Dziaalnoci zawodow, która czsto konfrontuje pracowników z pytaniami o sens, jest praca pedagoga specjalnego pracujcego ze szczególnie trudny-mi uczniatrudny-mi i wychowankatrudny-mi. Utrata poczucia sensu skutkujca niepowo-dzeniem w realizacji roli zawodowej moe by powanym zagroeniem dla osoby potrzebujcej pomocy. Jednym z okrele „poraki” osób pracujcych na rzecz innych ludzi jest wypalenie zawodowe, zwane czasem procesem utra-ty zudze (Pines, ). Cho zdecydowana mniejszo osób dochodzi do stanu cakowitego wypalenia si, to jednak prawdopodobnie znaczna cz pracowników przechodzi kryzys dotyczcy swojej kariery zawodowej. Std potencjalne rozmiary zjawiska i jego moliwe konsekwencje sprawiaj, e jest to zagadnienie wane dla pedagogiki.
W literaturze krajowej wypalenie zawodowe nauczycieli pojawia si coraz czciej. Niestety, wci niewiele jest opracowa o charakterze empirycznym (m.in.: Krawulska-Ptaszyska, ; Goliska i witochowski, ; Mandal, ; Sk, i ; Tucholska, ; Grzegorzewska, ) i dotyczcych pedagogów specjalnych (m.in. Korzon, ; Kwiatkowski, ; Kli i Kos-sewska, ; KosKos-sewska, ; Pyalski, ; Sekuowicz, i ; Chrzanowska, ).
Wypalenie jest znaczcym problemem wspóczesnego szkolnictwa. Na przykad w badaniach Sekuowicz ( , ) wskanik penoobjawo-wego wypalenia wyniós , % w tzw. szkoach masowych i % w specjalnych, wskazujce na znacznie czstsze wystpowanie tego fenomenu w szkolnic-twie specjalnym („segregacyjnym”), co spowodowane jest prawdopodobnie
86 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
przez konieczno radzenia sobie ze znacznie bardziej obciajcymi sytu-acjami wynikajcymi m.in. z niepenosprawnoci i wspówystpujcych zabu-rze. Jeszcze wysze wyniki odnotowano wród zatrudnionych w placówkach specjalnych dla osób niepenosprawnych intelektualnie, gdzie ,% badanych nauczycieli uznano za wypalonych i ,% za zagroonych wypaleniem.
Wedug Sekuowicz ( ) pedagodzy specjalni wymagaj pomocy, ponie-wa pracuj ze szczególnym rodzajem klienta, który z racji swojej niepeno-sprawnoci w znacznie mniejszym stopniu moe przeciwstawi si deperso-nalizowaniu i innym negatywnym dziaaniom nauczyciela. Wychodzc z tego stanowiska, pomoc udzielona pedagogowi przekada si bdzie na osob wy-chowanka. Wielu nauczycieli nie poszukuje pomocy innych, gdy uznaj, e to oni powinni pomaga, bowiem taka jest ich rola zawodowa. Czsto jest równie tak, e nie maj do kogo si zwróci o pomoc. Dowodem na to s wy-powiedzi, e wsparcie mog otrzyma jedynie od Boga, na co wskazuj wyniki bada (Sekuowicz, , s. ). Tak wic jedn z grup przyczyn wypalenia mona wiza z osob klienta. „Praca z osobami upoledzonymi umysowo przez duszy okres czasu jest uciliwa zarówno pod wzgldem zycznym, jak i psychicznym” (Sekuowicz, , s. ). W podobnym duchu wypowiada si Dykcik, wedug którego praca z osobami z niepenosprawnoci intelektu-aln (przede wszystkim gbsz) przynosi znacznie mniej satysfakcji. Nauczy-ciele rzadko mog oczekiwa wyranej poprawy funkcjonowania swoich pod-opiecznych. Efekty ich pracy s rozcignite w czasie. Wraz z wystpujcym de cytem intelektualnym obserwuje si zaburzenia wielozakresowe. W zwiz-ku z tym przygotowanie nauczycieli musi by interdyscyplinarne. Wymaga to wic cigego doskonalenia swoich umiejtnoci (Dykcik, , s. ).
Wypalenie zawodowe wydaje si szczególnie wane ze wzgldu na szcze-góln rol w utrudnianiu realizacji potrzeb podopiecznych. Jak pisze John Holt, „nie ma istoty bardziej bezbronnej, bdcej o ar w peniejszym sensie tego sowa, ni czowiek, który nie moe wybra czy zmieni swoich opie-kunów ani od nich uciec” (, s. ). Z tak sytuacj mamy najczciej do czynienia w przypadku osób z gbszymi stopniami niepenosprawnoci in-telektualnej funkcjonujcych w formach opieki instytucjonalnej.
Personel pracujcy z osobami z niepenosprawnoci intelektualn na-raony jest na wystpienie wypalenia zawodowego – stanu wyczerpania emocjonalnego i zycznego bdcego wynikiem przeduajcego si stresu w miejscu pracy. Wypalenie zakóca wydajno, satysfakcj z pracy, ‘wykra-cza’ moe poza miejsce pracy, wpywajc na dobrostan, prowadzc czasem do powanych problemów ze zdrowiem psychicznym (m.in. depresji i uywa-nia substancji psychoaktywnych) (Hensel, Lunsky, Dewa, ).
Osoby wypalone zawodowo nawizuj mniej pozytywnych interakcji z klientami i oferuj mniej wsparcia, co wykazay m.in. badania Lawson, O’Brien ( ) czy Rose, Jones i Fletcher (a).
87
Obciążenia w pracy i ryzyko wypalania się w pracy pedagoga specjalnego
Maslach ( ) sformuowaa tez, zgodnie z któr rónice w intensywno-ci oraz we wzorach wypalenia zawodowego s funkcj specy cznych zmien-nych, jak np. moliwo oceny cech odbiorcy „zachowania pomocnego”. Zda-niem Maslach przypisywanie sobie cech negatywnych przez osoby pomagajce jest silniejsze w sytuacjach, w których trudniej jest dokona waciwej oceny atrybutów odbiorcy zachowa pomocnych, jak w przypadku osób zaburzonych umysowo (Kli i Kossewska, , s. ). Wyniki rónych bada pozwalaj na stwierdzenie, e jednym z czynników determinujcych dowiadczanie stresu i wypalenia jest rodzaj i gboko zaburze podopiecznych. Nauczyciele musz by przygotowani na moliwo pojawienia si u podopiecznych zachowa de-strukcyjnych i agresywnych (Sekuowicz, , s. – ). Zdaniem Katarzyny Kampert ( ) o ryzyku zagroe pyncych ze strony osób pomagajcych moemy mówi szczególnie w przypadku pracy z osobami z gbsz niepeno-sprawnoci intelektualn, ze zoonymi niepenosprawnociami i trudnocia-mi w komunikowaniu si. Ryzyko to moe wynika z postawy bezre eksyjnoci („tak robi wszyscy”) oraz niepewnoci lub braku kompetencji (sztywne rygory-styczne przestrzeganie procedur, nastawienie na sukces rehabilitacyjny jako cel sam w sobie). Natomiast cakowity brak przymusu (nie-przemocy) postulowany przez „ideologów podmiotowoci” przyczynia si moe zdaniem Kampert do ograniczenia osigania swoich moliwoci przez wychowanków. O kwestiach przymusu w pracy pedagogów specjalnych pisze równie Kosakowski ( ). Z kolei Stanisaw Kowalik () zauwaa, e w deniu do sukcesu rehabilita-cyjnego niektórzy pomagajcy mog wykazywa tendencje do przedmiotowego traktowania osób rehabilitowanych i stosowania metod wtpliwych etycznie.
Jakkolwiek analiza bada nad rozpowszechnieniem wypalenia poród osób pracujcych z osobami z niepenosprawnoci intelektualn wykazuje istnie-nie tego zjawiska w teje grupie, to jednak obserwuje si tendencj znikow (Skirrow, Hatton ). Jednak ze wzgldu na powane skutki dla personelu, dla jakoci ycia podopiecznych, oraz dla funkcjonowania organizacji, zjawisko wypalenia powinno by przedmiotem szczególnej uwagi w zawodach pomoco-wych. W literaturze przedmiotu dotyczcej pracy z osobami z niepenospraw-noci intelektualn wiele czynników powodujcych wypalenie zostao ju opi-sanych, natomiast stosunkowo niewiele z nich poddano, zdaniem Elizabeth Mutkins, Rhonda Brown i Einar Thorsteinsson ( ), empirycznej wery kacji.
Jednym z najczciej wymienianych czynników ryzyka stanowicych znaczne obcienie w pracy z osobami niepenosprawnymi intelektualnie s zachowania trudne (kopotliwe), które obejmuj bardzo szeroki zakres spo-ecznie niewaciwych zachowa stanowicych zagroenie zarówno dla sa-mej jednostki, jak i dla jej otoczenia (np. agresja, autoagresja, zjadanie nie-jadalnych substancji itp.). Zdaniem Hastingsa ( ) trudnoci w radzeniu sobie z takimi obcieniami stanowi mog przyczyn wypalania si w pra-cy z osobami niepenosprawnymi intelektualnie. Potwierdzenia takie znale
88 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
mona równie w badaniach Jennifer Hensel i wspópracowników (Hensel, Lunsky, Dewa, ), w których zaobserwowano statystycznie istotny pozy-tywny zwizek midzy naraeniem na agresj ze strony podopiecznych a wy-palaniem si personelu (w zakresie wyczerpania emocjonalnego i depersona-lizacji). W badaniach Hastingsa i Brown ( ) negatywne reakcje personelu, takie jak emocjonalna zo, lk, depresja, byy efektem trudnych zachowa, a te ostatnie miay zwizek z wyczerpaniem emocjonalnym i depersonalizacj. Warto jednak zauway, e moemy równie mówi o ryzyku swojego rodzaju sprzenia zwrotnego, poniewa w pewnych okolicznociach wystpowanie trudnych zachowa moe wynika albo by wzmocnione niewaciwymi po-stawami personelu. Noone i Hastings ( ), stosujc podejcie wypywajce z analizy zachowa, zakadaj swoist wzajemno w relacjach klientów i ich opiekunów, która moe pojawia si w okrelonych sytuacjach, np. brak umie-jtnoci czy gotowoci do budowania spoecznych relacji ze strony personelu moe wywoywa zachowania polegajce na „domaganiu si” uwagi. W innym scenariuszu wypadków wystpowanie awersyjnych bodców (np. stosowanie przymusu) moe wywoa trudne zachowanie wychowanka, który dziki nie-mu moe unikn przykrej dla siebie sytuacji. Wsparcie osobiste i organiza-cyjne moe pomóc w podniesieniu poczucia sensu podejmowanych dziaa i stanowi bufor chronicy przed wyczerpaniem emocjonalnym.
Znaczny wzrost publikacji w latach . XX wieku przeoy si równie w pewnym stopniu na pojawienie si w literaturze wyników bada dotycz-cych zjawiska wyczerpania nauczycieli pracujdotycz-cych w placówkach specjal-nych, pracujcych z dziemi z zaburzeniami emocjonalnymi, ociaymi umysowo, z zaburzeniami w zachowaniu i z guchymi. Z przegldu wynika, e atwiej jest obserwowa pojawienie si i opisywa symptomy ni je de nio-wa (za: Korzon, ). Po analizie bada (Fengler, ) dotyczcych nauczy-cieli i wychowawców, które przeprowadzono na wiecie w latach –, stwierdzono korelacje wypalenia ze wskazanymi w Tabeli cechami.
Tabela 3. Wybrane badania dotyczce wypalenia zawodowego wród pedagogów
Autor i rok badań Zawód Cechy korelujące z wypaleniem
Morgan i Reinhart, 1985
nauczyciele szkół specjalnych
długi staż pracy Crane i in., 1986 nauczyciele szkół
specjalnych
konfl ikt ról, dwoistość ról Fimian i in., 1986 nauczyciele szkół
specjalnych
przeciążenie pracą, brak uznania, ni-skie wynagrodzenie, problemy z dys-cypliną, problemy z własną motywa-cją, strach, uczucie wyczerpania ródo: Fengler, , s. –
89
Obciążenia w pracy i ryzyko wypalania się w pracy pedagoga specjalnego
W badaniach Korzon () wyczerpanie emocjonalne byo bardziej na-silone u pedagogów specjalnych, natomiast wysze wyniki w zakresie de-personalizacji i obnionego poczucia osigni uzyskali nauczyciele z tzw. szkó powszechnych (ogólnodostpnych). Wród nauczycieli ze szkó specjal-nych poziom wyczerpania emocjonalnego by najwyszy wród pedagogów specjalnych w zakresie edukacji i rehabilitacji osób z niepenosprawnoci intelektualn. Z kolei Joanna Kossewska ( ) w swoich badaniach nad uwa-runkowaniami postaw, którymi obja nauczycieli rónego rodzaju placówek ksztacenia specjalnego, wykazaa bardzo mae rónice midzy badanymi grupami pod wzgldem nasilenia symptomów wypalenia zawodowego.
Zgodnie z koncepcj Lazarusa-Folkmana ( ) ludzie o okrelonych ce-chach osobowociowych postrzegaj specy czne aspekty sytuacji jako mniej czy bardziej stresujce i reaguj odmiennie na te wanie sytuacje. W bada-niach Rose, Davida, Jonesa ( ) podejmowano temat neurotyzmu i eks-trawersji wród personelu pracujcego z niepenosprawnymi intelektualnie. Okazao si, e wysoki poziom ekstrawersji by skorelowany z niskim po-ziomem stresu, a wysoki neurotyzm z silnym odczuwaniem stresu. Ludzie neurotyczni postrzegaj sprawy jako problemy, wzmacniajc w ten sposób znaczenie bodców, z kolei ekstrawertycy maja tendencje do postrzegania i interpretowania zewntrznych bodców w pozytywny, niezagraajcy spo-sób. Zarówno neurotyzm, jak ekstrawersja s silnie uwarunkowane tempera-mentalnie, co byo m.in. przedmiotem bada dotyczcych polskich pedago-gów resocjalizacyjnych (Pyalski, a, b). Im bardziej badane osoby s neurotyczne, tym bardziej podatne s na wyczerpanie i mniej odczuwaj osi-gnicia zwizane z prac i ogólny dobrostan. Takiego efektu nie zaobserwo-wano dla depersonalizacji. Z kolei ekstrawersja wydaje si czynnikiem chro-nicym przed wypaleniem. Z wyników bada prowadzonych w tym obszarze mona wywnioskowa, e osoby pracujce z osobami z niepenosprawnoci intelektualn (szczególnie z osobami wykazujcymi due nasienie trudnych zachowa) powinny by wiadome swoich waciwoci, np. cech osobowocio-wych, które z jednej strony mog mie znaczenie chronice, z drugiej jednak mog przyczyni si do powstawania trudnych sytuacji i negatywnego wpy-wu na odczuwany dobrostan.
W polskich badaniach Pyalskiego ( a), w przeciwiestwie do innych opracowa, okazao si, e wypalenie zawodowe w badanej grupie pedago-gów specjalnych (resocjalizacyjnych) nie wykazywao zwizku z pci i sta-em pracy. Pozytywne korelacje wystpoway midzy wyczerpaniem emocjo-nalnym a czstotliwoci i nasileniem dolegliwoci somatycznych. Nie byo istotnego zwizku midzy wypaleniem zawodowym a chorobami psychoso-matycznymi i negatywnymi zachowaniami zdrowotnymi badanych nauczy-cieli (Pyalski, b, s. ). Poprzez zastosowanie metody regresji kroko-wej w badaniach Pyalskiego ( b) wykazano, e najwikszy samodzielny
90 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
udzia w wyjanianiu wariancji wyczerpania emocjonalnego ma reaktywno. Z kolei najwikszy wpyw na odczuwanie osigni maj aktywno i reak-tywno emocjonalna, a na ksztatowanie si depersonalizacji w grupie pe-dagogów resocjalizacyjnych – neurotyzm i wytrzymao (Pyalski a, s. – ). Duy zwizek wypalenia zawodowego z cechami osobowoci pe-dagogów resocjalizacyjnych o wzgldnie staym i biologicznie zdetermino-wanym charakterze (zmiennymi temperamentalnymi) sugeruje, jak twierdzi autor, przydatno prowadzenia bada selekcyjnych do zawodu uwzgldniaj-cych pomiar pewnych cech osobowociowych. Niestety brak jest takich bada w odniesieniu do innych grup pedagogów specjalnych.
Sekuowicz ( , ) na podstawie swoich bada wyodrbnia syl-wetek pedagogów specjalnych, ich kompetencji, roli zawodowej, z uwzgld-nieniem poziomu wypalenia zawodowego. W gronie nauczycieli niewypalo-nych znaleli si: pedagog szczliwy, pedagog dojrzay, pedagog bdzcy, pedagog rozgoryczony i pedagog ambiwalentny. Do zagroonych wypaleniem zaliczya: pedagoga rozwijajcego si. Bardzo powanie zagroon grup s: pedagog pragmatyk, pedagog sfrustrowany i pedagog przeciony. Natomiast penoobjawowe wypalenie reprezentowa pedagog przymuszony.
Z bada Iwony Chrzanowskiej ( ) wynika zaleno midzy stopniem wypalenia zawodowego a tendencj do negatywnego oceniania uczniów. Gru-p nauczycieli klas I–III o stau pracy powyej lat mona okreli jako wy-palonych zawodowo. W przypadku drugiego etapu edukacyjnego sta pracy nie okaza si zmienn rónicujc. Wyniki pokazay, e bardziej stresogenny charakter posiada praca z modzie dorastajc.
Na podstawie systematycznych bada mona stwierdzi, e personel pra-cujcy z osobami niepenosprawnymi intelektualnie jest bardziej naraony na wypalenie ni przedstawiciele innych profesji zwizanych z pomaganiem. Bardzo interesujc konstatacj odnajdziemy u Søndenaa i wspópracowni-ków ( ), którzy zauwaaj, e najbardziej naraeni na wypalenie s pra-cownicy najbardziej podani z punktu widzenia organizacji (skonni do po-wice, idealistyczni, zaangaowani) i naley tak sytuacj traktowa jako wskanik niewydolnego systemu wsparcia w miejscu pracy. Niektórzy bada-cze zauwaaj jednak, e poziom wypalenia personelu pracujcego z niepe-nosprawnymi intelektualnie podopiecznymi w badaniach bywa podobny lub nawet nieco mniejszy ni wród innych przedstawicieli sub spoecznych (Mutkins, Brown, Thorsteinsson, ), a wyniki badania Sutton i Huberty ( ) pokazuj, e nauczyciele ze szkó specjalnych wykazuj wyszy po-ziom satysfakcji z wykonywanej pracy ni nauczyciele ze szkó powszechnych. Wypalenie rzadziej bywa badane jako zmienna niezalena – niektóre ba-dania pokazuj negatywny wpyw tego zjawiska na zachowanie nauczyciela w klasie (np. maa liczba interakcji z uczniami) i wyniki jego uczniów (Biglan i in., ). Zwizek oceniania uczniów niepenosprawnych intelektualnie
91
Obciążenia w pracy i ryzyko wypalania się w pracy pedagoga specjalnego
z poziomem wypalenia zawodowego ich nauczycieli badaa równie Chrza-nowska ( ).