Stres a wypalenie. Objawy i rozwój wypalenia

Sk formuuje tez, e najwaniejszym czynnikiem dla rozwoju wypalenia jest „zgeneralizowane dowiadczenie niepowodzenia w zmaganiu si ze stre-sem i obcieniami emocjonalnymi wykonywanego zawodu. Wypalenie jest nie tyle bezporednim skutkiem przewlekego stresu zawodowego, ile stresu niezmody kowanego wasn aktywnoci zaradcz” (Sk, a, s. ).

Krytycy koncepcji wypalenia zawodowego uwaaj, e mylone jest ono czsto z objawami stresu zawodowego. Poniej, w tabeli , przedstawione jest zestawienie wybranych rónic midzy jednym a drugim konstruktem zapro-ponowane przez Stanisaw Tucholsk ( ).

Tabela 2. Rónice midzy stresem a wypaleniem

Stres Wypalenie

ma charakter ofensywny ma charakter defensywny wzrost aktywności spadek aktywności wzrost reakcji emocjonalnej stępienie emocjonalne

dotyka głównie sfery ﬁ zycznej zaburza głównie sferę emocjonalną wyczerpuje zasoby ﬁ zyczne wyczerpuje zasoby

motywacyjno-dąże-niowe

prowadzi do dezintegracji prowadzi do demoralizacji spadek sił i energii spadek ideałów i dążeń jednostka czuje się ponaglana do

aktyw-ności

78 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych

Stres Wypalenie

reakcje paniczne, lękowe, fobie wzmożona podejrzliwość, depersonali-zacja

może doprowadzić do poważnych skut-ków zdrowotnych

sprawia, że dalsze życie jest odbierane jako bezsensowne

ródo: Tucholska, , s. .

Tucholska dokonaa równie podziau pojawiajcych si w literaturze symp-tomów wypalenia na te, które pojawiaj si w paszczynie indywidualnej:

›

afektywne (np. labilno emocjonalna, niepokój),

›

kognitywe (np. sztywno mylenia, zaburzenia pamici),

›

somatyczne (np. bóle gowy, zaburzenia snu),

›

behawioralne (np. impulsywno, wzrost konsumpcji rodków psychoak-tywnych),

›

motywacyjne (np. utrata idealizmu, poczucie rozczarowania) oraz paszczynie interpersonalnej:

›

afektywne (np. wzrost agresji, spadek empatii),

›

kognitywe (np. podejrzliwo, nasilenie mechanizmu projekcji),

›

behawioralne (np. agresja wobec podopiecznych, kon ikty w domu),

›

motywacyjne (np. obojtno, przedmiotowe traktowanie innych). Wida wyranie, e jednym z najpowaniejszych powodów zajmowania si kwesti wypalenia zawodowego jest potencjalny zasig negatywnych jego skutków obejmujcych niezwykle szeroki zakres problemów.

Syndrom wypalenia zawodowego jest reakcj na dugotrway stres zawo-dowy, który prowadzi do wyczerpania si zdolnoci adaptacyjnych i w kon-sekwencji powoduje wadliwe funkcjonowanie w pracy oraz wtórne obnienie si sprawnoci zawodowej. Stres zawodowy wywouj czynniki specy czne dla danego stanowiska pracy, ale decydujce s tu te: waciwoci intrapsy-chiczne (tzn. cechy osobowoci i sposoby radzenia sobie ze stresem), stresory aktualne, czyli wystpujce powszechnie w kadej pracy zawodowej, stre-sory niezwizane z prac zawodow (tzw. dowiadczenie yciowe), a take stan zdrowia jednostki (Brenner i Bartel, , za: Kossewska ). Rozwój symptomów wypalenia zawodowego jest zoonym procesem i moe przybie-ra róne formy, lecz badacze s zgodni co do tego, e pierwszym symptomem zwiastujcym wypalenie zawodowe jest najczciej wyczerpanie emocjonalne (Olszak, , s. ).

U osób pocztkowo zmotywowanych do penienia roli pedagoga proces „wypalania si” moe przebiega nastpujco:

. zafascynowanie wasn prac; . stagnacja;

Obciążenia w pracy i ryzyko wypalania się w pracy pedagoga specjalnego

. apatia;

. wyczerpanie i wypalenie si (liwerski, b, s. ).

W myl de nicji Freudenbergera i Richelson () wypalenie jest uszczu-pleniem zasobów osoby, wyczerpaniem zycznych i psychicznych róde, „zuyciem si” przez nadmierne staranie si w osigniciu nierealistycznych oczekiwa. Mona przedstawi to równie w postaci opisu objawów, które prezentuje jednostka:

›

wyczerpanie,

›

obojtno,

›

wycofanie,

›

zmczenie,

›

cynizm,

›

zniecierpliwienie,

›

draliwo,

›

poczucie omnipotencji,

›

podejrzewanie niewdzicznoci,

›

paranoja,

›

objawy psychosomatyczne.

Michael Fimian i Teresa Santoro ( ) wyróniaj najistotniejsze objawy wyczerpania pedagoga specjalnego:

›

wzrastajca frustracja,

›

intelektualne wyczerpanie,

›

nadmierny niepokój,

›

odczuwanie napicia,

›

depresja,

›

lk.

Do tych symptomów inni badacze tej tematyki doczaj bezradno, roz-czarowanie i wyczerpanie emocjonalne, które jest tym gbsze, im wiksze oczekiwania i zamiary wizaa dana osoba z wybranym zawodem (Korzon, , s. ).

Wielowymiarowy model wypalenia zawodowego wymaga okrelenia zwizków pomidzy jego komponentami. W literaturze pojawiaj si pyta-nia: czy róne wymiary wypalenia rozwijaj si równoczenie czy niezale-nie, w jaki sposób pojawiaj si róne wzory (typy) wypalenia, czy w czasie nastpuje ich rozwój, czy te maj one charakter wzgldnie stay, czy poja-wienie si jednego komponentu przyspiesza rozwój nastpnego. W „modelu fazowym” Roberta Golembiewskiego przedstawiona jest teza, e depersonali-zacja jest pierwsz faz zwiastujc wypalenie, nastpnie pojawia si zreduko-wanie osobistych osigni i na kocu dochodzi do wyczerpania emocjonal-nego. W alternatywnym modelu Maslach i Leitera wyczerpanie emocjonalne pojawia si jako pierwsze, prowadzi do rozwoju depersonalizacji, by w efek-cie przynie obnienie osobistego zaangaowania. Leiter póniej wniós

80 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych

poprawki do tego modelu, twierdzc, e osobiste zaangaowanie (poczucie osigni) rozwija si osobno od dwóch pozostaych (Maslach, ).

Wypalenie zawodowe to zespó objawów o charakterze zycznym (zm-czenie, bóle, podatno na zachorowania), behawioralnym (atwo wpadania w zo, dua zmienno zachowania) i psychicznym (zniechcenie, zo, znudzenie). Pojawia si, gdy dugotrwae przecienie psychiczne w pracy sta-je si trudnoci nie do przezwycienia (Mandal, , s. ). Wedug Bar-bary Brock i Marylin Grady ( ) nauczyciele zdradzaj objawy wypalenia zawodowego w piciu obszarach:

›

zycznym (chroniczne zmczenie, dolegliwoci zyczne, czste wypad-ki, naduywanie rodków psychoaktywnych, leków itp),

›

intelektualnym (trudnoci z przetwarzaniem informacji, saba koncen-tracja, brak gotowoci do pracy, niedotrzymywanie terminów, brak kre-atywnoci itp.),

›

emocjonalnym (ugicie si pod ciarem wymaga, niepokój, nerwowo, irytacja, zniecierpliwienie, wyalienowanie, cynizm, wycofywanie si),

›

spoecznym (unikanie interakcji, zebra, brak czasu dla innych, opry-skliwo),

›

duchowym (zagroenie potrzebami innych, pragnienie zmiany, ch ucieczki, poczucie rozpaczy) (Sekuowicz, , s. ).

Znaczna rozpito tego, co bywa okrelane mianem wypalenia zawodo-wego zostaa przedstawiona przez Chernissa ( ). Oto niektóre ze wskani-ków: silny opór przed wyjciem do pracy, uczucie rozczarowania sob, poczucie winy, obojtno, cynizm, negatywizm, izolacja, codzienne zmczenie i wy-czerpanie, utrata pozytywnych uczu wobec klientów, zakócenia snu, czste przezibienia i grypy, bóle gowy i dolegliwoci przewodu pokarmowego, nie-ch do zmian, nieufno i paranoidalne wyobraenia, problemy rodzinne, na-silajce si nieobecnoci w pracy.

Wedug Anne Rose Barth () i Matthiasa Burischa () w wypaleniu zawodowym wyrónia si nastpujce symptomy (za: Fengler, ):

. W sferze psychicznej:

›

negatywny obraz wasnych umiejtnoci,

›

negatywny stosunek do uczniów i ich rodziców,

›

negatywne ocenianie oddziaywania szkoy,

›

zanik zainteresowa problematyk zawodow,

›

ucieczka w fantazje,

›

trudnoci ze skoncentrowaniem uwagi, . W sferze emocjonalnej:

›

poczucie bezsilnoci,

›

przygnbienie,

›

ualanie si nad sob,

Obciążenia w pracy i ryzyko wypalania się w pracy pedagoga specjalnego

›

znerwicowanie,

›

poczucie braku uznania, . W sferze zycznej:

›

szybka mczliwo,

›

podwyszona skonno do zachorowa,

›

trudnoci wegetatywne (serce, oddychanie, trawienie),

›

bóle gowy,

›

napicie mini,

›

zakócenie snu,

›

wysokie cinienie krwi, . W sferze spoecznej:

›

zanik dotychczasowego zaangaowania,

›

utrata chci pomagania uczniom majcym trudnoci, problemy,

›

ograniczanie kontaktów z rodzicami uczniów,

›

ograniczanie kontaktów z koleankami/kolegami,

›

narastanie kon iktów w yciu osobistym,

›

niedostateczne przygotowanie si do zaj dydaktycznych.

Wedug Florence Kaslow i Normy Schulman (, za: Fengler, ) w zachodzcym syndromie wypalenia zawodowego wyróni mona nast-pujce sygnay ostrzegawcze:

. niech towarzyszca wychodzeniu do pracy;

. cige skargi na odczuwany brak chci do pracy bd przepracowanie; . poczucie izolacji od wiata;

. odbieranie ycia jako cikiego i ponurego;

. wzrastajca liczba negatywnych wzajemnych przeniesie w kontaktach z klientami;

. poirytowanie, negacja, draliwo i brak cierpliwoci w domu; . czste choroby bez rozpoznawalnych przyczyn;

. myli o ucieczce i samobójstwie.

Gilles Bibeau dokonuje wanego podziau na subiektywne i obiektywne kryteria wypalenia zawodowego:

. gówna subiektywna oznaka to stan ostrego zmczenia, któremu towa-rzysz:

›

poczucie braku kompetencji, satysfakcji z pracy,

›

wielorakie zyczne objawy stresu bez objawów organicznych zabu-rze,

›

problemy w koncentracji, negatywizm, draliwo.

. najwaniejszym obiektywnym wskanikiem wypalenia jest znaczcy spadek w wynikach pracy od wicej ni kilku miesicy, który jest wi-doczny w relacji do:

›

podopiecznych (obserwuj pogorszenie jakoci opieki),

82 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych

›

wspópracowników (obserwuj brak zainteresowania kwestiami zwi-zanymi z prac).

Te subiektywne i obiektywne wyznaczniki wypalenia nie powinny wy-nika ze zwykej niekompetencji, duej patologii i problemów zwizanymi z yciem rodzinnym. Naley równie wykluczy ogólne zmczenie pyn-ce z pracy lub duego (nagego) przeadowania obowizkami (za: Maslach i Schaufeli, ).

Wyjanianie zjawiska stresu zawodowego oraz procesu rozwoju syndromu wypalenia zawodowego ma zdaniem Gasia znaczce konsekwencje praktycz-ne. Wród nich gówn rol odgrywaj moliwoci wykorzystywania zidenty- kowanych prawidowoci do zapobiegania pojawianiu si tych zjawisk, a jeli ju one zaistniej – do skutecznego przeciwdziaania im (Ga, , s. ).

W dokumencie Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych (Stron 78-83)