Podstawowym narzdziem pracy, jakie posiada pedagog, jest on sam i jego oso-bowo. Oznacza to m.in., e kluczowe dla wykonywania obowizków zawo-dowych w pracy z czowiekiem, oprócz wiedzy profesjonalnej, wyksztacenia, jest to, kim si jest, jakie si ma cechy temperamentalne, dowiadczenia oso-biste, system wartoci. „Pewna cze kompetencji zawodowych staje si wic mniej uchwytna – nie wynika bezporednio jedynie z wiedzy i umiejtnoci” (Pyalski, ). Podobnie rzecz si ma w przypadku innych przedstawicieli profesji pomocowych. Zatem ksztacenie tzw. kompetencji mikkich, np. prak-tyczno-moralnych (oprócz tych twardych, np. metodycznych), moe mie po-wany wpyw na zabezpieczanie si przed procesami zwizanymi ze spadkiem zaangaowania, poczuciem braku pozytywnego wpywu na ycie drugiego czowieka czy dowiadczaniem braku sensu w wykonywanej profesji.
„Jeeli dobrego nauczyciela czyni wiat jego percepcji, to wynika z tego, e percepcyjny wiat studenta winien by podstawow spraw programów ksztacenia nauczycieli” (Kwiatkowska, , s. ). Doceniajc rol „kompe-tencji aksjologicznych”, Prescott i Hopkins ( ) sformuowali wniosek, e zadaniem uczelni powinno by ksztatowanie waciwej hierarchii wartoci u przyszych pedagogów specjalnych. Johnson, z uwagi na rol w procesie po-mocy, jak peni pedagog, sugeruje, i w rekrutacji na kierunku pedagogika specjalna powinny by uwzgldniane cechy osobowociowe kandydatów (za: Olszak, , s. ).
Proces ksztacenia, twierdzi Lech Witkowski ( ), powinien pomóc w uwiadomieniu kandydatom do bycia osob pomagajc fakt ambiwalen-cji roli jako warunku radzenia sobie z ni, czsto oni bowiem idealizuj swój zawód.
Modzi adepci do zawodu nauczycielskiego bardzo czsto pojmuj zawód jako dziaanie bezkon iktowe, zwaszcza wtedy, gdy caym sercem tej pra-cy si oddaj. Na ogó te w razie braku oczekiwanej reakcji swych uczniów, doznaj niejednokrotnie zawodu (Kwiatkowska, , s. ).
Zasadno adekwatnego przygotowania kandydata do zawodu znajduje potwierdzenie m.in. w opinii Augustyna Baki (), w myl której nasta-wienia i przewiadczenia, z jakimi pracownicy przychodz do pracy, o wiele silniej wyznaczaj psychologiczne reakcje na prac ni sama obiektywna rze-czywisto pracy.
92 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
Warto w tym miejscu pokreli rol pracy nad oczekiwaniami studentów od przyszej pracy. Scott Meier ( ), autor koncepcji wypalenia jako „wzoru bdnych oczekiwa”, uwaa, e wypalenie jest zespoem, który powstaje pod wpywem bdnych oczekiwa, nie odpowiadajcych rzeczywistej sytuacji w miejscu pracy (za: Sekuowicz, , s. ). Tak wic urealnianie oczekiwa jest na pewno form rozwoju kompetencji i jednoczenie adekwatnej pro lak-tyki wypalenia zawodowego. W podobnym duchu wybrzmiewaj wybrane re-komendacje w ograniczaniu zjawiska wypalenia zawodowego wród pedago-gów specjalnych (Fore III, Martin i Bender, ). S to m.in.: ksztatowanie realistycznych oczekiwa u studentów i nauczycieli – pedagogów specjalnych rozpoczynajcych prac, wspieranie modych nauczycieli w radzeniu sobie z brakiem dyscypliny u uczniów, moliwo obserwowania innych pedagogów specjalnych w pracy oraz przygotowanie dowiadczonych nauczycieli do bycia mentorami niedowiadczonych wspópracowników.
Wikszo de nicji wypalenia spotykanych w literaturze naukowej uznaje wypalenie za stan zmczenia i wyczerpania emocjonalnego, które s koco-wym wynikiem procesu utraty zudze. Std bardzo wane wydaje si takie ksztacenie kandydatów do zawodów pomocowych, które bdzie kado na-cisk na urealnienie oczekiwa od pracy z drugim czowiekiem. Podstawo-wym warunkiem, który chroni pedagogów przed szalestwem, jest zdaniem Philippe’a Meirieu ( , s. ) zgoda na poraki – pedagog, w szczególnoci specjalny, powinien umie sobie radzi z niepowodzeniami.
Zdolno do zaakceptowania negatywnych dowiadcze to co najtrudniej-szego w wiecie: zaakceptowanie poraek i dalsze denie do tego, aby ucze odnosi sukcesy. Denie do tego, aby ucze mia sukcesy, ale bez oczekiwa-nia na to, e ja osobicie bd si móg tym sukcesem cieszy. Rezygnacja z nastawienia kupieckiego, zgodnie z którym kady mój wysiek musi by opacalny. To s warunki niezbdne do tego, aby nauczanie nie byo ponurym przymusem, ale aby nauczanie byo rozjanione wiatem etyki […] Denie do oczekiwania na wdziczno jest namacalnym dowodem jakoci mojej po-stawy nauczyciela […] Ulegajc pokusie mechanicznego oczekiwania na suk-ces, sytuuj si na paszczynie handlowej, nie etycznej. Gdybym za kadym razem by „opacony” za to, co robi, w postaci sukcesu, to na czym mogaby polega moja zasuga?
W podobnym duchu wypowiada si Speck:
Kady pedagog wie, e dobrze jest nie oczekiwa […] zbyt wiele. Nie istniej adne „pakiety moralnoci”, które pedagog musiaby jedynie wysa, aby zo-stay odebrane i odtworzone. Nie ma te adnego absolutnego zobowizania drugiego czowieka do odpowiadania na wszelkie yczenia i oczekiwania,
93
Obciążenia w pracy i ryzyko wypalania się w pracy pedagoga specjalnego
które s do niego kierowane, tak jak nie naley spodziewa si wdzicznoci adresata wychowania. Pozostaje ono prezentem (Speck a, s. ).
W podobnej perspektywie naley widzie równie sowa Kwiatkowskiej, która powoujc si na koncepcj „asymetrii interpersonalnej” Emmanuela Le-vinasa, pisze: „Jestem odpowiedzialny za bliniego bez oczekiwania na wza-jemno z jego strony. To ja mog o arowa swoje ycie bliniemu. To, czy spotykam si z wzajemnoci, to nie jest moja sprawa. Staje si podmiotem szczególnie wówczas, gdy nie spotykam si z wzajemnoci” (Kwiatkowska, , s. ). Mona powiedzie, e nie oczekujc nagrody – nie ma rozcza-rowania.
Przywoane wczeniej argumenty dotyczce potrzeby przyjcia etycznej (niehandlowej) perspektywy mog by uyteczne w kontekcie planowania dziaa zapobiegawczych, np. na poziomie ksztacenia kandydatów do za-wodu. Co powinno si jednak uczyni, kiedy do wypalenia ju dochodzi lub mamy do czynienia z powanym ryzykiem jego wystpienia?
W swoim artykule Logotherapy as an answer to burnout Bulka ( ) pro-ponuje uycie technik logoterapeutycznych w pomocy osobom wypalonym i zagroonym wypaleniem. Wymienia nastpujce obszary, w których powin-ny zawiera si dziaania antywypaleniowe:
›
lozo a pracy (Philosophy of Work). Wedug Frankla () to ycie, a nie praca jest gównym zadaniem czowieka, wic nie naley myli pracy z yciem. Moliwe jest osignicie zada yciowych poprzez c, ale nie tylko poprzez ni. Szukanie obszarów sensu (równie w pra-cy) jest dziaaniem naraonym na próby – nie zawsze s udane i trzeba by z tym pogodzonym,›
dere eksja (Dere ection). Czsto w pedeutologii podkrela si zna-czenie poddawania re eksji przez nauczycieli rónych dziaa, sy-tuacji, zachowa zwizanych z wykonywan prac. Czasami jednak moe przybiera to formy nadmiarowe („hiperre eksyjne”), frustra-cyjne, np. rozwaania nad wasnym rozczarowaniem pyncym z po-czucia niewystarczajcych zysków z pracy. Jedn z dróg prowadzcych do przezwycienia poczucia braku sensu wasnych dziaa jest próba skoncentrowania si na innych ludziach (np. innych nauczycielach, wy-chowankach), zamiast na sobie,›
znajdowanie wartoci poza prac (Experimental Values). Wedug Csik-szentmikalyi’ego ( ) osoba autotelicznie zorientowana jest mniej po-datna na wypalenie zawodowe. Jeli jestemy sfrustrowani prac, cigle jest jeszcze wiele innych dziedzin, z których mona czerpa satysfakcj. Wiele nieznanych dróg, którymi moemy pój i odnale na tej drodze siebie i sens. Znamienne wydaj si tutaj sowa Bulki, który widzi w wypa-leniu równie szans na dokonanie pewnego przewartociowania w swoim94 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
yciu, porównujc ten stan do powodzi: „Jak wiadomo, powodzie s znako-mitym rodkiem przeciwdziaania poarom i wybuchom”,
›
obiektywizacja (Self-detachment). Nadmierne zaangaowanie si moe prowadzi do wypalenia. To tak jakby zamiast sytuacji, w której czo-wiek ma ideay czy kieruje si ideaami, one kieroway czoczo-wiekiem. Uyteczne moe by tu wiczenie przygldania si sobie z dystansu, z którego zwykle przygldamy si innym,›
mierzenie si z nieuniknionym (Facing the Unavoidable). Najwy-sze osignicie w mierzeniu si z trudnymi sytuacjami to konfronta-cja z przeznaczeniem bez uchylania si przed nim. Przez niektórych postawa taka moe zosta nazwana defetystyczn, ale w perspektywie logoterapii czasem sytuacji nie mona zmieni. W zwizku z tym wy-razem yciowej mdroci jest zrozumienie tego faktu i pogodzenie si z tym. Mona powiedzie, e sytuacja si nie zmienia, ale mog na ni patrze z dowolnej perspektywy. Robi, co ley w naszej mocy, jest ko-niecznoci, ale oznacza to zarówno osiganie szczytów, jak i poszerza-nie horyzontów,›
uznanie skoczonoci (Appreciating Finiteness). Zdaniem Bulki naj-waniejsze jest denie, a nie zdobycie. Niezdolno do zaakceptowania skoczonoci i ogranicze (np. wasnych czy instytucjonalnych) cha-rakterystyczna jest dla wypalonych jednostek,›
autotranscendencja w kierunku sensu (Self-Transcendence towardMeaning). Bulka zaznacza, e nie chodzi tu o samoaktualizacj tylko autotranscendencj. Z pragmatycznego punktu widzenia samoaktuali-zacja jako intencjonalny cel nie moe by tu celem. Istnieje subtelna, ale zasadnicza rónica midzy jednym a drugim. W poszukiwaniu sen-su pragniemy dobra innego, chcemy dy do ideau lub sta si osob (podmiotem). W samoaktualizacji natomiast celem jest samozadowole-nie i przyjemno wasna. Podkrela si tu znaczesamozadowole-nie doceniania czyje pracy, zauwaania czyich wysików (jednoczenie jest to droga do tego, by inni te zauwaali nasze wysiki),
›
ludzki czynnik w pracy (Human Ingridient in Work). Warto jest roz-way pewne koszty, np. zmieniajc prac na mniej patn, tracimy do-chody na rzecz lepszej atmosfery w pracy, takiej, gdzie praca ludzi jest ceniona przez innych. Rzecz jest warta wysiku, poniewa badania po-kazuj, e ludzie doceniani, odczuwajcy satysfakcj i sens swojej pra-cy maj tendencje do doceniania swoich zarobków do pewnego stopnia niezalenie od tego, w jakiej wysokoci s one wypacane.Parafrazujc sowa Bulki, które pierwotnie odnosi do lekarzy – zamiast by pedagogiem specjalnym, który jest czowiekiem, lepiej by czowiekiem uprawiajcym pedagogik specjaln. Sens pracy pedagoga ley poza zawodo-wymi czynnociami. Jest tym, co przynosi do pracy jako czowiek.
95
Obciążenia w pracy i ryzyko wypalania się w pracy pedagoga specjalnego
Oczywicie wypalenie jest fenomenem uwarunkowanym polietiologicznie i zaproponowany schemat nie wyczerpuje wszystkich kontekstów, ale wydaje si, e oprócz tradycyjnych dziaa ukierunkowanych na czynniki indywidu-alne i organizacyjne, warto przynajmniej wzi pod uwag zaproponowane kategorie wypywajce z logoterapii jako punkt wyjcia do dziaa pro lak-tycznych i terapeulak-tycznych. Na przykad stosowanie technik medytacyjnych w pracy z personelem przynioso popraw nie tylko w zakresie ich odczu-wanego dobrostanu, lecz take byo korzystne dla podopiecznych, poniewa zmniejszya si liczba interwencji z zastosowaniem doranych rodków, np. leków podawanych w przypadku pracy z osobami zachowujcymi si destruk-cyjnie, agresywnie (Singh i in., ).
Tzw. trzecia fala terapii stosowana w pracy z personelem zajmujcym si osobami z niepenosprawnoci intelektualn w szczególnoci oparta jest na uczeniu uwanej obecnoci i postawy akceptacji wobec pojawiajcych si w pracy trudnych zachowa i sytuacji (Noone, Hastings, ). W terapii ACT (Acceptance and Commitment Therapy) zorientowanej na akceptacj i przy-wizanie stres jest rozumiany jako niezdrowe wysiki w kontrolowaniu oso-bistych dozna, emocji, myli i wspomnie (Hayes, Strosahl i Wilson, ). Inaczej mówic, jak pisz Noone i Hastings ( ), ludzie spdzaj zbyt duo czasu na myleniu, aowaniu, rozwaaniu, a w zbyt maym stopniu s skon-centrowani na biecych odczuciach – na „tu i teraz”. Proponowane podejcie zakada, e psychopatologia zawodowa zwizana jest z brakiem elastycznoci w podejciu do awersyjnych, trudnych zawodowo sytuacji. Warsztat oparty na ACT zakada, e naley pomóc personelowi w zaakceptowaniu pojawia-jcych si w stosunku do klientów uczu, aby nie wypiera ich ani nie uni-ka. Inne zaoenia dotycz bycia bardziej obecnym, umiejtnoci klary kacji swoich wartoci i nastawienia na dziaania bardziej spójne z wyznawanymi wartociami. Zarówno podejcie „akceptujce”, jak i „obecnociowe” kad na-cisk na zaakceptowanie dowiadczanego dyskomfortu czy osobistego cierpie-nia. Podejcie zorientowane na akceptacj polega przede wszystkim na goto-woci do zaakceptowania psychologicznej treci pracy. Wydaje si skuteczne w ograniczaniu wypalenia (najmniej depersonalizacji), cho powanym ogra-niczeniem skutecznoci takiego podejcia jest brak bada longitudinalnych. Wypalanie si jest zoona kwesti. Niektórzy badacze (np. Farber, ) zwracaj uwag na to, e w pewnych przypadkach dowiadczane wyczerpania emocjonalnego jest zgodne z wyznawanymi wartociami i interpretowane jest jako „dawanie siebie”, powicanie si swoim uczniom.
Zaprezentowane tu ujcie egzystencjalne wynika z przyjtej logiki zawar-toci i ukadu treci. Nie wyczerpuje szerszej znacznie problematyki zapobie-gania i radzenia sobie z wypaleniem zawodowym, która obejmuje liczne dzia-ania na rónych poziomach. Wymienia si (Burke, ) m.in. strategie skon-centrowane na jednostce (sposoby nakierowane na warunki psychologiczne,
96 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
sposoby nakierowane na zyczne warunki funkcjonowania, sposoby nakiero-wane na zmian zachowania jednostki i sposoby skieronakiero-wane na zmian ro-dowiska pracy) i strategie organizacyjne (zmiana charakterystyki organiza-cyjnej, zmiana charakterystyki ról penionych przez pracowników i zmiana charakterystyki zada pracowniczych). Szersze ich przedstawianie wykracza poza przyjte tu ramy, a Czytelnik moe je znale np. w pracy Pyalskiego i Plichty ( ).
Warto zauway, e róne interwencje opisywane w literaturze, np. men-toring, zarzdzanie stresem, treningi medytacyjne, dziaania wielostronne (zawierajce np. metody relaksacji, zasady zdrowego odywiania si, wyko-rzystywanie nowych mediów w komunikacji, terapia racjonalno-emotywna), przynosz pozytywne rezultaty, ograniczajc odczuwanie stresu, symptomów wypalenia, przyczyniaj si do zmniejszania zjawiska nadmiernej uktuacji kadr i do wzrostu poczucia osobistych osigni (Emery i Vanderberg, ). Jenett, Harris i Mesibov ( ) zaobserwowali, e zaangaowanie, swego ro-dzaju przywizanie (commitment) do zaoe interwencji byo ujemnie skore-lowane z wyczerpaniem emocjonalnym i poczuciem osigni mierzonymi po przeprowadzeniu dziaa zaradczych. Wyjania to niemal % wariancji, za-tem nauczyciele, którzy bd przekonani do interwencji, maj wiksze szanse na sukces. Jako interesujcy i posiadajcy praktyczny wymiar naley uzna wniosek, e wypalenie nauczycieli powinno by brane pod uwag w projek-towaniu szeroko rozumianych dziaa (np. szkole, inicjatyw), których ad-resatem i uczestnikami bd nauczyciele (Brunsting, Sreckovic, Lane, ).