wiadoma decyzja o podjciu pracy z osobami niedostosowanymi spoecznie czy niepenosprawnymi opiera si musi, jak sdz, na chci realizowania w swoim yciu poprzez prac zawodow okrelonych wartoci. W literaturze mówi si m.in. o ucielenianiu ideaów prawdy, dobra i pikna (Dawid, ). Podlegajc procesowi obniania si wasnego zaangaowania w prac, trakto-wania wychowanków w sposób cyniczny, bezosobowy itp., czowiek moe so-bie uwiadomi rozso-bieno midzy akceptowanymi wartociami a wasnym postpowaniem. Niejednokrotnie w pracy z dziemi spotykamy osoby, które deklaruj pewne wartoci, jednoczenie przejawiajc nisk motywacj do ich realizacji. Mog by to objawy kryzysu w wartociowaniu.
Wedug Wandy Kaczyskiej () sytuacja pomagania jako sytuacja ak-sjologiczna oraz etyczna jest sytuacj dokonywania nieustannych wyborów wartoci i permanentnego podejmowania decyzji etycznych. Wspomniane decyzje wi si z wieloma dylematami natury etycznej lub te kon iktami wartoci. Czasami ludzie mog zagubi si w wiecie wartoci. Oznakami tego stanu s powane trudnoci w ustaleniu tego, co jest cenne i godne poda-nia, pojawiajce si przewartociowapoda-nia, niekonsekwencje i kon ikty w ra-mach systemu wartoci, zmiany ich znaczenia, stany, w których akceptowane wczeniej wartoci przestaj peni role yciowych drogowskazów. Trudnoci bd zaburzenia w wartociowaniu czy si mog z niepokojem, napiciem emocjonalnym czy dezintegracj (Ole, ). Zaburzenia w systemie warto-ci s jedn z form kryzysu emocjonalnego. Pozytywne ich rozstrzygnicie sprzyja moe osigniciu wikszej dojrzaoci (np. teoria dezintegracji pozy-tywnej Dbrowskiego), a czowiek, jak twierdzi Dbrowski, nie moe si wa-ciwie rozwija bez przeywania, uwiadamiania i przekraczania twórczych kryzysów rozwojowych” (Dbrowski, ). Wedug Kazimierza Popielskie-go nieprawidowo skonstruowany system aksjologiczny moe nie (i niesie) ze sob zagroenie zarówno w skali jednostkowej, jak i spoecznej (Popielski, , s. ).
Kryzys moe równie prowadzi do nasilonej dezintegracji i uniemoli-wia lub powanie ogranicza zdolno do adekwatnego funkcjonowania w ro-lach spoecznych, np. nauczyciela-wychowawcy. Reakcj na wewntrzny chaos moe by spadek poczucia sensu ycia. Sytuacj odpowiadajc przynajmniej czci podanych wczeniej kryteriów moe by wypalenie zawodowe, które zostanie bardziej szczegóowo opisane w dalszych czciach tej ksiki.
41
W stronę pedeutologii specjalnej
Niemao miejsca w literaturze naukowej powicono trudnociom, jakie pedagog moe napotka w swej codziennej pracy.
Wiele z tych trudnoci wie si z wydarzeniami rozwojowymi: podejmo-waniem nowych ról, zmian rodowiska itp., inne wywoane s zmianami losowymi. Ze wzgldu na typowo, a nawet konieczno wystpowania trudnoci w wartociowaniu w normalnym procesie rozwoju jednostki […], oraz ze wzgldu na ich czasowy charakter zostay one nazwane „kryzysami w wartociowaniu” (za: Ole, , s. ).
Kryzys w wartociowaniu to stan trudnoci lub zaburze w procesie war-tociowania charakteryzujcy si napiciem, niepokojem oraz dezintegracj psychiczn (objawy niespecy czne), którym towarzysz wszystkie lub niektó-re objawy specy czne, takie jak:
. trudno uporzdkowania indywidualnego systemu wartoci w hierar-chi;
. znaczce przewartociowania;
. brak integracji procesów poznawczych, afektywnych i motywacyjnych w wartociowaniu;
. poczucie nierealizowania wartoci w yciu (Ole, , s. ).
Trudno uporzdkowania indywidualnego systemu wartoci w hierar-chi polega na tym, e osoba nie umie okreli wartoci naczelnej – najwa-niejszej w systemie – bd na wystpieniu kon iktu midzy gównymi war-tociami z powodu maej wiedzy o wiecie wartoci lub ze zbyt maej re eksji nad akceptowanymi wartociami. Brak zrónicowania i uporzdkowania war-toci osobistych niesie negatywne skutki dla psychologicznego funkcjonowa-nia osoby, co podkrelaj przedstawiciele rónych orientacji w psychologii hu-manistycznej, psychoanalitycznej i poznawczej (Ole, ). Rubacha w swo-ich badaniach podaje, e „ustalenie hierarchii wartoci” stanowi dla badanych nauczycieli wane zadanie rozwojowe.
W deklaracjach badanych nauczycieli problem ustalenia hierarchii wartoci zosta postawiony w kategoriach wanego kierunku dziaania. Zadanie to kon-stytuuje si poprzez denie do zde niowania sobie priorytetów yciowych, do poszukiwania odpowiedzi na pytania o najwaniejsze wyznaczniki dziaania w pracy zawodowej, do dokonywania wyborów opartych na trwaych kryte-riach i posiadania wyranej wizji wasnego ycia (Rubacha, , s. ).
Warto równie przywoa argumenty Ronalda Epsteina, który dowodzi wanoci procesu hierarchizowania: „oczekiwa mona, e im bardziej zhie-rarchizowany jest system wartoci, tym silniejszy jest jego wpyw na decyzje, intencje i dziaania podmiotu” (za: Rubacha, , s. ).
42 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
Znaczce przewartociowania polegaj zarówno na odkrywaniu nowych wartoci, jak i odchodzeniu od tych dotychczas wyznawanych. Przewanie wywouj niepokój i cz si z wystpowaniem problemów osobistych lub dowiadczaniem frustracji. Mog by niekiedy rezultatem nacisku spoecz-nego – konfrontacja z odmiennymi systemami wartoci i wynikajcymi z niej postawami moe by dla czowieka stresujca (Ole, ). Prac pedagogicz-n przebiegajc w niekorzystnych dla jednostki warunkach spoecznych, np. w gronie preferujcym warto wygody od poczucia obowizku wzgldem podopiecznych, mona zaliczy do stresujcych, gdy wyamanie si poza obowizujce, nieformalne wzory postpowania jest – zwaszcza dla poczt-kujcego nauczyciela – sytuacj trudn.
Brak integracji procesów poznawczych, afektywnych i motywacyjnych w wartociowaniu polega moe np. na tym, e jednostka deklaruje pew-ne wartoci jako wapew-ne i dla niej cenpew-ne, równoczenie pew-negatywnie reagujc na nie emocjonalnie lub przejawiajc nisk motywacj do ich realizacji. Nie-trudno w placówkach owiatowych spotka osoby, u których sfera deklaracji jest rozbiena ze sfer realizacji. Moemy mie do czynienia z odwrotn sytu-acj, tzn. kiedy kto powica jakiej sprawie wiele czasu i energii, cho jej nie ceni, lub posiada siln motywacj do zrobienia czego niezgodnego ze swoim systemem wartoci.
Poczucie nierealizowania wartoci w yciu wynika z uwiadomienia sobie rozbienoci midzy akceptowanymi wartociami a wasnym postpowaniem. Pojawi si moe zarówno, gdy czowiek nie realizuje wanych dla siebie war-toci, jak i gdy ocenia ich realizacj jako niewystarczajc. Istniej róne przy-czyny tego, e system wartoci nie peni wzgldem zachowania funkcji regu-lacyjnej: zbyt niski poziom motywacji, lk przed zaangaowaniem si, skon-no do zachowa impulsywnych lub do podejmowania decyzji na podstawie innych przesanek, np. sytuacyjnych, a nie systemu deklarowanych wartoci (Wojciszke, ). Osoba dowiadczajca wypalenia, zakadajc pewne zasoby samowiadomoci, moe skonfrontowa swój obraz teraniejszy z czasami, gdy jej postpowanie byo zgodne z wyznawanymi zasadami.
Poczucie nierealizowania wartoci moe pojawi si wtedy, gdy osoba realizu-je wartoci niezgodne z realizu-jej wewntrznymi predyspozycjami albo gdy pojmurealizu-je wartoci w sposób nadmiernie rygorystyczny, jako zewntrzne i bardzo wygó-rowane ideay (wartoci wyobraane). Jeszcze inna moliwo polega na tym, e czowiek zachowuje dystans wobec wartoci i nie angauje si w peni w jej realizacj w obawie, i dziaanie to mogoby pochon go bez reszty, a wic obawiajc si utraty indywidualnoci – kompleks Jonasza (Ole, , s. ).
Zagadnienie kryzysu w wartociowaniu moe wiza si ze zdrowiem psychicznym nauczyciela. Na zwizki midzy kryzysami w sferze wartoci
43
W stronę pedeutologii specjalnej
a zdrowiem psychicznym wskazuje wielu wybitnych autorów zarówno pol-skich, jak i zagranicznych, m.in.: Abraham Maslow, Carl Rogers, Erich Fromm, Rollo May, Thomas Szasz, Karen Horney, Kazimierz Dbrowski, Antoni K-piski, Kazimierz Obuchowski i in. Wedug Maslowa mechanizmy neurotycz-ne powstaj wskutek deprywacji potrzeb, nieosigania wyszych wartoci, braku harmonii w hierarchii potrzeb i wartoci (Kociuch, , s. ).
Wartoci, które czowiek ceni, wybiera i realizuje, pozostaj w istotnym zwizku z rozwojem osobowoci, a take ze zdrowiem psychicznym. Nieprzy-padkowo wród kryterium dojrzaej osobowoci podaje si wysok wraliwo aksjologiczn. W zakresie kadego z procesów skadajcych si na wartocio-wanie (najwaniejsze to: ocenianie, wybieranie i realizowartocio-wanie wartoci) mog wystpowa pewne specy czne trudnoci bd zaburzenia. Czasami moe doj do zagubienia si jednostki w wiecie wartoci, co skutkowa moe
powanymi trudnociami w ustaleniu tego, co jest cenne i godne podania, znaczcymi przewartociowaniami albo poczuciem, e wartoci, cho su-biektywnie wane, nie s jednak realizowane w yciu. Dochodz do tego nie-konsekwencje i kon ikty w ramach systemu wartoci, zmiany ich znaczenia oraz stany waha lub bilansowych rozwaa, w wyniku których akceptowa-ne wartoci przestaj peni rol yciowych drogowskazów (Ole, , s. ).
Z tak sytuacj moe mie do czynienia czowiek, którego wasne cele i wartoci zaczy si rozmija z celami i wartociami zawodu, inaczej mó-wic, u takiej osoby nastpuje zanik „identy kacji z zawodem” (pojcie to na gruncie pedagogiki dookreli Stanisaw Krawcewicz ()). Std jednym z najpowaniejszych róde kryzysów yciowych dla kadego czowieka moe by praca zawodowa (Baka, ).