W literaturze pedeutologicznej czsto mówi si o ideale nauczyciela-wycho-wawcy, idealnym wychowaniu, deniu do niego. Interesujce zatem wyda-je si poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o to, czy istniewyda-je, i na ile mona zmierzy zwizek podobiestwa indywidualnych hierarchii wartoci pedago-gów specjalnych do hipotetycznej, obiektywnej hierarchii wartoci zapropo-nowanej przez Schelera. W dalszej kolejnoci zostanie sprawdzone, w jakim stopniu podobiestwo to lub jego brak powizane jest z poziomem wypalenia zawodowego badanych osób.
„Sprawne, efektywne dziaanie nauczyciela-wychowawcy uwarunkowane jest okrelonymi dyspozycjami i wyznacznikami, które zale od uznawanej przez dziaajcego wiedzy oraz okrelonych preferencji – porzdku wartoci” (Olszewski, , s. ). W stanie wypalenia zawodowego o sprawnoci i efek-tywnoci nie moe by mowy. Osoba taka koncentruje si na „strategiach prze-trwania”, a nie na osobach pozostajcych pod jej opiek, m.in. na tym polega istota depersonalizacji. W literaturze przedmiotu mówi si, e determinacj do dziaania s wartoci moralne, a wic idealne wzory postpowania czowieka wyraajce doskonao moraln, stanowice twórczy element rozwoju osobo-wego. Atrakcyjno wartoci samych w sobie stanowi dla czowieka si, która tworzy wewntrzn motywacj do podjcia okrelonych decyzji i dziaa – eli-minujc jakikolwiek przymus zewntrzny (Molesztak, Tchórzewski i Wooszyn, ). Wane w tym kontekcie wydaje si, e w opisie funkcjonowania osoby wypalonej podkrelane jest traktowanie przez ni pracy jako przykrej koniecz-noci. Rola wartoci polega na tym, e stanowi one ródo poczucia stabilnoci i cigoci w zmieniajcych si okolicznociach ycia, nale do istotnych wy-znaczników tosamoci osobistej (Ole, ). Ich hierarchia moe mie wic wpyw na powstawanie i przebieg kryzysów, równie na wypalanie si. Mona „[…] oczekiwa, e indywidualne hierarchie wartoci bd tym bardziej podobne
137
Wypalenie, wartości, sens – wyniki badań własnych
do hierarchii naturalnej (obiektywnej), z im bardziej wyksztaconymi, dojrza-ymi osobowociowo […] osobami mamy do czynienia” (Brzozowski, , s. ). W tabeli zamieszczono statystyki opisowe dla podobiestwa indywi-dualnych hierarchii wartoci pedagogów specjalnych do hierarchii modelo-wej – Schelerowskiej.
Tabela 36. Statystyki opisowe dla stopnia podobiestwa indywidualnych hierarchii wartoci pedagogów specjalnych do hierarchii modelowej – Schelerowskiej
̴̴
ɖ min max s N
0,33 –0,77 1,00 0,33 316
̴
ɖ– rednia arytmetyczna; min – wynik minimalny; max – wynik maksymalny; s – odchy-lenie standardowe; N – liczebno próby
Zgodnie z zaleceniami Brzozowskiego ( ) w celu oszacowania podo-biestwa midzy wzorcow a jednostkow hierarchi wartoci naleao po-rangowa rednie dla szeciu podskal Skali Wartoci Schelerowskich i ob-liczy wspóczynnik korelacji rangowej (w tym przypadku – tau Kendalla) midzy hierarchi wzorcow i indywidualn. Zestawienie wyników dotycz-cych zalenoci liniowej midzy czynnikami wypalenia zawodowego i stop-niem podobiestwa indywidualnych hierarchii wartoci do hierarchii mode-lowej oraz okrelenie jej siy i kierunku przedstawiono w tabeli .
Tabela 37. Zestawienie wspóczynników korelacji liniowej Pearsona midzy stopniem podobiestwa indywidualnych hierarchii wartoci pedagogów specjalnych do hierar-chii modelowej – Schelerowskiej, i czynnikami wypalenia zawodowego
Korelaty r
wyczerpanie emocjonalne a podobieństwo do hierarchii Schelerowskiej –0,03 poczucie osiągnięć a podobieństwo do hierarchii Schelerowskiej 0,05 depersonalizacja a podobieństwo do hierarchii Schelerowskiej –0,13*
* p ,
Zaobserwowane wyniki wskazuj na brak istotnych zwizków (wartoci bliskie zeru) midzy wyczerpaniem emocjonalnym i stopniem podobiestwa oraz poczuciem osigni i stopniem podobiestwa indywidualnych hierar-chii wartoci do hierarhierar-chii modelowej. Na uwag zasuguje fakt istnienia istot-nej, ujemnej zalenoci (r = – ; p , ) midzy stopniem podobiestwa do obiektywnej hierarchii wartoci i depersonalizacj, wskazujcy na tendencj do zmniejszania si zachowa szkodzcych wychowankom wraz ze wzrostem podobiestwa indywidualnych hierarchii wartoci pedagogów specjalnych do hierarchii modelowej. Moe potwierdza to znaczc rol systemu wartoci
138 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
badanych pedagogów w niepodejmowaniu wzgldem swoich podopiecznych dziaa o charakterze negatywnym.
Dysponujc normami stenowymi podobiestwa indywidualnych hierar-chii wartoci do hierarhierar-chii wzorcowej dla kobiet i mczyzn, dokonano po-dziau wyników w tym zakresie na podobiestwo „mae”, „przecitne” i „wy-sokie” (patrz: tabela ). Wyniki odpowiadajce stenom od . do . zaliczono do niskich, odpowiadajce . i . stenowi okrelono jako przecitne, natomiast ., ., . i . – jako wysokie (Brzeziski, , s. ).
Tabela 38. Rozkad wyników w zakresie stopnia podobiestwa indywidualnych hie-rarchii wartoci pedagogów specjalnych do hiehie-rarchii modelowej – Schelerowskiej
Stopień podobieństwa Liczba badanych osób % badanych osób
mały 143 45,25
przeciętny 124 39,24
wysoki 49 15,51
razem 316 100,00
Za pomoc analizy wariancji jednoczynnikowej w wersji Kruskala-Wallisa zostao dokonane porównanie rednich wyczerpania emocjonalnego pedago-gów specjalnych w podgrupach podzielonych pod wzgldem stopnia podobie-stwa indywidualnych hierarchii wartoci do hierarchii wzorcowej (modelowej).
Tabela 39. Porównanie rednich wyników wyczerpania emocjonalnego pedagogów specjalnych w poszczególnych podgrupach ze wzgldu na stopie podobiestwa in-dywidualnych hierarchii wartoci do hierarchii modelowej – Schelerowskiej
Stopień podobieństwa Wyczerpanie emocjonalne
̴̴
ɖ s
mały 14,98 9,76
przeciętny 14,46 8,20
wysoki 12,96 9,41
wyniki testu Kruskala-Wallisa H = 2,21 p > 0,05
Z analizy danych zawartych w tabeli wynika, e w grupie o maym stopniu podobiestwa do hierarchii Schelerowskiej rednia wyczerpania emo-cjonalnego bya najwysza, a w grupie o wysokim stopniu podobiestwa od-notowano najnisze wyczerpanie emocjonalne. Jednak rónice midzy red-nimi okazay si nieistotne statystycznie (p = , ).
W tabeli zostay przedstawione rednie poczucia osigni w grupach zrónicowanych ze wzgldu na stopie podobiestwa ich indywidualnych hierarchii wartoci do hierarchii Schelerowskiej.
139
Wypalenie, wartości, sens – wyniki badań własnych
rednie wyniki w zakresie poczucia osigni w grupach o maym i prze-citnym podobiestwie s prawie równe (odpowiednio: ̴
ɖ= , i ɖ= , ). ̴ Grupa osób o najwyszym stopniu podobiestwa charakteryzuje si najwy-sz redni poczucia osigni. Rónice midzy grupami nie s istotne staty-stycznie (p = ,) i nie pozwalaj twierdzi, e w badanej próbie stopie po-dobiestwa indywidualnych hierarchii wartoci do modelowej Schelerowskiej ma zwizek z poczuciem osigni w pracy z drugim czowiekiem.
Tabela 40. Porównanie rednich wyników poczucia osigni pedagogów specjal-nych w poszczególspecjal-nych podgrupach ze wzgldu na stopie podobiestwa indywidu-alnych hierarchii wartoci do hierarchii modelowej – Schelerowskiej
Stopień podobieństwa Poczucie osiągnięć
̴̴
ɖ s
mały 35,51 7,14
przeciętny 35,14 7,93
wysoki 37,31 7,46
wyniki testu Kruskala-Wallisa H = 3,30 p > 0,05
W badaniu zalenoci liniowej midzy stopniem podobiestwa indywidu-alnych hierarchii wartoci pedagogów specjindywidu-alnych do hierarchii Schelerow-skiej a czynnikami wypalenia zawodowego jedyn zalenoci o charakterze istotnym statystycznie bya ujemna korelacja (r = – , ; p , ) z deperso-nalizacj. W tabeli przedstawiono rednie depersonalizacji w grupach ró-nicych si stopniem podobiestwa do hierarchii wzorcowej.
Tabela 41. Porównanie rednich wyników depersonalizacji pedagogów specjalnych w poszczególnych podgrupach ze wzgldu na stopie podobiestwa indywidualnych hierarchii wartoci do hierarchii modelowej – Schelerowskiej
Stopień podobieństwa Depersonalizacja
̴̴
ɖ s
mały 3,59 4,25
przeciętny 3,06 3,78
wysoki 2,65 2,97
wyniki testu Kruskala-Wallisa H = 1,55 p > 0,05
Badane grupy róni si pod wzgldem rednich wyników w zakresie depersonalizacji, ale rónice te – cho ich charakter jest spodziewany (tzn. wzrostowi podobiestwa indywidualnych hierarchii wartoci do hierarchii modelowej, Schelerowskiej, towarzyszy zmniejszenie si nasilenia zachowa negatywnych wobec wychowanków okrelanych jako depersonalizujce) – nie
140 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
maj charakteru istotnego statystycznie, co wykazaa analiza dokonana przy uyciu analizy wariancji (p = , ).
Kierunek oczekiwanych zwizków pomidzy czynnikami wypalenia zawo-dowego a stopniem podobiestwa indywidualnych hierarchii wartoci do hierar-chii modelowej w zasadzie potwierdzi si, natomiast sia takich zalenoci jest nika – z wyjtkiem depersonalizacji. By moe przydatno koncepcji Schelera do analizy zjawiska wypalania si jest ograniczony. Jednak naley zwróci uwag, e zwizek podobiestwa do hierarchii idealnej i wypalenia zawodowego zosta zdiagnozowany w zakresie interpersonalnego aspektu wypalenia zawodowego – depersonalizacji, w najwikszym stopniu utrudniajcego realizacj potrzeb wy-chowanków i spenianie postulatów wynikajcych z zasad pracy pedagogicznej. Przedstawione wyniki mog by w pewnym stopniu zakócone wpywem pci pedagogów specjalnych (wikszym podobiestwem do hipotetycznej, ide-alnej hierarchii wartoci wykazuj si badane kobiety). Midzy rednimi wy-nikami kobiet i mczyzn w zakresie podobiestwa do hierarchii modelowej (tabela ) wystpiy istotne rónice (p = , ). Poniewa zmienna podobie-stwa nie ma rozkadu normalnego, zastosowano nieparametryczny odpowied-nik tej metody, a mianowicie test U Manna-Whitneya. W tym przypadku nie uzyskano potwierdzenia istotnoci rónicy (p = , ).
Tabela 42. Rónice w zakresie stopnia podobiestwa indywidualnych hierarchii war-toci kobiet i mczyzn do hierarchii modelowej – Schelerowskiej
Płeć N ̴̴
ɖ s Z p1 t df p2
kobiety 249 0,34 0,31
1,67 n.i. 2,00 314 n.i. mężczyźni 67 0,25 0,37
Wyniki badania struktury hierarchii wartoci (w ujciu Schelera) pedago-gów specjalnych zawarte s w tabeli .
Tabela 43. Hierarchia wartoci pedagogów specjalnych
Wartości ̴̴
ɖ s Ranga Ranga idealna tau R
moralne 81,61 15,56 1 2 0,47 0,66 prawdy 76,45 17,42 2 3 święte 68,02 20,86 3 1 hedonistyczne 61,36 18,54 4 6 estetyczne 51,76 21,38 5 4 witalne 49,39 21,11 6 5 ̴
ɖ– rednie arytmetyczne poszczególnych wartoci; s – odchylenie standardowe; Ranga – kolejno wedug wanoci poszczególnych wartoci w redniej hierarchii wartoci peda-gogów specjalnych; Ranga idealna – kolejno wedug wanoci w koncepcji Schelera; tau – wspóczynnik korelacji rangowej Kendalla; R – wspóczynnik korelacji rangowej Spearmana
141
Wypalenie, wartości, sens – wyniki badań własnych
Stopie podobiestwa urednionej hierarchii wartoci w badanej grupie do hierarchii modelowej mierzony wspóczynnikami korelacji rangowej wy-niós R Spearmana = , i tau Kendalla = , , co w analizie statystycznej oznacza korelacj wysok (Stanisz, ), a co za tym idzie – hierarchia war-toci pedagogów specjalnych jest w duym stopniu zbiena z hierarchi mo-delow w ujciu Schelera. Na pierwszym miejscu pod wzgldem wanoci dla badanych osób znalazy si wartoci moralne, nastpnie prawdy, wite, hedonistyczne, estetyczne i na kocu witalne.
Badania pokazay brak zalenoci liniowej midzy stopniem podobiestwa indywidualnych hierarchii wartoci pedagogów specjalnych do hierarchii mo-delowej – Schelerowskiej – a dwoma z trzech wymiarów wypalenia zawodowe-go (wyczerpania emocjonalnezawodowe-go i depersonalizacji). Odnotowano równie brak rónic midzy podgrupami pedagogów specjalnych (ze wzgldu na dugo sta-u pracy) a stopniem podobiestwa ich indywidualnych hierarchii wartoci do hierarchii modelowej – Schelerowskiej. Oznacza to moe potwierdzenie przyta-czanych ju wczeniej wyników, które uzyskaa Nowak--Dziemianowicz ( ) z bada nad orientacj aksjonormatywn nauczycieli (nie – pedagogów specjal-nych), wiadczcych o niskiej roli regulacyjnej wartoci w yciu badanych osób oraz o panujcej w ich yciu pustce aksjologicznej. Bogdan Wojciszke ( ) uwaa, e wartoci reguluj postpowanie gównie lub jedynie tych osób, u któ-rych system wartoci osobistych jest dobrze wyodrbnion i zorganizowan struktur umysow. Oznacza to, e zgodnoci zachowania z werbalnie dekla-rowanymi wartociami osobistymi naley oczekiwa jedynie u osób, u których system ten tworzy rzeczywist (zorganizowan i stabiln) hierarchi preferen-cyjn. Co wicej, taka hierarchia moe nie wywiera wpywu na postpowanie, dopóki wartoci nie zostan zaktywizowane i uyte przez podmiot do zde nio-wania znaczenia wyborów behawioralnych, jakie stawia przed nim konkretna sytuacja lub jakie podmiot sam w danej sytuacji formuuje. Badania potwierdza-j, e im bardziej zhierarchizowany jest system wartoci, tym silniejszy jest jego wpyw na decyzje, intencje i dziaania podmiotu (Wojciszke, , s. – ).