Zjawisko nadmiernego stresu i wypalania si w pracy wykazuje zwizki mi-dzy odczuwanym stresem spowodowanym absencjami w pracy a odejciem z zawodu. Amerykaskie badania pokazuj nieproporcjonalnie wysoki odse-tek pedagogów specjalnych odchodzcych z pracy z powodu wypalenia za-wodowego (np. Brownell i in., ; Crane, Iwanicki, ). Wród pedagogów specjalnych szczególnie obciajce s (w porównaniu z populacj generaln nauczycieli) kon ikt ról (role con ict) i niejasno roli (role ambiguity) (Crane, Iwanicki, ) natomiast Mary Zabel, Peggy Dettmer i Robert Zabel ( ) przewiduj, e gównym ródem odchodzenia z zawodu s zawiedzione, nie-spenione oczekiwania od pracy, a wic czynnik zwizany z waciwociami jednostkowymi.
W badaniach zachodnich edukacja specjalna jest obszarem szczególne-go ryzyka utraty dobrze wykwali kowanej kadry. Zdaniem Stempien i Loeba ( ) odesetek osób, które pozostaj w szkolnictwie specjalnym po pierw-szym roku pracy wynosi %, w porównaniu z % dla nauczycieli pracuj-cych w szkoach ogólnodostpnych. Szczególnie dobrze opisany jest wpyw pracy z uczniami wykazujcymi zaburzenia emocjonalne na odchodzenie z zawodu. Wyniki bada potwierdzaj te negatywny wpyw stresu zawodo-wego na jako relacji z osob niepenosprawn i moliwoci radzenia sobie z trudnymi zachowaniami podopiecznych oraz pokazuj, e moe on mie zwizek ze wzrostem ryzyka naduy w pracy z podopiecznymi (White i in., ).
Wadysaw Dykcik ( , s. ) upatruje przyczyn duego obcienia stresem nauczycieli szkó specjalnych w sprzecznych tendencjach w ich struk-turze potrzeb psychicznych. Z jednej strony potencjalnym ródem napi psychicznych miaaby by potrzeba czynu, ambicja, wraliwo, nastawienie kompensacyjne, a z drugiej zmniejszone poczucie bezpieczestwa i lki bez-radnoci w sytuacji, kiedy niewiele mona pomóc.
Dowiadczanie trudnoci szczególnie jest odczuwalne wród modych, mniej dowiadczonych nauczycieli, którzy jeszcze nie wypracowali mechani-zmów radzenia sobie w rónych sytuacjach. Wanie wród modych, mniej dowiadczonych zaobserwowano nisze wyniki w zakresie poczucia satysfak-cji z pracy. By moe wród pedagogów specjalnych brak satysfaksatysfak-cji z pracy ma charakter bardziej ostry ni chroniczny. W badaniach Amy Otis-Wilborn i wspópracowników ( ) modzi pedagodzy specjalni czuli si gorzej przy-gotowani do pracy, bardziej sfrustrowani i wyczerpani ni ci rozpoczynajcy niebdcy pedagogami specjalnymi.
Charakterystyczny i podkrelany w pedeutologii wtek pewnej niemo-liwoci cakowitego przygotowania nauczyciela do pracy z powodu „nie-skoczonych” kompetencji nabywa szczególnego znaczenia w kontekcie
61
Obciążenia w pracy i ryzyko wypalania się w pracy pedagoga specjalnego
przygotowania do tak zoonych wyzwa, przed jakimi stoj pedagodzy specjalni. Stempien i Loeb ( ) przywouj prac Cynthii Beck i Richarda Gargiulo ( ), którzy przypuszczaj, e pedagodzy specjalni, kiedy próbu-j osign ponadludzkie kompetencje (superhuman qualities) potrzebne do rozwizywania rónych trudnych sytuacji w pracy i ponosz na tej drodze porak, dowiadczaj poczucia winy. Niektórzy radz sobie z ni, zdaniem Bonnie Billingsley i Lawrence’a Crossa (), wycofaniem swojego zaanga-owania, natomiast inni mog pozosta silnie zaangaowani, pacc wysoka cen radzenia sobie z uczuciem frustracji. Z kolei ujemna korelacja midzy satysfakcj z pracy a odczuwanym stresem wród nauczycieli jest dobrze udo-kumentowana (np. Sutton i Huberty, ).
Wród pedagogów specjalnych szczególnie wane miejsce w podatnoci na stres i wypalanie si zdaj si odgrywa nierealistyczne oczekiwania od pracy (np. Weiskopf, ). Inny charakterystyczny dla pedagogów specjal-nych czynnik to odczuwana frustracja, a jednym z najwaniejszych jej róde jest wielokrotne obserwowanie wasnego niepowodzenia w pracy z uczniami z niepenosprawnoci intelektualn. W omawianej grupie zawodowej obser-wuje si te wiksz niejasno roli w porównaniu z nauczycielami pochodz-cymi z populacji generalnej i sprzeczne wyniki dotyczce satysfakcji z pracy. Ogólny brak rónic na poziomie satysfakcji z pracy odnotowali Billingsley i Cross (), a z kolei w badaniach Stempien i Loeb ( ) pedagodzy spe-cjalni uzyskali nisze wyniki w tym zakresie, ale dotyczyo to równie niszej satysfakcji z ycia. Co ciekawe, pedagodzy specjalni poszukuj wsparcia u in-nych pedagogów specjalin-nych czciej ni u inin-nych specjalistów.
Zwikszony poziom stresu personelu przyczynia si do rzadszych interak-cji z klientami (Rose, Jones i Fletcher, a), do zachorowa personelu i nad-miernej uktuacji kadr. Richard Hastings ( ) zauwaa, e do obowizków pracodawcy naley równie dbao o dobrostan swoich pracowników. Poczu-cie sabego przygotowania do radzenia sobie z osobami z niepenosprawno-ci intelektualn jako ródo stresu potwierdzaj wyniki bada (np. Chung, Corbett i Cumella, ; Chung i Corbett, ).
Zdaniem Ewy Drozd istotnym ródem satysfakcji zawodowej (lub jej bra-ku) nauczyciela jest poczucie uznania. „Niedowartociowanie ekonomiczne tej profesji byo zawsze racjonalizowane moliwoci czerpania satysfakcji z faktu czynienia czego doniosego. To tworzyo istotny warunek sensu na-uczycielskiego dziaania” ( , s. ). Szczególne zapotrzebowanie na ten rodzaj graty kacji mog mie pedagodzy specjalni, np. pracujcy z osobami z lekk niepenosprawnoci intelektualn, którzy maj do czynienia z wie-loma trudnymi sytuacjami, jak agresja i niedostosowanie spoeczne uczniów. Skutki to frustracja, zniechcenie do pracy, lk oraz obawa o wasne bezpie-czestwo (, % badanych nauczycieli ze szkó zawodowych specjalnych jest niezadowolonych ze swojej pracy) (Drozd, , s. ).
62 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
Devereux, Hastings i Noone ( ) zauwaaj, e stres zawodowy w tej grupie bada si gównie w kontekcie obcie w miejscu pracy, ale, co war-to równie zauway, w pracy z osobami niepenosprawnymi intelektualnie negatywne sytuacje wspówystpuj z pozytywnymi, silnie wzmacniajcy-mi i powinny by równie brane pod uwag w badaniu stresu zawodowego (Folkman i Moskowitz, ). Warto równie nadmieni, e istniej bada-nia niepotwierdzajce bardziej obciajcego charakteru pracy pedagogów specjalnych (np. Beck i Gargulio, ), które zwracaj uwag na fakt, e na-uczyciele pracujcy z uczniami z lekk i umiarkowan niepenosprawnoci intelektualn wykazuj mniejsze nasilenie stresu zawodowego w porównaniu z nauczycielami pochodzcymi z populacji generalnej.
Wbrew powszechnemu przekonaniu o jednoznacznie obciajcym cha-rakterze pracy pedagogów specjalnych, Sindi Wahl i Rona Newmark ( ) zwracaj uwag na sensotwórczy i wzmacniajcy charakter pracy z niepeno-sprawnymi intelektualnie, co przejawia si m.in. w postaci bezwarunkowej akceptacji ze strony podopiecznych. Wydaje si, e z perspektywy psychologii pozytywnej, na któr powouj si autorzy, czynniki takie mog mie zabez-pieczajcy, salutogenny charakter. Respondenci pracujcy z osobami niepe-nosprawnymi intelektualnie podkrelali, e w pracy nie tylko dawali od sie-bie, lecz take otrzymywali w zamian od swoich podopiecznych, co stanowio wane czynniki buforujce w zakresie odczuwanego stresu. Takie poczucie okrelone zostao przez autorów jako „paradoks pomagania” (Paradox of
care-giving) – pomagajc innym, pomaga si równie samemu sobie.
Edukacja i rehabilitacja osób z niepenosprawnoci intelektualn stanowi zazwyczaj znaczne obcienie dla osób zajmujcych si tak prac (np. Hatton i in., ), co potwierdzaj równie polskie wyniki mówice, e do powszech-ne jest wród pedagogów specjalnych dowiadczanie znacznych obcie zwi-zanych z prac zawodow – okoo % badanych osób uzyskao wyniki wysokie w zakresie odczuwanego stresu, % w przecitne, a jedynie % niskie (Plichta, ). W badaniu odczuwanych obcie na czoowych miejscach wystpuj ob-cienia o charakterze organizacyjnym i egzystencjalnym . Te ostatnie zwizane
2 Termin ten lub bardzo zbliony pojawia si równie w innym kontekcie – paradoksem usprawniania okrela si sytuacj, w której liniowe zwikszanie dziaa rehabilitacyjnych nie przynosi kolejnych efektów w pracy, a moe powodowa jedynie opór osoby usprawnianej. Niedostrzeenie tego faktu moe powodowa u pomagajcego zo, frustracj, nieliczenie si z czyimi potrzebami i dziaania zmuszajce podopiecznych do podporzdkowania si narzuconemu reimowi.
3 Podczas bada bdcych czci procesu konstrukcji narzdzia do mierzenia psy-chospoecznego stresu w miejscu pracy pedagogów (Kwestionariusza Obcie Zawodowych Pedagoga autorstwa Piotra Plichty i Jacka Pyalskiego) okazao si, ze istotn skadow stresu zawodowego nauczycieli (zarówno ze szkó ogólnodostpnych, jak i specjalnych) s specy cz-ne stresory wynikajce z braku poczucia sensu wascz-nej pracy. Jedn z wyodrbnionych skal
63
Obciążenia w pracy i ryzyko wypalania się w pracy pedagoga specjalnego
s m.in. ze zbyt dugim oczekiwaniem na efekty pracy oraz poczuciem niepro-porcjonalnych efektów w stosunku do woonych wysików. W zwizku z tym wskazuje si na potrzeb troski o zdrowie tej grupy pracowników, budowanie sieci wsparcia spoecznego (ze strony wspópracowników i kadry zarzdzajcej) oraz wprowadzania dziaa o charakterze superwizyjnym.
Uciliwoci w pracy pedagogów specjalnych wi si nie tylko ze spe-cy k pracy, cechami uczniów czy waciwociami pedagogów, lecz take z brakiem wsparcia ze strony przeoonych, kierownictwa, nadmiarem biu-rokratycznej pracy czy te czysto organizacyjnymi kwestiami, jak np. brak odpowiednich udogodnie w pokoju nauczycielskim. Warto w tym miejscu jednak zauway, e mimo zauwaalnego ju dorobku badawczego (zwasz-cza w literaturze zagranicznej) wci mamy do czynienia z brakiem teoretycz-nego modelu wyjaniajcego specy k powstawania i rozwijania si zjawi-ska stresu zawodowego wród pedagogów specjalnych pracujcych z osobami niepenosprawnymi intelektualnie. Nie jest np. wyjanione, w jakim stopniu zachowania klientów przyczyniaj si do powstawania nadmiernego stresu i wypalenia, a w jakim inne aspekty rodowiska pracy i cechy jednostkowe samych pedagogów specjalnych.