodujcym frustracj. Reakcje uczniów s czsto nieprze-widywalne, wspópraca z rodzicami, jeli mona na tak liczy, jest trudna, zaangaowanie instytucji z zewntrz przypadkowe i niekonsekwentne, poza tym trudno oceni moliwoci uczniów (za: Olszak, , s. ).
60 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych