Wypalenie zawodowe pojawia si najczciej w tych zawodach, których wspól-n cech jest cigy kontakt z ludmi. Zawód nauczyciela klasy kowany jest w grupie zawodów pomocnych (pomocowych) lub jako profesja spoeczna. „Za-wód nauczycielski zalicza si do sub spoecznych dziaajcych wród i dla ludzi” (Korzon, , s. ). Do tej grupy zalicza si równie pracowników socjalnych, psychologów, pielgniarki, lekarzy, duchownych i innych, których istot pracy jest bliski interpersonalny kontakt z drugim czowiekiem. Panu-je przekonanie, e wykonywanie takich zawodów zwizane Panu-jest z ryzykiem wypalenia. Jego skutki maj szczególne znaczenie, dotycz nie tylko dotkni-tych wypaleniem nauczycieli, lecz take niekorzystnie oddziauj na dzieci i modzie pozostajc w kontakcie z tymi nauczycielami. Osoba dotknita zespoem wypalenia zawodowego moe odegra negatywn rol w rozwoju ksztatujcej si osobowoci (Kli i Kossewska, , s. ). Wnikliwe badania psychologiczne nauczycieli, u których stwierdzono zespó wypalenia zawodo-wego, wskazuj, e przekazuj oni znacznie mniej wiedzy, znacznie rzadziej stosuj pochway, w wyranie mniejszym stopniu akceptuj wytwarzane przez uczniów pomysy czy formuowane wnioski oraz duo rzadziej wchodz z nimi w bliskie podmiotowe interakcje (Tucholska, , s. ).
Podkrelenie znaczenia dla pedagogiki procesów zwizanych z utrat efektywnoci pracy pedagoga znajduje wyraz m.in. w umieszczeniu w no-wym Leksykonie – Pedagogika PWN hasa „syndrom wypalenia zawodowego nauczycieli” i powicenie mu znaczcej iloci miejsca. Zgodnie z wynikami midzynarodowych studiów porównawczych syndrom wypalenia zawodowe-go dotyczy okoo – % nauczycieli. W USA % nauczycieli zgaszajcych si do lekarza wskazuje napicie nerwowe i stres zwizany z wykonywan pra-c jako ródo wasnych problemów ze zdrowiem. W Anglii stwierdzono, e
83
Obciążenia w pracy i ryzyko wypalania się w pracy pedagoga specjalnego
co pity nauczyciel odczuwa swój zawód jako obciajcy, natomiast szwedz-kie wyniki wskazuj, e u % pedagogów wystpuj bardzo silne napicia psychiczne, co czyni ten zawód jednym z najtrudniejszych. Szacunki francu-skie przynosz wiedz o czstszym ni w innych grupach zawodowych wy-stpowaniu depresji wród pedagogów. W Niemczech wypalenie wedug ba-da dotyka – % nauczycieli zatrudnionych w penym wymiarze godzin. W Szwajcarii stwierdza si wystpowanie mniej lub bardziej nasilonego syn-dromu u ponad % pedagogów, a u % z nich jest on szczególnie nasilony (obicki, , s. ). Kantas i Vasilaki wysokie wyniki w zakresie wyczer-pania emocjonalnego okrelili u , % badanych, ,% badanych uzyskao niskie wyniki w zakresie osobistego zaangaowania, a , % wysokie wyniki w skali depersonalizacji (Kantas i Vasilaki, , s. ).
Wedug niektórych badaczy syndrom wypalenia zawodowego dotyka za-równo osób mao angaujcych si w rol osoby pomagajcej, jak i tych, którzy angauj si zbyt mocno i utosamiaj si z ni. W pierwszej grupie dominu-j objawy zmagania si z niewaciwie dobran rol do wasnej osobowoci i posiadanych predyspozycji. Grupa oddana swojej pracy doznaje frustracji, nie mogc zrealizowa nierealistycznych zamierze i nie radzc sobie z co-dziennymi obcieniami, proces rozwoju zawodowego i samorealizacji zostaje wtedy zablokowany bd utrudniony. Obydwie grupy ponosz osobiste koszty w postaci pogorszenia jakoci ycia, czasami nawet w postaci utraty zdrowia (liwerski, b, s. ).
W literaturze podkrela si, e zespó wypalenia w odrónieniu od innych zaburze (np. depresji reaktywnej) dotyczy wycznie sytuacji zwizanych z prac zawodow, a nie innych sytuacji yciowych osób dotknitych wypa-leniem. Negatywne skutki wypalenia mog jednake rozszerza si na inne sfery ycia osoby dotknitej tym syndromem, prowadzi do powstawania pro-blemów rodzinnych, ucieczki w chorob, naduywania rodków psychoak-tywnych i pojawiania si innych problemów psychogennych (Kli i Kossewska, , s. – ).
Ewa Kdracka () formuuje nastpujce wnioski o skutkach wypale-nia zawodowego:
›
nie odnosz si tylko do wykonywanej pracy, ale rozszerzaj si na inne sfery ycia,›
istnieje ryzyko ksztatowania osobowoci dzieci i modziey na bazie negatywnego wzorca nauczyciela,›
zwikszona absencja,›
zbyt dua pynno kadr,›
niska jako wiadczonych usug,›
zmarnowanie talentu i wyksztacenia i in. (za: Sekuowicz, , s. ). W literaturze wiatowej czsto pojawiaj si doniesienia o nadmier-nej absencji i zbyt duej pynnoci kadr. Przeduajcy si stan wypalenia84 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
zawodowego prowadzi do kon iktu postaw i ról zawodowych, a take do cz-stych zmian miejsca zatrudnienia oraz unikania pracy (Maslach, za: Kossew-ska ). Warto zauway, e we wspóczesnej Polsce, w zwizku z trudn sytuacj na rynku pracy, nawet dowiadczajc trudnoci przekraczajcych indywidualne zasoby, rzadko dochodzi do odchodzenia z pracy. W ten spo-sób pewna cz ospo-sób pracuje mimo negatywnego nastawienia do pracy, do-wiadczajc powanych trudnoci.
Depersonalizacj w kontekcie wypalenia zawodowego mona potrakto-wa jako operacjonalizacj braku respektowania zasad w pracy pedagogicznej. Jest ona przecie radykalnym zaprzeczeniem indywidualizacji (Plichta i Py-alski, ) czy podmiotowego traktowania wychowanków. Maslach podaje adekwatn do tych rozwaa de nicj depersonalizacji. Jest ona traktowana jako „usiowanie utworzenia dystansu midzy osob a odbiorcami wiadcze pomocnych poprzez aktywne ignorowanie tych wasnoci, które czyni ich uni-kalnymi i angaujcymi” (Maslach, , s. ). Sk ( a, s. ) traktuje deper-sonalizowanie jako „specy czny dla patologii wypalenia mechanizm obronny”. Nauczyciel zaczyna traktowa swoich uczniów lub wychowanków bezosobowo, co czsto objawia si „w klasycznych technikach depersonalizacyjnych” (Sk, a, s. ), takich jak: etykietowanie uczniów, zachowania cyniczne, upo-karzajce i stygmatyzowanie (labeling). Zachowania stygmatyzujce pozwalaj na obnienie napicia wynikajcego z kontaktu z uczniami. Dzieje si tak jed-nak kosztem obnienia jakoci relacji wychowawczych. Depersonalizujcy pe-dagog ma upoledzone róne umiejtnoci niezbdne dla prawidowego prze-biegu relacji pedagogicznych. Czsto nie jest on zdolny do empatii, uwanego suchania i porozumienia z rónymi podmiotami obecnymi przy realizacji pro-cesu wychowawczego, tj. z dziemi i modzie, wspópracownikami, rodzica-mi i przeoonyrodzica-mi. Efektem tego bywa czasarodzica-mi, zdaniem Sk ( a), obron-ne poczucie omnipotencji. Grupa objawów zwizanych z depersonalizacj jako wymiarem wypalenia jest najbardziej „kosztowna”, gdy „szkodzi w pierwszym rzdzie gównym podmiotom procesu edukacyjnego – uczniom i studentom – i wszystkim ogniwom systemów edukacyjnych” (Sk, a, s. ).
Zaburzenia funkcjonowania nauczyciela bdce wynikiem pogbiajcej si depersonalizacji maj negatywny wpyw na przebieg terapii prowadzonej przez pedagoga, któr naley rozumie jako „swoist interwencj wychowaw-cz zmierzajc do spowodowania okrelonych pozytywnych zmian w zakre-sie sfery poznawczej i emocjonalno-motywacyjnej oraz w strukturze wiedzy i umiejtnoci szkolnych dziecka” (Czajkowska i Herda, , s. ).
Tak rozumiana terapia ma sprzyja realizacji nadrzdnego celu, jakim jest wszechstronny rozwój dziecka. Cel ten nie ma szans na pen realizacj, gdy pedagog nie posiada odpowiednich predyspozycji psychicznych. Inny wy-miar wypalenia zawodowego – obnione poczucie wasnych osigni – take
85
Obciążenia w pracy i ryzyko wypalania się w pracy pedagoga specjalnego
moe prowadzi do obnionej jakoci pracy pedagogicznej. Jak bowiem kto, kto nie widzi sensu i wartoci spoecznej swojej pracy, moe realizowa wy-mienione przez Paczyka () zasady pedagogiki specjalnej, jak zasada realnego optymizmu nauczyciela wynikajcego z osigania postpów (efek-tów) w opanowaniu wiedzy i umiejtnoci przez uczniów czy zasada czstego osigania sukcesu przez uczniów (Plichta i Pyalski, , s. ).
Badania pokazuj równie, e uczniowie wypalonych pedagogów specjal-nych rzadziej osigaj cele okrelone w Indywidualspecjal-nych Programach Eduka-cyjno-Terapeutycznych, które z kolei s gorszej jakoci (Jennnigs i Greenberg, ; McGrew, ).
Wychodzc z zaoenia, e wraz z nabywaniem dowiadcze zawodowych nastpuj jakociowe zmiany w penieniu roli pedagoga, mona w pewnej mierze uzna wypalenie zawodowe jako szczególny przykad zablokowania rozwoju zawodowego.