Wartoci odgrywaj niebagateln rol w rozwoju czowieka. Wywieraj zna-czcy wpyw na wiadomy wybór celów i de w yciu ludzkim. Stanowi
33
W stronę pedeutologii specjalnej
wany czynnik ukierunkowujcy odpowiedni sposób postpowania ludzi i wewntrznie motywujcy ich do konkretnych dziaa. Motywacyjny cha-rakter systemu wartoci podkrela Kazimierz Dbrowski (), który twier-dzi, e bez poczucia hierarchii wartoci, bez poczucia istnienia wartoci nas przekraczajcych, bez postawy szacunku dla nich nie ma potrzeby ideau, nie dziaaj dynamizmy wzbogacajce, rónicujce nasze rodowisko wewntrz-ne. Mona powiedzie, e wartoci s indywidualnie wybieranymi kierun-kami, w stron których podamy. Obszary, w których wartoci odgrywaj znaczc rol, to m.in. praca zawodowa, edukacja, rodzina, relacje intym-ne, rodzicielstwo, przyja, czas wolny, duchowo, sfera obywatelska, tro-ska o siebie i innych. Wartoci s wzgldnie stae, tzn. wykazuj tendencj do utrzymywania si w cigu ludzkiego ycia, stanowic baz dla wyborów i decyzji. Kiedy wartoci s zidenty kowane i uporzdkowane przez podmiot, stanowi podstaw wyznaczania celów zgodnych z ich kierunkiem. Tak wic cele i wartoci nie s tym samym. Cele maj konkretny charakter oraz mog zosta osignite. W przeciwiestwie do nich wartoci s pewnymi abstrak-cyjnymi konstruktami niemajcymi pocztku ani koca. Nie mog wic by w peni zrealizowane. Na przykad nauczyciel moe ceni warto zmieniania na lepsze ycia uczniów lub bycia docenianym pracownikiem. Celami zgod-nymi z tymi wartociami i z nich wynikajcymi mog by natomiast opano-wanie przez dziecko podanego poziomu rozumienia tekstu albo zdobycie konkretnego osignicia. Przeszkody w osiganiu celów i porednio w reali-zowaniu wartoci mog mie wewntrzny (np. negatywne uczucia, nastawie-nie na unikanastawie-nie) albo zewntrzny charakter (przeszkody tkwice w rodowi-sku nauczania, np. „praca papierkowa”, wygórowane wymagania). Wartoci stanowi bardziej stabilne yciowo punkty odniesienia ni myli i uczucia. Mog motywowa do osigania celów i satysfakcji nawet w niekorzystnych warunkach zewntrznych i wewntrznych (Emery, Vanderberg, , s. ).
Wedug Zenomeny Puek ( ) wartoci stanowi podstaw formuo-wania celów bliskich i odlegych oraz wyboru sposobu dziaania. Wreszcie, wyznaczaj lozo ycia stanowic istotny warunek integracji osobowoci. Krystyna Ostrowska opisuje jednostkowy system wartoci jako „osobisty ze-staw odniesie do wiata wartoci wyszych”, który „motywuje, ukierunko-wuje, organizuje i mody kuje ludzkie wybory i dziaania” (Ostrowska, , s. ). „Rola wartoci polega na tym, e stanowi one ródo poczucia stabil-noci i cigoci wród wielu zmian, jakie zachodz w yciu […] Preferencja okrelonych wartoci oraz formuowanie ze wzgldu na nie osobistych ce-lów i de moe stanowi podstaw sensu ycia” (Ole, , s. ). W opinii Wernera Heisenberga pytanie o wartoci to przecie pytanie o to, co robimy, do czego dymy, jak powinnimy postpowa. Jest to wic pytanie o czo-wieka; to kompas, który wyznacza nam kierunek, gdy szukamy drogi ycia (za: Popielski, , s. ). Zgodnie z tez Gordona Allporta () hierarchia
34 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
wartoci w znacznym stopniu wpywa na sposób widzenia rzeczywistoci przez jednostk i na to, jakie jej aspekty okrela ona jako wane. W lozo cz-nym ujciu wartoci s celem naszych zamierze i intencji.
Wartoci uznawane s za istotny, czsto niedoceniany czynnik warunku-jcy ksztatowanie si postaw. Wynika to z wielorakich, znaczcych funkcji wartoci:
. stanowi gówne konstrukty tumaczce zachowanie;
. w zakresie postaw i zachowania stwarzaj predyspozycje o charakterze regulujco-kierujcym, inicjujcym i dynamizujcym dziaanie; . organizuj ycie czowieka jako cao, nadaj mu sens i poczucie
ci-goci – wyznaczaj kierunek wyborów i decyzji;
. wydaj ocen otaczajcej rzeczywistoci, rónych zjawisk spoecznych, ludzi, dzie artystycznych i naukowych, samoocen jednostki;
. okrelaj w pewnej mierze siatk poznawcz, wyznaczaj kt widzenia – postrzegania rónych przedmiotów;
. s podstaw zachowania zgodnego z uznawanym systemem wartoci (Olszak, ).
Determinacj do dziaania s wartoci moralne, a wic idealne wzory po-stpowania czowieka wyraajce doskonao moraln, stanowice twórczy element rozwoju osobowego. Atrakcyjno wartoci samych w sobie stanowi dla czowieka si, która tworzy wewntrzn motywacj do podjcia okre-lonych decyzji i dziaa – eliminujc jakikolwiek przymus zewntrzny (Mo-lesztak, Tchórzewski, Wooszyn, , s. ).
W opinii wielu badaczy wiedza na temat systemu wartoci osoby daje pod-stawy do wnioskowania na temat jej postaw, zachowa, de czy wyborów, jakich w cigu ycia musi dokona. Zdaniem Theodore’a Newcomba ( ) istnieje dua przewidywalno postaw osoby na podstawie wiedzy na temat jej wartoci.
Wedug Viktora Frankla ocenia mona tylko ze stanowiska wartoci bez-wzgldnej, wartoci najwyszej. Podstaw wartociowania jest jakie maksi-mum i optimaksi-mum wartoci.
[…] gdziekolwiek si co ocenia, trzeba zakada pewne maksimum wartoci. Temu nikt zaprzeczy nie moe, bo zastanowiwszy si chwil, kady musi przyzna, e – biorc pospolity przykad z ycia – udzia czego w procentach ustala si zawsze w stosunku do stu procent […] (, s. ).
Jako jeden z argumentów przemawiajcych na rzecz istnienia jakiego obiektywnego, idealnego kryterium wartociowania przytacza Allersa, któ-ry w cisych dowiadczeniach dotyczcych zjologii zmysów dowiód, e
35
W stronę pedeutologii specjalnej
przy ocenianiu stopnia intensywnoci pewnej barwy wywodzimy swój sd niewiadomie z jakiej maksymalnej intensywnoci tej barwy, takiej, jakiej nigdy w praktyce nie poznajemy. „Chocia nigdy nie widzielimy na przykad stuprocentowej czerwieni – to jednak niewiadomie j uwzgldniamy przy porównaniu tego, co jest mniej lub wicej czerwone” (Frankl, , s. ). Carolyn Sherif zaznacza, e w wyniku braku obiektywnych miar ludzie, dc do oceny sytuacji spoecznej, wypracowuj pewien psychologiczny punkt ze-rowy, punkt zakotwiczenia oceny. Czyni to bd przez porównanie obiektu ocenianego z innymi o podobnych walorach, bd przez przyjcie okrelo-nej zasady bdcej wyrazem wartoci. Punkt zakotwiczenia skali wartoci odzwierciedla osobnicze dowiadczenia yciowe, dojrzao spoeczn, lo-zo ycia i wartociowania (za: Matusewicz, , s. ; ). Oczywicie istnienie obiektywnego, uhierarchizowanego wiata wartoci nie gwarantu-je gwarantu-jeszcze pozytywnego pod wzgldem moralnym postpowania czowieka. Bardzo wiele zaley tutaj od wyboru waciwych celów dziaania. A wybór ten, pocigajcy za sob dobro lub zo moralne, jest z kolei uwarunkowany stopniem poznania wiata wartoci, zarówno jego jakociowego zrónicowa-nia, jak i zachodzcych w nim apriorycznych zwizków i zalenoci. Nic wic dziwnego, e Max Scheler przykada wielk wag do kwestii poznania war-toci, starajc si nawietli jej przebieg i przestrzec przed grocymi tutaj pomykami (Wgrzec ki, , s. ). W koncepcji wartoci Schelera zaka-da si obiektywne istnienie zarówno wartoci, jak i ich hierarchii (Brzozow-ski, ). eby hierarchia wartoci moga mie jaki sens, musi istnie jaki punkt odniesienia bdcy czym bezwzgldnym i stanowicym warto naj-wysz (Ossowska, , s. ).
Naley przypuszcza, e jeli istnieje naturalna i by moe zarazem obiek-tywna hierarchia wartoci, to dojrzewanie jednostek – emocjonalne, poznaw-cze i spoeczne – powinno prowadzi do coraz peniejszego odkrywania czy poznawania tej hierarchii. Z kolei wszelkie formy patologii spoecznej, które mona traktowa jak kryzysy wartoci, winno wiza z zagubieniem oma-wianej hierarchii. Pozwala to oczekiwa, e indywidualne hierarchie warto-ci bd tym bardziej podobne do hierarchii naturalnej (obiektywnej), z im starszymi, bardziej wyksztaconymi, dojrzaymi osobowociowo i zsocjalizo-wanymi osobami mamy do czynienia. Przeprowadzone dotychczas badania potwierdzaj te przypuszczenia (Brzozowski, , s. ).