Problematyka dotyczca wypalenia zawodowego pojawia si w pimiennic-twie wiatowym bardzo czsto. Mówi si nawet, ze termin burn-out zrobi wielk wiatow karier. Pojawi si w poowie lat . XX wieku w Stanach Zjednoczonych za spraw Herberta Freudenbergera – psychiatry, który zaob-serwowa u wielu wolontariuszy pomagajcych w agencji pomocy psychia-trycznej objawy stopniowo pojawiajcego si emocjonalnego niezrównowa-enia, utrat motywacji do pracy z ludmi, obnienie si zaangaowania oraz inne zyczne i psychiczne symptomy wskazujce na obnienie si jakoci pracy i trudn sytuacj pracownika. Do oznaczenia tego szczególnego sta-nu wyczerpania Freudenberger uy sowa burn-out, uywanego potocznie do opisania efektów chronicznego naduywania rodków psychoaktywnych.
Równolegle psycholog spoeczny Christina Maslach badaa sposoby radze-nia sobie (coping) z problemami w pracy z drugim czowiekiem. Przedmiotem
tego narzdzia jest Brak Sensu Pracy, operacjonalizowany jako brak zauwaalnych efektów mimo wasnego zaangaowania, konieczno dugotrwaego oczekiwania na efekty swoich dziaa i nieproporcjonalno efektu do poniesionych kosztów osobistych.
64 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
szczególnego jej zainteresowania byy takie strategie jak obronna dehumani-zacja (dehumanization in self-defense) i bezstronna troska (detached concern). Okazao si, e strategie te pozwalaj na lepsze zrozumienie procesów doty-czcych zaangaowania i zachowania si w pracy polegajcej na pomocy dru-giemu czowiekowi.
Dynamiczny rozwój bada nad wypaleniem zawodowym rozpocz si w latach . wraz z konceptualizacj trójwymiarowego modelu wypalenia i opracowania odpowiedniego narzdzia badawczego – MBI (Maslach Burn-out Inventory), pocztkowo w Stanach Zjednoczonych, by rozpowszechni si w wielu krajach, m.in. Europy Zachodniej. Zaproponowany przez Maslach model zakada, e wypalenie zawodowe skada si z trzech komponentów: wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji (cynizmu) oraz obnionej sa-tysfakcji z wykonywanej pracy – czsto okrelanej jako obnione poczucie do-kona osobistych). De nicja stworzona przez Maslach i Susan Jackson brzmi:
De niujemy wypalenie jako psychologiczny zespó wyczerpania emocjonal-nego, zespó wyczerpania emocjonalemocjonal-nego, depersonalizacji oraz obnionego poczucia dokona osobistych, który moe wystpi u osób pracujcych z in-nymi ludmi w pewien okrelony sposób. Wyczerpanie emocjonalne odnosi si do poczucia danej osoby, e jest nadmiernie obciona emocjonalnie, a jej zasoby emocji zostay w nadmiernym stopniu uszczuplone. Depersonalizacja dotyczy negatywnego, bezdusznego lub zbyt obojtnego reagowania na in-nych ludzi, którzy zwykle s odbiorcami usug danej osoby lub przedmiotem opieki z jej strony. Obnione poczucie dokona osobistych odnosi si do spad-ku poczucia wasnej kompetencji i sukcesów w pracy (Maslach, , s. ).
Wyczerpanie emocjonalne wskazuje na fakt wykonywania pracy poza limi-tem wasnych moliwoci radzenia sobie z problemami dotyczcymi pracy, co powoduje uczucie wyczerpania (wydrenowania) w sensie psychicznym oraz zycznym (bóle gowy, bezsenno, zaburzenia gastryczne, nasilenie absencji, chroniczne zmczenie itp). Depersonalizowanie innych oznacza postrzeganie osób, z którymi pozostaje si w relacjach zawodowych, w sposób przedmioto-wy, dystansowanie si wobec nich, prezentowanie postaw cynicznych wobec problemów tych ludzi, unikanie zajmowania si ich problemami, brak wspó-czucia, obwinianie podopiecznego za jego problemy, za to, e trzeba si nim zajmowa, zanikanie sensu wykonywanej pracy itp. Brak lub zaniona
satys-fakcja z wykonywania zawodu (obnione poczucie osigni) prowadzi do po-strzegania siebie jako osoby niewykonujcej dobrze zada zawodowych, osoby nieefektywnej, ociaej, zmczonej czy depresyjnej, obnienia jakoci pracy, systematycznego uchylania si od obowizków, poczucia winy, krzywdy, sil-nego lku, trudnoci w komunikacji z otoczeniem w pracy, ucieczki w alko-hol, uywki itp. Tak wic wida, e wypalenie zawodowe posiada nastpujce
65
Obciążenia w pracy i ryzyko wypalania się w pracy pedagoga specjalnego
aspekty: poznawczy – odpowiada mu obnione poczucie dokona osobistych,
emocjonalny – odpowiada mu wymiar okrelany jako wyczerpanie emocjonal-ne oraz interpersonalny i odpowiadajcy mu wymiar depersonalizacji. Aspekt interpersonalny wydaje si szczególnie wany, gdy uderza w osob bdc od-biorc w relacji pomagajcy – osoba potrzebujca pomocy. Depersonalizowa-nie i by moe zmiany w zaangaowaniu zawodowym to specy czne dla pato-logii o cechach wypalenia mechanizmy obronne osób zawodowo zajmujcych si pomaganiem (Sk, a, s. ). Zachowania polegajce na negatywnym, bezdusznym lub zbyt obojtnym reagowaniu na innych ludzi, którzy zwykle s odbiorcami usug danej osoby lub przedmiotem opieki z jej strony, okrela si jako depersonalizacj (Sk, a). Do zachowa depersonalizujcych na-ley zaliczy równie: nieczuo, przedmiotowe traktowanie, utrat ideaów, draliwo, „unikanie, wycofywanie si, przesadne dystansowanie si wobec problemów uczniów i szkoy, chód, dystans, cynizm, przekonanie, e ci, któ-rym trzeba pomaga, sami s winni swoim problemom” (Kdracka, , s. ). Osoby z wysokimi wynikami w zakresie depersonalizacji maj tendencj do postrzegania i traktowania ludzi jak obiekty, przedmioty itp. (Noworol i Ma-rek, ). Wedug Wilmara Schaufelego i Brama Buunka ( ) wyczerpanie emocjonalne mona traktowa jako wskanik ogólnego stresu w pracy, deper-sonalizacj jako sposób radzenia sobie ze stresem, problemami pojawiajcymi si w pracy z klientem, a brak osigni jako odpowied na nisk samoocen, brak kontroli nad sytuacj w pracy z drugim czowiekiem.
Pojawienie si terminu burn-out w rodowisku naukowym w poowie lat . XX wieku byo poprzedzone pewnymi kontrowersjami pomidzy bada-czami. Jedn z pierwszych, waniejszych i wci aktualnych jest kwestia de- nicji wypalenia , co do której nie ma jednomylnoci, cho de nicja Maslach i narzdzie badawcze (MBI) stworzone na jej podstawie zdominoway dyskurs w tym zakresie. Kwestii, co do których wci istnieje wiele rozbienoci, jest znacznie wicej (m.in. kwestia kryteriów diagnostycznych, przyczyn, faz roz-woju zjawiska, sposobów pomocy), ale wynikaj one w duej mierze wanie z trudnoci dotyczcych stanowisk de nicyjnych. Warto nadmieni, i cza-sami wypalenie nazywane jest za Burischem ( ) syndromem rozmytym (fuzzy set). Oznacza to m.in., e trudno arbitralnie wskaza moment w yciu osoby, od którego mona uzna j za wypalon zawodowo, punkt na jakiej skali badawczej, poniej którego nie jest si jeszcze wypalonym i powyej którego ju si nim jest. Czasami trudno równie wskaza go z powodu
na-4 Wypalenie jest gruntownie i szeroko opisanym fenomenem, std celowo rozdzia ten nie ma ambicji przedstawienia kompletnego stanu wiedzy w tym zakresie, a jedynie zasygna-lizowanie gównych wtków i wprowadzenie do tematu. Wicej kompleksowych informacji na temat koncepcji wypalenia zawodowego Czytelnik moe znale np. w: Tucholska, , Sekuowiucz, i . Wiksza uwaga, wynikajca z przyjtych zaoe badawczych, zostanie powicona egzystencjalnej koncepcji wypalenia.
66 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
kadania si na siebie symptomów dotyczcych wypalenia i problemów nie-zwizanych z praca zawodow.
Wypalenie, czasami nazywane syndromem wyczerpania (Freudenberger, ), stao si popularnym pojciem wród osób zawodowo zajmujcych si udzielaniem pomocy. Jest opisywane jako powoli zaczynajcy si lub nagle ujaw-niajcy si stan wyczerpania duchowego, cielesnego lub uczuciowego wystpuj-cy w yciu zawodowym, w czasie wolnym od prawystpuj-cy, w krgu przyjació, w zwiz-ku partnerskim i w rodzinie, czsto powizany z awersj i mylami o ucieczce. Poprzedzony jest charakterystycznym dugotrwaym przerostem wymaga bez odpowiedniego rodka równowacego (Fengler, , s. ). Z kolei Dalia Etzion () odnosi rozwaania nad wypaleniem do koncepcji stresu Hansa Sely’ego. Wypalenie w tej koncepcji jest ukrytym, utajonym procesem psychologicznej erozji pochodzcym od przeduajcego si dziaania czynnika stresotwórcze-go. Wedug Etzion faza wyczerpania jest osigana zanim jednostka uwiadamia sobie dwie wczeniejsze fazy: obnienie zaangaowania i depersonalizacj.
Kwestia porówna spoecznych jako istotny czynnik w procesie wypa-lania si pojawia si u Schaufelego i Buunka ( ). Wypalenie ich zdaniem rozwija si w kontekcie spoecznym. Istot skomplikowanych relacji w pla-cówkach o charakterze edukacyjnym, pomocowym s procesy spoecznej wy-miany i zwizane z nimi oczekiwania sprawiedliwoci i wzajemnoci wiad-cze w zakresie tej wymiany. W przypadku powstania trudnoci powstaych w miejscu pracy osoby, podejmujc próby radzenia sobie z nimi, porównuj swoje dowiadczenia z dowiadczeniami wspópracowników – zwaszcza tych, którzy zajmuj podobn pozycj zawodow (Kli i Kossewska, , s. ).
Teoria wymiany spoecznej (social exchange theory) pojawia si równie w ogólnej literaturze dotyczcej miejsca pracy. Robert Eisenberger i wspó-pracownicy () uywali jej do wyjaniania relacji midzyludzkich w kon-tekcie rodowiska pracy. Zgodnie z ni pracownicy konstruuj zaoenia do-tyczce tego, jak wartociowi s dla organizacji, a to w poczeniu z ocen, jak organizacja troszczy si o nich, daje poczucie wsparcia organizacyjnego. Oprócz czynników rodowiskowych (takimi s np. obcienie prac, wsparcie spoeczne, sposób zarzdzania) bada si take czynniki zwizane z osobo-woci nauczycieli, poczucie wasnej skutecznoci, zaangaowanie itd. Inny kierunek bada zajmuje si poszukiwaniem zwizków, wspózalenoci mi-dzy osobowoci a rodowiskiem, np. tzw. perspektyw wymiany spoecznej (postrzeganie wkadów i zysków z pracy czy odczuwanie samoskutecznoci a uzyskiwanie wsparcia spoecznego).
Wypalenie w ujciu Cary’ego Chernissa ( a) jest procesem, który za-czyna si nadmiernym i przeduajcym si poziomem napicia zwizanego z wykonywan prac. Powstay stres powoduje zmczenie, poczucie przeci-enia sytuacj. Proces jest zakoczony, kiedy pracownik przestaje sobie ra-dzi, wycofuje si, izoluje, popadajc w apati, sztywno, cynizm (Maslach
67
Obciążenia w pracy i ryzyko wypalania się w pracy pedagoga specjalnego
i Schaufeli, ). Na istnienie wczeniejszego okresu prawidowego funk-cjonowania zawodowego zwraca si równie uwag w mniej znanej de ni-cji Brilla. Zgodnie z ni wypalenie to: „silnie powizany z prac, dysforycz-ny i dysfunkcjonaldysforycz-ny stan bez objawów duej patologii, który dotyka ludzi wczeniej funkcjonujcych przez duszy czas adekwatnie i nieodzyskujcych poprzedniego poziomu bez pomocy z zewntrz” (Maslach i Schaufeli, ). Na podobne kwestie zwracaj uwag w de nicjach m.in. Jerry Edelwich i Ar-chie Brodsky ( ) oraz William Emener, Richard Luck i Frank Gohs (), wedug których wypalenie to: „ zyczne, emocjonalne i psychiczne wyczer-panie spowodowane wykonywanym zawodem, charakteryzujce si ponadto postpujc utrat ideaów, energii i zapau do realizacji celów, dla których wybrano zawód pedagoga” (za: Milerski, liwerski, , s. ).
Warto zauway, e w koncepcji Edelwicha i Brodskiego ( ) podkrela si fazowy charakter wypalenia, zgodnie z którym w przebiegu kariery za-wodowej pojawiaj si kolejne stadia: entuzjazmu, stagnacji, frustracji, apatii. Z kolei zdaniem Chernissa ( a) proces ten pomija etap zaangaowania i ogranicza si do fazy napicia, przecienia i wypalenia.
Elliot Aronson, Ayala Pines i Ditsa Kafry ( ) kad nacisk na procesy autoewaluacji w kontekcie swoich moliwoci pomocy drugiemu czowieko-wi. Ich zdaniem „wypalenie jest rezultatem dugotrwaego lub powtarzajce-go si obcienia w wyniku dupowtarzajce-goletniej intensywnej pracy dla innych ludzi. Wypalenie jest bolesnym uwiadomieniem sobie przez osoby pomagajce, e nie mog da innym nic wicej i cakowicie zuyli swoje siy” (za: Fengler, , s. ). Traktowanie wypalenia jako kocowego rezultatu procesu impli-kuje stan pocztkowy, w którym motywacja i zaangaowanie s wysokie (Pi-nes, , s. ). Z kolei Freudenberger i Richelson () pocztkowy okres w pracy okrelaj poprzez termin: „oddanie sprawie”, a wedug Maslach u osób pracujcych z ludmi stan ten charakteryzuje si wysokim zaangaowaniem i personalizacj. Ayala Pines i Elliot Aronson () twierdz, e rozpoczy-nanie drogi zawodowej cechuje si wysokim poczuciem dokona osobistym. Jedn z wymienianych przez Freudenbergera przyczyn wypalenia jest nie-otrzymywanie oczekiwanych nagród. Zgodnie z teori równoci (van Dieren-donck, Schaufeli i Sixma, ), kiedy kto czuje si nkany przez podopiecz-nych, próbuje wykorzysta pewne strategie psychologiczne, np. negatywn postaw wobec nich, bezduszno, cynizm, bezosobowo, by odzyska utra-con równowag. Wymienione postawy stanowi rdze depersonalizacji – jednego z gównych wymiarów wypalenia.
Badania nad poszukiwaniem cech osobowociowych sprzyjajcych i zapo-biegajcych wypaleniu maj dug tradycj, ale warto zaznaczy, e wspócze-nie bardzo silnie i coraz czciej podkrela si równie znaczenie zarzdza-nia i klimatu w pracy (Chung, Corbett i Cumella ; Chung i Corbett ) i ogólnie czynników organizacyjnych (Hastings, ).
68 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
Zasadniczo koncepcje wypalenia mona podzieli na takie, które koncen-truj si na jednostce (pracowniku) i jej cechach, waciwociach sprzyjaj-cych albo zabezpieczajsprzyjaj-cych przed wypalaniem si. Do tych reprezentujsprzyjaj-cych podejcie indywidualne (intrapsychiczne) moemy zaliczy m.in. Pines ( ).
Drug grup s koncepcje opierajce si na podejciu interpersonalnym, zgodnie z którym gówna przyczyna wypalenia tkwi w wyjtkowej, nierówno-legej relacji: osoba pomagajca – osoba potrzebujca pomocy. Tu mona wspo-mnie o koncepcji Maslach i Jackson (). Ujcie takie dobrze charakteryzuje nastpujce stwierdzenie Augustyna Baki: „To czy dane zajcie bdzie miao dla pracownika skutki chorobowe, czy dobroczynne zaley od jego wieku, cech ukadu nerwowego, poziomu kwali kacji, poziomu uzdolnie itd. Wysoki po-ziom cechy lku, zbyt maa lub nadmierna motywacja osigni mog wpyn na niebezpieczne zwikszenie si stresu pracy” (Baka, , s. ).
Jako trzecie mona wyróni podejcie organizacyjne, zgodnie z którym za wypalanie si przede wszystkim odpowiadaj czynniki zwizane z organi-zacj i klimatem spoecznym w pracy. Reprezentantami takiego podejcia s m.in. Golembiewski, Scherb i Boudreau ze wspópracownikami ( ). Rów-nie póniejsze prace Maslach (np. Maslach i Leiter, ) reprezentuj po-dejcie organizacyjne.
Na podstawie przegldu bada nad wypaleniem dokonanym przez Stani-saw Tucholsk ( ) mona wnioskowa o najsilniejszym wpywie wanie czynników o charakterze instytucjonalnym, takich jak: przecienie obo-wizkami, niesprawiedliwy podzia obowizków, dua liczba godzin pracy itp. Bogactwo podejmowanych prób poszukiwania czynników wspówystpu-jcych bd determinuwspówystpu-jcych wypalenie ilustruje rysunek przedstawiajcy selektywnie wybrane badania prowadzone w latach – .
Wypalenie bywa badane w rónych kontekstach, w rónych grupach za-wodowych, których wspólnym mianownikiem jest praca z drugim czowie-kiem. Tylko w latach – doliczono si dwóch i pó tysica publikacji dotyczcych wypalenia zawodowego. Wypalenie zawodowe w zalenoci od orientacji badawczej jest analizowane pod wzgldem czynników:
›
osobowociowych (temperament, umiejscowienie poczucia kontroli, zdrowie, wartoci, relacje z rodzin i przyjaciómi),›
osobistych (pe, wiek, status materialny),›
zwizanych z prac (satysfakcja z pracy, przecienie, kon ikt ról, wspar-cie w pracy, relacje z klientem, liczba osób objtych opiek, zmianowo, dugo czasu pracy) (Maslach i Schaufeli, ).Poddajc analizie znane badania nad wypaleniem, Fengler ( , s. ) podaje, e wypalenie pozostaje w zwizku z niezadowoleniem z pracy, nad-uywaniem alkoholu, poszukiwaniem innego zajcia, liczb zachorowa, nie-dbalstwem w pracy, przyjmowaniem rodków uspokajajcych; równie w ne-gatywnym zwizku z liczb godzin bezporedniego kontaktu z klientami
69
Obciążenia w pracy i ryzyko wypalania się w pracy pedagoga specjalnego
i ze wsparciem ze strony wspópracowników i znajomych. Oprócz tego ba-dania pokazuj brak rónic w czstotliwoci wypalenia midzy kobietami a mczyznami. Badane osoby pozostajce w zwizkach maeskich i posia-dajce dzieci s mniej naraone ni osoby samotne i bezdzietne, a wraz z wie-kiem zmniejsza si stres i podatno na zranienie u osób pomagajcych. W ba-daniach dotyczcych nauczycieli czynniki demogra czne (pe, wiek, sta, stopie awansu zawodowego) okazay si niezwizane lub zwizane w maym stopniu z wypaleniem. Wyniki (N = ) pokazay, e nadmierne spoycie al-koholu, uzalenienie od nikotyny, nadmierna konsumpcja lekarstw, problemy maeskie, bóle gowy i inne s powizane z wysokimi wynikami wypalenia