Zdaniem Mieczysawa obockiego ( ) istnieje pilna potrzeba rozwaa i bada naukowych nad wartociami, w tym zwaszcza w psychologii i peda-gogice. Wartoci wywieraj istotny wpyw na wszystkie aspekty zwizków,
36 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
jakie nawizujemy i podtrzymujemy z innymi ludmi, w tym w kontekcie pracy zawodowej. Szczególnie dotyczy to takiej dziaalnoci, w centrum któ-rej znajduje si relacja z drugim czowiekiem. W opinii Olszak ( ) mimo wzrostu zainteresowania wartociami pojcie to przez pedagogów pozosta-wione jest jeszcze cigle na uboczu. Problematyka aksjologiczna nie bya przedmiotem bada, np. w odniesieniu do roli wartoci w regulacji zachowa nauczycieli, cho hierarchia wartoci jest wanym skadnikiem osobowoci nauczyciela. To szczególnie nauczyciele powinni mie gbok wiadomo wasnego systemu wartoci. Oznacza to m.in., e bd w stanie udzieli ja-snej odpowiedzi na pytanie: „kim jestem?” i „co jest dla mnie wane” (Olszak, , s. ). Tomasik okrela system wartoci „najwaniejszym orem pe-dagoga specjalnego” (Tomasik, , s. ).
Praca ludzka ze wzgldu na swoj rol w yciu czowieka moe by ró-dem gbokiej satysfakcji, miejscem ujawniania si wartoci ludzkich i ich realizacji, moe by nudn, bezbarwn koniecznoci, moe wreszcie by przeklestwem ycia, ródem odczuwania ycia jako przegranego, przyczy-n utraty lub braku sensu w yciu (Plichta, ; ). Wydaje si wic, e kwestie zwizane z systemem wartoci pedagoga, zwaszcza z jego motywa-cyjnym charakterem oraz z poczuciem sensu ycia bdcym wedug Wady-sawa Pryny () „metapotrzeb”, s istotnymi czynnikami wpywajcy-mi na funkcjonowanie w pracy zawodowej.
Na wzrastajc rol problematyki sensu i wartoci ycia w interpretowa-niu ludzkiej egzystencji zwracaj uwag Kazimierz Popielski () i Jerzy Stochmiaek:
Ksztacenie i doskonalenie pedagogiczne powinno uwzgldnia problematy-k epistemologiczn i aksjologiczn – efektywno bowiem funkcjonowania pedagogicznego wspówyznaczana jest zarówno przez wiedz i umiejtnoci dziaania, jak te przez system norm i wartoci […] ródem odpowiedzialno-ci pedagoga za jego dziaania jest w znacznym stopniu wraliwo moralna. Jego bdy wychowawcze mog by bardzo dotkliwe, a jednoczenie mog pozostawa ukryte ( , s. ).
Na zwizek pracy z realizowaniem wartoci wskazuj m.in. Krystyna Dziubacka ( ) i Marek Podgórny ( ) i zauwaaj zmian relacji mi-dzy prac a celem. Kiedy praca bya celem samym w sobie – teraz czciej praca jest rodkiem do celu. Praca, jak zauwaa Podgórny ( ), jest atrybu-tem jakoci ycia na okrelonym poziomie, zarówno materialnym, jak i egzy-stencjalnym. Praca jako warto udostpnia czowiekowi wiat znacze, które w sposób istotny dynamizuj codzienno jednostki, sprzyjajc jej aktualizo-waniu si. Praca z drugim czowiekiem nie jest obojtna dla osoby pomagaj-cej. O zwizkach czowieczestwa i realizowania poprzez ycie okrelonych
37
W stronę pedeutologii specjalnej
wartoci mówi Frankl, e „bycie czowiekiem oznacza nakierowanie na co lub na kogo, oddanie dzieu, któremu si powicamy, czowiekowi, którego kochamy, lub Bogu, któremu suymy” (, s. ).
Budowanie wasnego czowieczestwa i pomoc udzielana w tym zakresie drugiemu czowiekowi, jeli maj mie szans powodzenia, musz oprze si na wyranych, stabilnych wartociach. Osoba ksztatuje si, poszukujc praw-dy i wybierajc wartoci, a take przyjmujc odpowiedzialno za dokonane wybory. Celem wychowania (szeroko pojtego) jest wic motywowanie do szu-kania prawdy i wyposaanie czowieka w niezbdne na tej drodze sprawnoci, suenie informacjami i wskazywanie ich róde, motywowanie do wartocio-wania i wiczenie tej formy aktywnoci w stosunku do wiata, uwiadamianie potrzeby ponoszenia odpowiedzialnoci za wasne wybory i wiczenie odpo-wiednich sposobów mylenia i dziaania (Olbrycht, , s. ).
Czynnikiem wywierajcym wpyw na sposób interpretowania rzeczywi-stoci pedagogicznej jest wiat osobistych znacze nauczyciela. Znaczenia te okrelaj nie tylko nas samych, lecz take relacje z drugim czowiekiem. wiat osobistych znacze jest podstaw tego, co i jak nauczyciel spostrzega, jak odbiera rzeczywisto, jak j wartociuje i jaki sens w niej widzi (Kwiat-kowska, , s. ). Wpyw wartoci na postpowanie pedagogów podkrela równie Olszewski: „sprawne, efektywne dziaanie nauczyciela wychowawcy uwarunkowane jest okrelonymi dyspozycjami i wyznacznikami, które zale- od uznawanej przez dziaajcego wiedzy oraz okrelonych preferencji (po-rzdku wartoci)” (Olszewski, , s. ). Wartoci, dziki którym nauczy-ciele odczuwaj gboki sens swojej pracy, jak wynika to z bada, pozwalaj im przetrwa najtrudniejsze chwile.
Warunkiem skutecznego dziaania nauczyciela wedug Gasia ( ) jest prezentowanie w kontakcie wychowawczym jasnego systemu wartoci (posia-danie jasnego, klarownego systemu wartoci uatwia zachowanie waciwego dystansu i przejawianie tolerancji, poniewa chroni przed projekcj i genera-lizowaniem). Wedug Kwiatkowskiej kompetencje aksjologiczne osób zajmuj-cych si nauczaniem i wychowaniem stwarzaj moliwo odkrywania i nada-wania sensu wasnym dziaaniom i s podstaw rozumienia gbi zoonoci dziaania pedagogicznego jako jedynego w swoim rodzaju dziaania, w którym czowiek czyni co czowieczego z drugim czowiekiem. Odkrycie wielkoci tego faktu waciwie czyni nauczycielem (Kwiatkowska, b, s. – ).
Wiele warunków skada si na dobre wychowanie, lecz jeden z nich jest szczególnej wagi: doskonae wychowanie moe by dzieem tylko doskonae-go wychowawcy (Dawid, , s. ). Natomiast Lewowicki wspomina o rene-sansie aksjologii edukacyjnej i odradzaniu si na gruncie pedagogiki denia do odczytywania, poszukiwania wartoci uniwersalnych. Sens, zakres i skut-ki wypeniania przez nauczycieli powinnoci zawodowych zale i zalee bd w duym stopniu od tego, czy przyjmowana przez nich etyka zawodowa
38 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
oparta zostanie na trwaych podstawach, jak np. wartoci uniwersalne (Le-wowicki, , s. – ).
Wymagania moralne powinny inspirowa kade dziaanie nauczyciela. Kada decyzja ma wymiar moralny. Dziaania czysto techniczne, kade narzdzie, kad metod mona ocenia pod ktem moralnym. Nawet modulacja go-su moe by oceniana pod tym ktem […] Kade oddziaywanie nauczyciela moe mie skutki pozytywne lub negatywne z perspektywy etycznej. Dziaa-nia nauczyciela mog prowokowa nietolerancj […], mog dawa przyzwole-nie na instrumentalne traktowaprzyzwole-nie innych ludzi (Meirieu, , s. ).
wiadomo tego jest wyrazem kompetencji aksjologicznych nauczycie-la, „które stwarzaj moliwo odkrywania i nadawania znacze wasnemu dziaaniu, a ponadto s podstaw rozumienia dziaania pedagogicznego jako procesu, w którym czowiek wspóuczestniczy w stawaniu si drugiego czo-wieka” (Kwiatkowska, , s. ).
Na gruncie pedagogiki specjalnej:
M. Grzegorzewska szukaa odpowiedzi na bardzo ogólne pytanie o warto nauczyciela jako czowieka, szukaa najbardziej wakich dla niego cech, ale jednoczenie te aksjologicznie ju uzasadnione cechy staraa si zobaczy w ich wymiarze praktycznym […] Uwaaa, e musi istnie harmonia midzy przyjmowanym systemem wartoci a praktyk ycia codziennego […] Gów-ne zaoenia deontologiczGów-ne w pedagogice Marii Grzegorzewskiej wynikaj z przyjtej przez ni hierarchii wartoci, w której gówne miejsce zajmuje zainteresowanie czowiekiem w ogóle, jego wartoci moraln, gdzie mio, dobro i odpowiedzialno stanowi grunt do uksztatowania najwaniejszej dla nauczyciela postawy suby spoecznej (Tomasik, , s. ).
Wszelkie ortopedagogiczne dziaanie jest zdaniem Specka:
dziaaniem skierowanym na wartoci. Jeli dziaanie to ma by pomocne w realizacji udanego ycia z upoledzeniem, musi wynika z praktyczne-go obowizywania wspólnych wartoci (cnót), by podejmowane przez lu-dzi, którzy pojmuj swój zawód równie jako osobiste etyczne zobowizanie (odpowiedzialno), nie za tylko jako funkcjonalne, fachowe wykonywanie czynnoci (Speck, b, s. ).
Warto równie zauway rzadko pojawiajcy si w duchu aksjologii „obiek-tywistycznej” postulat potrzeby opierania si w pracy na duchowym porzd-ku wartoci, zgodnie z którym s wartoci nisze i wysze (za: Speck, b, s. ). Zdaniem Specka ( b) nie mona przej do porzdku dziennego
39
W stronę pedeutologii specjalnej
nad bagatelizowaniem lub cakowitym ignorowaniem wymiaru moralnego praktyki wychowawczej i terapeutycznej.
Uznawane przez nauczyciela wartoci wyznaczaj cele i metody pracy, okre-laj stosunek do wychowanków; maj znaczenie nie tylko w przypadku oceny innych, s równie kryterium samooceny. Wartoci peni istotn rol w proce-sie edukacyjnym, co przejawia si m.in. w podejciu nauczyciela-wychowawcy do wasnej roli zawodowej, w sposobie penienia obowizków zwizanych z tym za-wodem, w motywacji podjcia procesu edukacyjnego, w stosunku do ucznia oraz w skutecznoci podejmowanych oddziaywa wychowawczych (Dakowicz, ).
Zasadnicze przekonania i wartoci su jako pancerz chronicy wewntrz-ny wiat czowieka przed wpywami zewntrzwewntrz-nymi (Tuohy, , s. ). Jak wykazano w wielu badaniach empirycznych, system wartoci oraz osobiste przekonania nauczycieli s wzgldnie stabilne i tylko w ograniczonym zakresie ulegaj mody kacjom. Wród czynników, które do takich mody kacji mog doprowadzi, najwaniejsze miejsce zajmuj:
›
wpywy innych nauczycieli,›
jako pierwszych dowiadcze w kontakcie z uczniami oraz›
re eksja osobista nad wasnymi dowiadczeniami.Na skutek ujawniania si w dziaaniach zawodowych przekonania i war-toci wywieraj silny wpyw na ogóln skuteczno nauczania i wychowania (za: Ga, , s. ). Uogólniajc, badania pokazay, e negatywnej postawie pedagogicznej, wyraajcej si m.in. w akceptacji negatywnych opinii na te-mat swoich uczniów i podopiecznych, towarzysz niskie oceny wartoci reli-gijnych, wartoci zwizanych z koncentracj na wntrzu czowieka oraz war-toci spoecznych ukierunkowanych na pomoc innym i osiganie satysfakcji z osigni innych osób. Wspomniane wyniki s wane ze wzgldu na mo-liwo ich wykorzystania do interpretacji zwizku midzy wartociami a wy-paleniem zawodowym.
W badaniach Mirosawy NowDziemianowicz ( ) nad orientacj ak-sjonormatywn nauczycieli przyjto koncepcj wartoci i ich hierarchii Józefa Tischnera, wypywajc z teorii Schelera. Wyniki pokazay, ze u % bada-nych nie zostaa uksztatowana adna orientacja. Wynik ten moe wiadczy o niskiej roli regulacyjnej, jak peni wartoci w yciu badanych, o panujcej w ich yciu pustce aksjologicznej. Wskazywa moe równie na chwiejno, niestao ludzi o niesprecyzowanej, nieprzejrzystej orientacji yciowej. Jesz-cze inna próba interpretacji moe wskazywa na poczucie utraty sensu, zagu-bienie w nieprzejrzystym, niejednoznacznym wiecie wspóczesnym, na pro-blemy z tosamoci badanych nauczycieli (Ostasz, , s. ).
Niestety nie dysponujemy wynikami bada dotyczcych regulacyjnej roli wartoci wród pedagogów specjalnych, std przytoczone s analizy doty-czce nauczycieli jako grupy najbardziej podobnej. Tadeusz Majewski ( ) mówi o potrzebie pomagania niepenosprawnym w znalezieniu wartoci
40 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
nadajcych sens yciu i wyznaczajcych jego cele – i wanie w pedagogice specjalnej mamy do czynienia ze wspólnym poszukiwaniem sensu – przez pedagogów i dziki pedagogom.