Zarówno wypalenie, jak i poczucie sensu ycia dysponuj z osobna bogat li-teratur przedmiotu i bada. Idea Frankla, mówica o tym, e poszukiwanie egzystencjalnego znaczenia odgrywa niezwykle wan rol m.in. w zdrowiu jednostki, cieszy si niemaym uznaniem w szeroko rozumianej humanisty-ce i naukach spoecznych. Wypalenie z tej perspektywy jest konsekwencj poraki w poszukiwaniu sensu ycia poprzez prac zawodow. Utrata sensu w kontekcie pracy oznacza utrat/brak znaczenia tego, co si robi, oraz ludzi, z którymi i dla których si pracuje. Ju od pocztku podejmowania kwestii wypalenia, „wyczerpanie duchowe” pojawiao si w próbach konceptualizacji zjawiska, np. w klasycznej pracy Freudenbergera ( ), natomiast badawczo zwizek midzy poczuciem sensu ycia a wypaleniem ma bardzo ograniczony dorobek. Do nielicznych prac w polskiej literaturze wicych kwestie sen-su i wypalenia naley zaliczy artyku Roberta Palusiskiego ( ), w któ-rym zauwaa, e syndrom chronicznego zmczenia oraz wypalenie zawodo-we mog w znacznej mierze wynika z braku moliwoci realizacji potrzeby sensu.
Nie ma zgody co do de niowania poczucia sensu ycia, nie wspominajc o jego pomiarze, chocia np. zdaniem Popielskiego jest on moliwy metoda-mi empirycznymetoda-mi. Wszystkie dotychczasowe próby badawcze w tym zakresie maj waciwie tylko jedn cech wspóln: odwouj si do Frankla jako od-krywcy konstruktu. Jak ju zostao wspomniane, istnieje bardzo ograniczo-na liczba bada ograniczo-nad wypaleniem ulokowaograniczo-na w tzw. egzystencjalnym mode-lu wypalenia, cho uywa si w nich rónych terminów, m.in. egzystencjal-ne spenienie (existential ful llment), egzystencjalny dobrostan (existential
well-being), cel ycia (purpose-in-life) i duchowy dobrostan (spiritual
well-be-ing). Do nielicznych przykadów nale badania Welko Tomika i Elviry To-mic ( ), z których wynika, e brak poczucia egzystencjalnego spenienia si okaza si wan determinant wypalenia wród nauczycieli i dyrektorów
5 Egzystencjalne spenienie wedug Tomic i Tomic rozumiane jest jako: wolno ducho-wa (spiritual freedom), zdolno do transcendencji (capacity to transcend), dystans do siebie
72 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
szkó. Autorzy w swoim artykule podkrelaj równie niemal zupeny brak bada koncentrujcych si na egzystencjalnym kontekcie wypalenia. We-dug nich poczucie egzystencjalnego spenienia moe by wan zmienn wykorzystywan w projektowaniu interwencji antywypaleniowych.
Pines czy w tzw. egzystencjalnym modelu wypalenia kwestie realizacji sensu ycia i wypalenia zawodowego. Twierdzi, e gówna przyczyna wypa-lenia tkwi w deprywacji ludzkiej potrzeby sensu ycia. Kiedy ludzie próbuj znale sens swego ycia poprzez prac i dochodz do przekonania, e zawie-dli – wypalaj si (Pines, ). Zdaniem Pines przyczyn tego, e poszukiwa-nie sensu ycia jest tak potn si, jest podstawowa tragedia, której wszyscy ludzie musz stawi czoa – ostateczno i nieuchronno mierci.
Nasza potrzeba, aby wierzy, e to, co robimy, ma sens, jest naszym sposo-bem radzenia sobie z udrk spowodowan przez wiadomo tego, e jeste-my miertelni. Aby unikn i zaprzeczy mierci, musimy czu si bohatera-mi, wiedzie, e nasze ycie ma sens, e liczy si w wyszym, »kosmicznym« porzdku rzeczy (Pines, , s. ).
W minionych wiekach najwiksze znaczenie w przezwycianiu mierci miaa dla ludzi religia. Obecnie wiara nie dla wszystkich i nie w tak duym stopniu udziela odpowiedzi na pytania egzystencjalne. Dla takich osób jed-nym z najczciej wybieranych sposobów poszukiwania sensu ycia jest praca. Kiedy ludzie myl, e nie sprostali jej wymogom i wyzwaniom, ulegaj wypa-leniu. W przedstawianej koncepcji przyczyn wypalenia jest „niepowodzenie w egzystencjalnym poszukiwaniu sensu” (Pines, , s. – ).
Zdaniem Pines ( ) ludzie potrzebuj wiary w to, e to, co robi, ma sens, dziki czemu mog przezwyciy wasn miertelno i ograniczo-no. Wybór zawodu jest przedsiwziciem niezwykle zoonym i uwarunko-wanym – czsto wyrónia si nastpujce czynniki biorce udzia w dokona-niu takiego wyboru: uzdolnienia, zainteresowania, zasoby, ograniczenia, magania, i moliwoci. Wedug Pines i Oreniya’i Yafe-Yanai ( ) ludzie wy-bieraj zawody, które umoliwiaj im ponowne zdobycie dziecicego znacz-cego dowiadczenia, zaspokojenie niezaspokojonych w dziecistwie potrzeb lub/i spenienie oczekiwa zawodowych formuowanych przez najbliszych. Zgodnie z podejciem psychoanalitycznym najwiksze pasje i zaangaowanie ego s zwizane z nierozwizanymi kwestiami z dziecistwa rozumianymi jako „symboliczne zranienie” (metaphoric wound) i nadzieja na uleczenie tej rany. Zarzdzanie trudnymi zachowaniami uczniów, przemoc, apatia, sabe relacje personel–uczniowie, biurokratyzacja, brak wsparcia w radzeniu sobie z trudnymi zachowaniami i brak moliwoci bycia wysuchanym (posiadania
73
Obciążenia w pracy i ryzyko wypalania się w pracy pedagoga specjalnego
wpywu na zmiany zachodzce w placówce) wystpuje zarówno w orodkach specjalnych, jak i ogólnodostpnych. Pines sugeruje, e wród nauczycieli cz-stym scenariuszem bdcym ródem ich wyboru zawodu jest traumatyczne dziecice wydarzenie, które ma zwizek z byciem wymiewanym, ponianym bd obraanym lub ze znalezieniem si w powanym niebezpieczestwie (Pines, ). We wszystkich analizowanych przypadkach wypalenia podsta-wow przyczyn by brak moliwoci czerpania egzystencjalnego znaczenia z tego, co si robi, a nie – jakby si mogo wydawa – trudne warunki pracy.
Pines przedstawia argumenty na rzecz tezy wiadczcej o tym, e gówna przyczyna wypalenia tkwi w ludzkiej potrzebie sensu ycia. „Chcemy wierzy, e nasze ycie ma sens, e to, co robimy – a zatem i my sami – jest poyteczne i wane” (Pines, , s. ). Jako potwierdzenie przytacza twierdzenie Fran-kla o tym, e denie do znalezienia sensu w yciu cz owieka jest jego g ówn
si motywacyjn. Inspiracj dla Frankla staa si równie – w dziedzinie ak-sjologii – hierarchia wartoci (oraz uznanie ich obiektywnego charakteru) wprowadzona przez Schelera oraz jego de nicja osoby duchowej (za: Mentel, ). Gdy ludzie próbuj odnale sens swego ycia w pracy i maj poczu-cie, e zawiedli, wynikiem jest wypalenie. Z tego powodu, jak twierdzi Pines, o wypaleniu mona mówi w stosunku do osób majcych ambitne cele i due oczekiwania w momencie podejmowania pracy (co do tej tezy nie ma zgod-noci midzy badaczami zjawiska wypalenia). Wydaje si, e o wypalaniu si mona równie mówi w stosunku do osób posiadajcych realistyczn ocen i wizj wasnej roli w yciu podopiecznych, z tym e wypalenie jest z ca pew-noci bardziej bolesne dla osób wysoko zmotywowanych. Jest równie bar-dziej widoczne i odczuwalne dla osób z zewntrz, poniewa osoba taka „spa-da” z wysokiego puapu wiadczonych usug i zaangaowania. „Okazuje si, e kiedy wysoko wykwali kowanym pracownikom o silnej motywacji, którzy identy kuj si ze swoj prac i spodziewaj si czerpa z niej poczucie sensu istnienia, nie udaje si zrealizowa celów zawodowych i czuj si niezdolni do skutecznego dziaania, staj si podatni na wypalenie” (Pines, , s. ). „Kiedy »peni zapau, ideaów i powicenia nauczyciele« maj poczucie, e nie s w stanie ksztaci i inspirowa swych uczniów […], wówczas prawdopo-dobnie ulegn oni wypaleniu” (Faber, za: Pines, , s. ). „Kiedy u nauczy-cieli niezaspokojone s potrzeby samorealizacji i szacunku do siebie samego, wtedy istnieje wysokie prawdopodobiestwo wypalenia” (Andersen i Iwanic-ki, za: Pines, , s. ). Naley sdzi, e osoby, które przyszy do pracy z pragnieniem pomagania innym i czerpania z tego pozytywnych bodców – satysfakcji, radoci itp., jeli w pewnym momencie swojej kariery zawodowej dowiadczaj poczucia, e ponieli porak, e bez wzgldu na to, jak bardzo bd si stara, to i tak bdzie to niewystarczajce – wówczas wypalaj si. Wypalaj si równie dlatego, e ich wiedza, umiejtnoci i dowiadczenie nie id w parze z zamiarami i oczekiwaniami (Sekuowicz, ).
74 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
Kiedy na co dzie trudno jest widzie postpy, trudno czu si wynagro-dzonym za wysiki, wtedy czekamy i szukamy Wielkiej Rekompensaty (Big
Payo ). Ta sytuacja odpowiada kontekstowi pedagogiki specjalnej, gdzie zwaszcza w pracy z osobami z gbsz niepenosprawnoci intelektualn nie zawsze atwo jest cieszy si postpami swoich uczniów, wychowanków i widzie w ich postpach swój udzia. Ironia zwizana z wypaleniem polega na tym, e osoby najbardziej zorientowane na ideay i poszukiwanie sensu s najbardziej naraone na wypalenie. „Nie spotkaem w yciu wypalonego czo-wieka, który nie zaczyna jako idealista w pewnym zakresie” (Freudenberger i Richelson, , za: Bulka, , s. ). Z tego punktu widzenia wypalenie nie jest moliwe (a przynajmniej znacznie mniej prawdopodobne) w przypadku osób, które rozpoczynay swoj karier zawodow bez pocztkowego zaanga-owania, których sytuacj opisuje termin „alienacja”. Alienacja wynika z po-stawy „Nie obchodzi mnie to”, natomiast w wypaleniu mamy do czynienia z postaw „Zaley mi – to jest dla mnie wane” (Pines, Aronson, Kafry, ).
Wedug Pines:
[Proces utraty zudze] raz jeszcze uwypukla gówn przyczyn wypalenia – poczucie poraki w egzystencjalnym poszukiwaniu sensu ycia. Jeli nie czujesz si oddany swojej sprawie, jeli pracujesz z ludmi, lecz nie troszczysz si o nich, jeli nie jeste emocjonalnie zaangaowany w swoj prac – to jest mao prawdopodobne, aby si wypali. Jeli jednak jeste oddany swojej pra-cy i emocjonalnie w ni zaangaowany, jeli si spodziewasz czerpa z prapra-cy poczucie sensu swojej egzystencji – a czujesz, e poniose porak, to praw-dopodobnie jeste kandydatem do wypalenia si (Pines, , s. ).
Negatywne zdanie jednostki na temat wasnej skutecznoci i kompeten-cji odbiera poczucie sensu wykonywanych dziaa w stosunku do drugiego czowieka. Kontakt z ludmi w sytuacji niesienia pomocy jest tak wanym aspektem ycia osoby pomagajcej, e mona si spodziewa, e uprawniony jest pogld: „jeli moja praca ma znaczenie, to i ja mam znaczenie”. Powodem wypalenia nie s obiektywne poraki, lecz poczucie danej osoby, e jej dzia-ania nie maj znaczenia i sensu. „Powodem, dla którego sukces, kompetencja i skuteczno s tak wane, jest to, i dostarczaj one ludziom poczucia, e ich dziaania – a wic i oni sami – s uyteczni i wani, e ich ycie ma znaczenie w wyszym porzdku rzeczy” (Pines, , s. ).
Reuven Bulka ( ) w swojej pracy „Logoterapia jako odpowied na wy-palenie” („Logotherapy as an answer to burnout”) zauwaa, e wypalanie si w miejscu pracy ma charakter epidemii. Jego zdaniem wynika ono z indywi-dualnych wyborów, np. wybierajc prac, do której nikt nas nie zmusza, wybie-ramy te potencjalne konsekwencje zwizane z jej realizowaniem. Freuden-gerger (Freudenberger i Richelson, ) nazywa wypalenie „potworem ycia
75
Obciążenia w pracy i ryzyko wypalania się w pracy pedagoga specjalnego
spoecznego” i nasz cig walk o wypenienie sensem naszego ycia w za-tomizowanym, „pokawakowanym” wiecie.
W swojej wizji wypalenia Alfried Längle ( ) uznaje je za przeduajcy si stan wyczerpania wykonywan prac zawodow, natomiast w szerszej per-spektywie wypalenie de niuje jako rodzaj egzystencjalnej próni (existential
vacuum) charakteryzujcej si apati, znudzeniem i utrat zainteresowania relacjami z ludmi. Ludzie funkcjonujcy w stanie egzystencjalnej próni zda-niem Rudolfa Karazmana (za: Tomic i Tomic, ) uzyskuj wysze rezultaty w zakresie depersonalizacji i wyczerpania emocjonalnego.
Inn prób oszacowania egzystencjalnej motywacji jako jedn z deter-minant wypalania si byy badania Chan Yiu-kee i Catherine Tang ( ). Wynika z nich, e osoby, które z sukcesem wczaj prac do swojego planu egzystencjalnego, pracuj z wewntrznego nakazu – std dowiadczaj znacz-nie mznacz-niej dyskomfortu (przymusu) ni ci, którzy dowiadczaj zewntrznej presji. Wyniki Tomika i Tomic ( ) s zgodne z rezultatami m.in. Pines ( ), Loonstry, Brouwersa i Tomika ( ), którzy twierdz, e posiada-nie poczucia egzystencjalnego speposiada-nienia jest czynnikiem chronicym i a-godzcym w procesie wypalania si. Im silniejsze poczucie spenienia, tym ludzie mniej cierpi z powodu wypalenia. Existential ful llment jest egzysten-cjalnym wymiarem badanym w samopisie dotyczcym wypalenia (N = ) holenderskich nauczycieli (Brouwers, Evers, Tomic, ). Na koncepcji eg-zystencjalnego spenienia oparte jest narzdzie badawcze Skala Egzystencjal-na (Existence Scale) autorstwa Alfrieda Länglego, Christine Orgler i Michaela Kundiego ( ). Kwestionariusz bada kompetencje w znaczcym, penym sensu (meaningful) radzeniu sobie ze sob i wiatem. Autorzy twierdz, e czowiek musi zrobi cztery kroki na drodze do egzystencjalnego spenienia si posiadanych potencjaów, a mianowicie: „Poszukiwanie sensu w yciu”, „Zrozumienie jakociowych relacji midzy przedmiotami i midzy jednostk a wiatem zewntrznym”, „Indywidualne wybory sporód rónych moliwo-ci” oraz „Ponoszenie odpowiedzialnoci za realizacj swoich planów”. Pierw-sze dwa wymiary tworz czynnik „P” – Rozwój osobowoci (Development of
personality), a trzeci i czwarty czynnik „E” – Sfer egzystencjaln (Existential
eld). Analiza regresji w badaniach ujawnia, e im nisze wyniki w dystan-sie do dystan-siebie (self-distance), tym wysze wyczerpanie emocjonalne. Równie ujemn zaleno zaobserwowano midzy zdolnoci do przekraczania sie-bie (samotrans cendencj) a depersonalizacj, z kolei odpowiedzialno i sa-motranscendencja istotnie pozytywnie koreloway z poczuciem osigni osobistych. Zdaniem Länglego ( ) ludziom wypalonym brakuje poczucia wewntrznego spenienia lub, mówic inaczej, le rozpoznaj swoje potrzeby i skadniki penego, satysfakcjonujcego ycia. Jego koncepcja zostaa badaw-czo zwery kowana, dajc zaskakujco mocne przesanki – wyniki potwier-dzajce suszno przyjtych zaoe. Egzystencjalne spenienie (existential
76 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
ful llment) wyjania znaczn cz zmiennoci wyczerpania emocjonalnego, cynizmu i poczucia skutecznoci wasnej. Kierunek przyczynowoci musi jed-nak jeszcze zosta poddany dalszym analizom. Na tej koncepcji oparta jest równie interwencja – pomoc dla osób wypalonych: „Existential Ful llment Approach” czy „Mindfulness Based Stress Reduction” (MBSR) – która wyko-rzystujc podejcie egzystencjalne, wykazuje skuteczno w radzeniu sobie z wypaleniem w rónych grupach zawodowych.
W badaniach sowackich na rol zwizku poczucia sensu ycia i wypale-nia zawodowego wskazuje Zelinova ():
System szkolnictwa, procesy wychowawcze oraz edukacyjne powinny wspo-maga równie poszukiwanie sensu ycia, którego wynikiem byaby realiza-cja wartoci. Wychowanie ma wspomaga te wartoci, które czowieka mo-tywuj, rozwijaj i chroni. Ch poznania sensu ycia moe ulega redukcji oraz deformacji zarówno u jednostki, jak i w grupie, jak i w spoeczestwie. Niekiedy prowadzi to do poczucia bezsensu, a nawet pustki, które Frankl na-zywa próni egzystencjaln. Stan ten moemy równie nazwa syndromem wypalenia zawodowego (Zelinova, , s. ).
Jeli mówimy o egzystencjalnym aspekcie wypalenia, to niestety nie ma takich kompleksowych bada wród pedagogów specjalnych, wic powoy-wanie si na wyniki bada wród nauczycieli ze szkó ogólnodostpnych ma swoje oczywiste ograniczenia.
Wypalenie jest rozpoznane jako wane wielowymiarowe zjawisko, któ-re zostao zbadane z wielu perspektyw, ale kwestie sensu i egzystencjalny aspekt naley do najmniej rozpoznanych jednostkowych aspektów wypalenia. Badania potwierdziy, e wymiar egzystencjalnego spenienia si (existential
ful llment) wykazuje silne zwizki z wypalaniem si (Loonstra, Brouwers, Tomic, ). Wypalenie, jak podkrela si w omawianym modelu, jest po-rak w poszukiwaniu sensu i znaczenia wasnych dziaa. Pozostaje zdaniem Bulki pytanie o to, czy istniej empiryczne przesanki potwierdzajce zaoe-nie, e sens i znaczenie s centralnymi modalnociami ukierunkowujcymi ludzki byt, czy te wypalenie jest raczej przypadkiem opartym na dobrych intencjach, ale ze le ukierunkowanym poszukiwaniem sensu. Bulka ( ) nawizuje tu do alienacji pracowników, szczególnie tych, którzy s „daleko” od kocowego produktu, nad wytworzeniem którego pracuj. Do pewnego stopnia dotyczy to równie pedagogów (zwaszcza specjalnych), którzy cza-sami s konfrontowani z brakiem moliwoci potwierdzenia swoich wysików i obserwowania pozytywnych skutków wasnej dziaalnoci.
Na znaczenie egzystencjalnego komponentu w badaniach nad stresem i wypalaniem si zwracaj uwag równie krajowi badacze (np. Plichta, b). W badaniach Instytutu Medycyny Pracy w odzi (Pyalski, )
77
Obciążenia w pracy i ryzyko wypalania się w pracy pedagoga specjalnego
% badanych nauczycieli uzyskao wysokie wyniki w zakresie czynnika Bra-ku sensu pracy, co uzna naley za wynik niepokojcy. Z kolei w badaniach Piotra Plichty ( ), prowadzonych wród pedagogów specjalnych pracuj-cych z uczniami z niepenosprawnoci intelektualn w ódzkich szkoach specjalnych, byo to a %, co musi budzi powane obawy o kondycj za-wodow i osobist tej grupy. Wyniki Pyalskiego s zgodne z egzystencjalnym modelem Pines, poniewa wysze wyniki w zakresie braku sensu pracy ozna-czay równie wysze wyniki w zakresie wyniku ogólnego oraz wszystkich czynników wypalenia zawodowego (r = , , p , ) (Pyalski, , s. ).
Najwaniejsz z praktycznych implikacji egzystencjalnego modelu wypa-lenia zawodowego jest zwrócenie uwagi na rol znaczenia i sensu, jakich pra-gnie dowiadcza czowiek w zwizku z pomaganiem innemu czowiekowi. Wyznacza to, jak ju zostao wskazane, potrzeb odpowiedniego przygoto-wywania kandydatów do profesji pedagogicznych.