Istniej pewne przesanki ku temu, by sdzi, e wypalenie zawodowe jest zwizane z miejscem pracy badanych osób (typem specjalnego orodka szkolno-wychowawczego). cilej mówic, czynnikiem rónicujcym po-ziom wypalenia zawodowego moe by specy ka ucznia, jego waciwoci. W przypadku omawianych bada mamy do czynienia z osobami pracujcymi z uczniami i wychowankami z lekk niepenosprawnoci oraz z pedagogami specjalnymi zatrudnionymi w orodkach dla wychowanków niepenospraw-nych intelektualnie w stopniu umiarkowanym i znacznym.
W wielu badaniach wykazywano rónice w zakresie wypalenia zawodo-wego pomidzy pedagogami zatrudnionymi w rónego rodzaju placówkach (np. szkoy specjalne, szkoy podstawowe i licea ogólnoksztacce – Sutton i Huberty, ; Korzon, ; Kli i Kossewska, ; Sekuowicz, ). Na-tomiast do nielicznych nale badania, w których porównuje si wypalenie
125
Wypalenie, wartości, sens – wyniki badań własnych
zawodowe pedagogów specjalnych w zalenoci od stopnia niepenosprawno-ci intelektualnej wychowanków. Wydaje si to istotne zarówno z punktu wi-dzenia teorii, jak i praktyki pedagogicznej, by analizowa ewentualne rónice w nasileniu wypalenia zawodowego w podgrupach pedagogów specjalnych pracujcych w specjalnych orodkach szkolno-wychowawczych dla uczniów niepenosprawnych intelektualnie w stopniu lekkim i pedagogów specjalnych pracujcych w specjalnych orodkach szkolno-wychowawczych dla uczniów z umiarkowan i znaczn niepenosprawnoci intelektualn. Warto przypo-mnie, e w wywiadach pedagodzy specjalni podaj, e coraz czciej s nara-eni na akty przemocy ze strony uczniów niepenosprawnych intelektualnie i jednoczenie wykazujcych nasilone objawy niedostosowania spoecznego o charakterze agresywnym (Sekuowicz, ), co stanowi powany czynnik obciajcy w pracy, przyczynia si do powstawania wyczerpania emocjonal-nego oraz wywiera negatywny wpyw na dobrostan pracowników (np. Hensel, Lunsky, Dewa, i ).
Wyniki w zakresie porównywania istotnoci rónic midzy rednimi aryt-metycznymi wyczerpania emocjonalnego przedstawiono w tabeli .
Tabela 23. Rónice w zakresie poziomu wyczerpania emocjonalnego midzy peda-gogami specjalnymi z orodków dla uczniów z lekk oraz umiarkowan i znaczn niepenosprawnoci intelektualn
Rodzaj ośrodka N ̴̴
ɖ s Z p1 t df p2
ośrodek dla uczniów z lekką niepełnospraw-nością intelektualną
166 16,86 9,66
4,83 ≤ 0,05 5,10 314 ≤ 0,05 ośrodek dla uczniów
z umiarkowaną i znacz-ną niepełnosprawno-ścią intelektualną
150 11,81 7,68
Pedagodzy specjalni pracujcy w orodkach dla uczniów z lekk niepe-nosprawnoci intelektualn charakteryzuj si wikszym nasileniem wy-czerpania emocjonalnego ni pedagodzy specjalni pracujcy w orodkach dla uczniów niepenosprawnych w stopniu umiarkowanym i znacznym. Do-konana analiza statystyczna, zarówno za pomoc testu parametrycznego, jak i nieparametrycznego, pokazaa, e zaobserwowane rónice s istotne staty-stycznie (p = , ). Wyniki te pokazuj, e poziom wyczerpania emocjonal-nego pedagogów rónicowany jest poprzez stopie niepenosprawnoci inte-lektualnej wychowanków. Wydaje si zatem, e gboko i rodzaj zaburzenia podopiecznych moe determinowa si dowiadczanego stresu i wypalenia.
126 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
Tabela zawiera porównanie rednich w zakresie poziomu poczucia osigni w grupach pracujcych w rónego rodzaju specjalnych orodkach szkolno-wychowawczych.
Tabela 24. Rónice w zakresie poziomu poczucia osigni midzy pedagogami spe-cjalnymi z orodków dla uczniów z lekk oraz umiarkowan i znaczn niepeno-sprawnoci intelektualn
Rodzaj ośrodka N ̴̴
ɖ s Z p1 t df p2
ośrodek dla uczniów z lekką niepełnospraw-nością intelektualną
166 34,78 7,84
2,26 ≤ 0,05 2,16 314 ≤ 0,05 ośrodek dla uczniów
z umiarkowaną i znacz-ną niepełnosprawnością intelektualną
150 36,60 7,05
Analiza literatury przedmiotu nie daje jednoznacznych wyników co do spodziewanych rónic w wypaleniu w pracy z osobami niepenosprawnymi intelektualnie w rónym stopniu. Z jednej strony mona znale przesan-ki, e nauczanie i wychowanie jednostek z gbsz niepenosprawnoci in-telektualn przynosi mniej satysfakcji ni praca pedagogiczna np. z osoba-mi niepenosprawnyosoba-mi intelektualnie w mniejszym stopniu, z drugiej za, e trudno cieszy si poczuciem osigni, nie radzc sobie z obciajcymi zachowaniami uczniów niepenosprawnych intelektualnie w stopniu lekkim (np. agresj).
rednia uzyskana przez pedagogów specjalnych zatrudnionych w orod-kach dla uczniów z umiarkowan i znaczn niepenosprawnoci intelektual-n jest wysza, co oznacza ich wysze poczucie osigni w porównaniu z pe-dagogami specjalnymi pracujcymi w orodkach z uczniami niepenospraw-nymi intelektualnie w stopniu lekkim. Analiza testami istotnoci rónic dla zmiennych niezalenych pokazaa, e s one istotne statystycznie (p = , dla testu Manna-Whitneya i p = , dla testu t-Studenta). Taki wynik mona uzna za zaskakujcy.
Dla porównania wyniki Sekuowicz ( ) oraz Róyckiej i Kamierskiej () pokazay, e wypalenie byo najwysze wród nauczycieli w placów-kach dla dzieci i modziey z niepenosprawnoci intelektualn w stopniu umiarkowanym. Uzyskane wyniki wydaj si zaskakujce m.in. dlatego e pe-dagogom specjalnym pracujcym z uczniami niepenosprawnymi w stopniu umiarkowanym i znacznym przychodzi duej oczekiwa na popraw funk-cjonowania podopiecznych czy wyrany wzrost kompetencji intelektualnych, spoecznych i innych. Wraz z gbokoci niepenosprawnoci zwiksza si
127
Wypalenie, wartości, sens – wyniki badań własnych
te prawdopodobiestwo wspówystpowania dodatkowych zaburze i dys-funkcji. Tak wic, zdaniem Sekuowicz ( ), przygotowanie takich osób do pracy musi by interdyscyplinarne, poniewa specy ka odbiorców pomo-cy wymaga od pedagogów cigego doskonalenia umiejtnoci. Z tego te wzgldu osoby takie mog czu si kompetentne i przygotowane do niesie-nia pomocy osobom niepenosprawnym intelektualnie w stopniu umiarko-wanym i znacznym, dodatkowo charakteryzujc si umiejtnoci oceny re-alnych moliwoci swoich wychowanków i wasnych szans na popraw ich funkcjonowania.
Wyniki porównania rednich w zakresie poziomu depersonalizacji zosta-n przedstawione w tabeli .
Tabela 25. Rónice w zakresie poziomu depersonalizacji midzy pedagogami specjal-nymi z orodków dla uczniów z lekk oraz umiarkowan i znaczn niepenospraw-noci intelektualn
Rodzaj ośrodka N ̴̴
ɖ s Z p1 t df p2
ośrodek dla uczniów z lek-ką niepełnosprawnością intelektualną
166 34,78 7,84
2,26 ≤ 0,05 2,16 314 ≤ 0,05 ośrodek dla uczniów
z umiarkowaną i znaczną niepełnosprawnością inte-lektualną
150 36,60 7,05
rednia depersonalizacji jest wysza w grupie pedagogów specjalnych za-trudnionych w orodkach dla uczniów z niepenosprawnoci intelektualn w stopniu lekkim. Analiza statystyczna dowioda istnienia istotnej rónicy midzy rednimi w depersonalizacji w badanych grupach (p = , zarówno dla testu parametrycznego, jak i nieparametrycznego).
Uzyskane wyniki, a mianowicie istotnie wiksze nasilenie wyczerpania emocjonalnego, a istotnie nisze poczucie osigni i istotnie wiksze nasi-lenie depersonalizacji pedagogów specjalnych pracujcych w orodkach dla uczniów z lekk niepenosprawnoci intelektualn, naley dodatkowo inter-pretowa, biorc pod uwag fakt, e charakteryzuj si oni istotnie krótszym (p = , zarówno dla testu Manna-Whitneya, jak i dla testu t-Studenta) sta-em pracy ni pedagodzy z orodków dla uczniów z gbszymi stopniami nie-penosprawnoci (tabela ). Wikszy sta, oprócz nagromadzenia rónych trudnych sytuacji w pracy, przynosi moe równie wypracowanie skutecz-nych metod radzenia sobie z nimi bd swego rodzaju dopasowanie oczekiwa zawodowych do moliwoci ich realizacji – cho mona to te postrzega w ka-tegoriach pozbywania si zudze czy pozbywania si postawy idealistycznej.
128 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
Tabela 26. Rónice w zakresie dugoci stau pracy midzy pedagogami specjalnymi z orodków dla uczniów z lekk oraz umiarkowan i znaczn niepenosprawnoci intelektualn
Rodzaj ośrodka N ̴̴
ɖ s Z p1 t df p2
ośrodek dla uczniów z lekką niepełnospraw-nością intelektualną
166 14,39 9,33
3,23 ≤ 0,05 3,14 314 ≤ 0,05 ośrodek dla uczniów
z umiarkowaną i znacz-ną niepełnosprawnością intelektualną
150 17,79 9,92
W zakresie analizowanych skadników wypalenia zawodowego, czyli wy-czerpania emocjonalnego, obnionego poczucia osigni i depersonalizacji, odnotowano wyniki wskazujce na istotnie wiksze nasilenie wypalenia za-wodowego w grupie pedagogów specjalnych pracujcych z uczniami z lekkim stopniem niepenosprawnoci intelektualnej. Silniejszy stres w pracy z t gru-p mona tumaczy wikszym nasileniem zaburze w zachowaniu i gro-niejszymi w skutkach ich manifestacjami dla osoby pomagajcej. Jack Tizard () przytacza wyniki bada Lionela Penrose’a, wedug których wród osób z gbszymi postaciami niepenosprawnoci intelektualnej przebywajcych w formach zakadowych okoo % cierpi na zaburzenia zachowania, nato-miast wród osób z lekkim stopniem niepenosprawnoci odsetek ten jest dwukrotnie wikszy. Wielu autorów podaje zaburzenia dotyczce sfery emo-cjonalnej osób z niepenosprawnoci intelektualn. Stwierdza si m.in. nie-dorozwój uczu wyszych w zakresie:
›
niezrównowaenia emocjonalnego, poczucia niszoci, mniejszej war-toci (Gakowski, ; Gunzburg, ),›
godu emocjonalnego (Gunzburg, ),›
niedorozwoju sfery deniowej wywoanego ma odpornoci na fru-stracj (Grzegorzewska, b; Gunzburg, ; Jdrzejczak, ),›
impulsywnoci i niestaoci emocjonalnej (Kirejczyk, ; Kostrzew-ski, ).Jak ju zostao wczeniej opisane, jednym z najbardziej obciajcych czynników w pracy pedagogów specjalnych s trudne zachowania wychowan-ków (np. Jenkins, Rose i Lovell, ), a personel pracujcy z takimi osobami cechuje si wikszym nateniem negatywnych reakcji o charakterze emocjo-nalnym (Rose i in., ). Niektóre zachowania, takie jak agresja czy niszcze-nie przedmiotów (Twist, Montgomery, ), kierowane s czsto przeciwko innym i do powszechnie potwierdzane jako jedne z najpowaniejszych ob-cie w pracy pedagogów specjalnych. Na przykad agresja wychowanków
129
Wypalenie, wartości, sens – wyniki badań własnych
stanowica powany stresor w pracy zwykle wystpuje razem z innymi trud-nymi zachowaniami oraz z problemami psychicztrud-nymi. Wykazuje równie tendencje do utrzymywania si w cigu ycia oraz jest najczstsz barier w usamodzielnianiu (Allen, , s. – ). Dzieci i modzie z niepeno-sprawnoci intelektualn czsto wykazuj braki w zakresie umiejtnoci spoecznych, które mog zwiksza prawdopodobiestwo wystpowania za-chowa agresywnych (Plichta, c). Problemem moe by take nieroz-poznawanie i niedoszacowanie problemów dotyczcych zaburze osobowo-ci, zdrowia psychicznego w tej grupie (np. Reiss, Levitan i Szyszko, ; Szymanski i in., ). Zdaniem m.in. Bobiskiej i Gaeckiego ( ) ryzyko wystpienia zaburze psychicznych wród niepenosprawnych intelektualnie jest kilkukrotnie wiksze ni w populacji generalnej.
Zaburzenia dotyczce sfery emocjonalnej czowieka czsto prowadzi mog do wystpowania zachowa o charakterze destrukcyjnym czy autode-strukcyjnym. Takie z kolei zachowania stanowi dla wielu osób powane ródo stresu i uniemoliwiaj efektywn prac pedagogiczn. Wspomnia-ne wczeniej poczucie obnioWspomnia-nej wartoci wydaje si mie istotn rol w po-wstawaniu zachowa patologicznych. Osoby niepenosprawne intelektual-nie, przede wszystkim w stopniu lekkim, czsto wykazuj problemy w za-chowaniu typowe dla modziey niedostosowanej spoecznie (Sekuowicz, ), a do radzenia sobie z tym cz pedagogów specjalnych w zakresie edukacji i rehabilitacji osób z niepenosprawnoci intelektualn moe nie czu si odpowiednio przygotowana. Z kolei praca z osobami niepenospraw-nymi w stopniu umiarkowanym i znacznym moe by w wielu swoich zakre-sach wzmacniajca i zaspokaja potrzeby pedagogów, takie jak moliwo bycia kim wanym, posiadanie znaczcego wpywu, otrzymywanie w za-mian wdzicznoci itp. Moliwe jest take to, e badani pedagodzy pracujcy w orodkach dla wychowanków z umiarkowan i znaczn niepenosprawno-ci intelektualn maj bardziej realistyczne oczekiwania od swojej profesji i tego, co mona osign w pracy z podopiecznymi. Mona przypuszcza równie, cho teza ta wymaga odrbnych bada, e to nie stopie niepe-nosprawnoci intelektualnej okaza si decydujcy w wyjanianiu wypalenia zawodowego badanej grupy, lecz ekspozycja na trudne zachowania uczniów i umiejtno radzenia sobie z nimi.
Uzyskane wyniki wskazuj, e sporód takich czynników, jak sta, pe, stanowisko pracy i stopie niepenosprawnoci intelektualnej wychowanków ten ostatni wydaje si najbardziej istotny w przypadku badanej grupy zawo-dowej i konstruowania dziaa zapobiegawczych oraz zaradczych w obszarze wypalenia zawodowego.
17 Podoe niepenosprawnoci intelektualnej tej grupy posiada silny kontekst spoecz-no-kulturowy np. Kocielska, ; Furga, .
130 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych