W literaturze dotyczcej problematyki wypalenia zawodowego brak jest analiz porównawczych dotyczcych wychowawców internatu (majcych status nauczy-cieli) i nauczycieli szkó wchodzcych w skad tych samych orodków, w przewa-ajcej mierze z tymi samymi wychowankami, charakteryzujcymi si zwykle identycznymi kwali kacjami zawodowymi, a rónicymi si wymiarem pensum dydaktycznego, zmianowoci itp. I tak dla przykadu nauczyciele-wychowawcy internatu maj pensum tygodniowe -godzinne (liczone w godzinach zegaro-wych) w porównaniu z -godzinnym pensum dydaktycznym nauczycieli (liczo-nym jako jednostki -minutowe). Inne obcienia niewystpujce u osób pra-cujcych w szkole to np. praca w godzinach nocnych i witecznych, zwikszony wysiek zyczny zwizany z zabiegami opiekuczymi i pielgnacyjnymi, niepi-sany, cho czsto wystpujcy w praktyce niszy status wychowawców internatu ni nauczycieli w szkole itp. Wspomniane obcienia mog wpywa na zwik-szenie prawdopodobiestwa wypalenia wród wychowawców internatu w po-równaniu z prawdopodobiestwem wypalenia wród nauczycieli pracujcych w szkole. Niektóre z wymienionych rónic w charakterze pracy wychowawcy internatu i nauczyciela pracujcego w szkole s przywoywane w literaturze (np. Baka, ; Sutherland, Valerie i Cooper, ) jako obciajce (np. zmiano-wo, godziny nocne). Praca wychowawcy internatu jest równie zajciem spe-cy cznym, poniewa w czasie realizowania obowizków zawodowych dochodzi do duych przecie, takich jak poczucie odpowiedzialnoci w czasie dyuru nocnego za zdrowie wychowanków obarczonych licznymi wspówystpujcymi z niepenosprawnoci intelektualn zaburzeniami zdrowotnymi (np. epilepsj).
W analizie pracy wychowawcy internatu naley podkreli fakt utrud-nionej adaptacji bio-psychicznej organizmu, np. po dyurze nocnym. Osoby
122 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
pracujce w nieregularnym rytmie dnia powinny pamita, e adaptacja do nowego wzoru w cyklu „sen – czuwanie” wymaga mniej wicej jednego dnia do wyeliminowania rónicy w reakcjach organizmu na przesunicie caego cyklu o jedn godzin. atwo obliczy, e przesunicie strefy czasu np. o go-dzin wymaga przecitnie tygodniowej adaptacji, by wikszo procesów bio--psychicznych wrócia do normy (Baka, , s. ).
Tabela 19. Rónice w zakresie poziomu wyczerpania emocjonalnego midzy nauczy-cielami i wychowawcami internatu
Stanowisko N ̴̴ ɖ s Z p1 t df p2 nauczyciele 214 14,79 9,65 0,35 n.i. 0,93 314 n.i. nauczyciele--wychowawcy 102 13,77 7,88
Analiza danych zawartych w tabeli pokazuje, e nie odnotowano istotnej statystycznie rónicy (p = , dla testu nieparametrycznego i p = , dla testu t-Studenta) – okazao si wic, e odmienny charakter pracy nie zrónicowa istotnie wyników nauczycieli i wychowawców internatu pod wzgldem pozio-mu wyczerpania emocjonalnego. By moe w warunkach pracy wychowawców internatu wystpuj czynniki równowace pewne wymienione wczeniej nie-dogodnoci. Na przykad dla niektórych osób dyur w godzinach nocnych jest atrakcyjny, poniewa tego moe wymaga organizacja ycia osobistego. Wany moe by równie wikszy zakres swobody wychowawcy internatu w ksztato-waniu czasu pracy. Poniewa nie jest ograniczony dugoci jednostki lekcyjnej, moe czu si osob posiadajc wikszy wpyw na realizacj obowizków zawo-dowych. Tak wic istniejce obcienia i czynniki wzmacniajce mog si równo-way u badanych osób, nie przynoszc istotnych rónic midzy nauczycielami i wychowawcami internatu w zakresie wyczerpania emocjonalnego. Wynika to moe równie z wyboru bardziej obciajcej pracy wychowawcy internatu przez pedagogów specjalnych o odpowiednich predyspozycjach bio-psychicznych.
W tabeli przedstawiono porównanie rednich wyników w zakresie po-czucia osigni midzy grup nauczycieli i wychowawców internatu.
Tabela 20. Rónice w zakresie poziomu poczucia osigni nauczycieli i wychowaw-ców internatu Stanowisko N ̴̴ ɖ s Z p1 t df p2 nauczyciele 214 36,34 7,19 2,08 ≤ 0,05 2,41 314 ≤ 0,05 nauczyciele--wychowawcy 102 34,18 8,01
123
Wypalenie, wartości, sens – wyniki badań własnych
Porównanie rednich wskazuje na wysze poczucie osigni zwizanych z wykonywan prac w grupie nauczycieli. Analiza testami dla prób nieza-lenych wykazaa, e rónica midzy rednimi wynikami w zakresie poczu-cia osigni w omawianych grupach nauczycieli i wychowawców internatu ma charakter istotny statystycznie (p = , dla testu nieparametrycznego i p = , dla testu t-Studenta). Wydaje si wic, e charakter pracy nauczy-ciela sprzyja powstawaniu poczucia osigni w wikszym stopniu ni cha-rakter pracy wychowawcy internatu.
W tabeli poniej zawarte jest porównanie rednich w zakresie poziomu depersonalizacji u badanych nauczycieli i wychowawców internatów.
Tabela 21. Rónice w zakresie poziomu depersonalizacji midzy nauczycielami i wy-chowawcami internatu Stanowisko N ̴̴ ɖ s Z p1 t df p2 nauczyciele 214 3,01 3,90 2,59 ≤ 0,05 1,49 314 n.i. nauczyciele--wychowawcy 102 3,71 3,87
Z analizy danych zawartych w tabeli wynika, e rednia w zakresie poziomu depersonalizacji jest wysza w grupie wychowawców ni w grupie nauczycieli. Co do istotnoci statystycznej tej rónicy mog istnie pewne trudnoci w ocenie, poniewa badanie testem Manna-Whitneya dao wynik istotny (p = , ), a badanie testem t-Studenta nie potwierdzio statystycznej mocy tej zalenoci (p = , ). Poniewa zmienna depersonalizacji nie posiada rozkadu normalnego, naley pierwszestwo odda narzdziom z grupy nie-parametrycznych i interpretowa zgodnie z ich wynikami. By moe obcie-nia wystpujce w pracy wychowawców internatu nie przekadaj si wprost na poziom wyczerpania emocjonalnego, a w pierwszej kolejnoci wpywaj na wzrost zachowa obojtnych, cynicznych, okrelanych mianem deperso-nalizacji.
Specy ka pracy wychowawcy internatu, zwaszcza w dziedzinie kontak-tów interpersonalnych z wychowankami, znajduje wyraz w literaturze.
Wychowawca internatu w szczególnoci utrzymuje nie tylko spoeczne, lecz take osobiste, indywidualne kontakty z wychowankami. Rónorodno i niepowtarzalno sytuacji wychowawczych, z jakimi si spotyka, nieocze-kiwane ich powstawanie i komplikowanie si wymagaj od niego nie tylko znajomoci tego, do czego moe go przygotowa szkoa. Wychowawca powi-nien charakteryzowa si niektórymi bardziej ogólnymi waciwociami in-strumentalnymi i motywacyjnymi, jak: szybki re eks, sprawno w przepro-wadzaniu analizy sytuacji, a nade wszystko ch dziaania wychowawczego,
124 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
aktywna i re eksyjna postawa wobec problemowych sytuacji wychowaw-czych (Szczodrak, , s. ).
Wane w opisie funkcjonowania profesjonalnego tej grupy zawodowej jest równie nierzadko spotykane przekonanie o niszej pozycji zawodowej wy-chowawcy internatu w porównaniu z nauczycielami zatrudnionymi w szkole. Wychowawcy s na takie sygnay bardzo wyczuleni.
Uzyskane wyniki, a w szczególnoci wysze poczucie osigni nauczy-cieli (istotnie) i wiksze nasilenie depersonalizacji wród wychowawców in-ternatu (istotnie) naley równie interpretowa, biorc pod uwag fakt, e badani nauczyciele charakteryzuj si istotnie duszym (p = , dla testu Manna-Whitneya i p = , dla testu t-Studenta) staem pracy ni wychowaw-cy internatu, co przedstawiaj dane zawarte w tabeli .
Tabela 22. Rónice w zakresie dugoci stau pracy nauczycieli i wychowawców in-ternatu Stanowisko N ̴̴ ɖ s Z p1 t df p2 nauczyciele 214 16,95 9,40 2,72 ≤ 0,05 2,51 314 ≤ 0,05 nauczyciele--wychowawcy 102 14,03 10,20