Przeprowadzone badania dostarczyy wiedz o wypaleniu zawodowym peda-gogów specjalnych w zakresie edukacji i rehabilitacji osób z niepenospraw-noci intelektualn i niektórych jego kontekstach, relacjach z rónymi okre-lonymi w planie badawczym zmiennymi. Okazao si, e zwizki midzy czynnikami wypalenia zawodowego i staem pracy pedagogów specjalnych maj istotny statystycznie charakter jedynie w przypadku poczucia osigni osobistych. Tak wic w przypadku badanych osób zdobywaniu dowiadcze zwizanemu ze wzrastajc dugoci stau pracy towarzyszy rozwój poczu-cia kompetencji i osigni zwizanych z wykonywan prac.
Porównanie wyników kobiet i mczyzn pokazao, e w zakresie wyczer-pania emocjonalnego nie ma midzy nimi istotnych rónic, natomiast kobiety cechuj si istotnie wyszym poczuciem osigni i istotnie mniej depersona-lizuj swoich wychowanków ni pedagodzy specjalni – mczyni.
Badanie rónic w wypaleniu zawodowym midzy nauczycielami i nauczy-cielami-wychowawcami internatu wykazao brak rónic w zakresie wyczerpania emocjonalnego, natomiast badani nauczyciele (pracujcy w szkole) uzyskali istot-nie wysze wyniki w zakresie poczucia osigni i istotistot-nie mistot-niejsze nasileistot-nie de-personalizacji ni wychowawcy internatu. Przydatny w interpretacji tego wyniku jest istotnie duszy sta pracy nauczycieli pracujcych w szkole w porównaniu z wychowawcami internatu. Zaobserwowane rónice, zwaszcza w zakresie po-czucia osigni, mog by zatem w znacznym stopniu z tym faktem zwizane. Silnie rónicujc pedagogów specjalnych zmienn w zakresie wypalenia za-wodowego okaza si rodzaj placówki i – porednio – stopie niepenosprawnoci
192 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
intelektualnej wychowanków. Pedagodzy specjalni zatrudnieni w specjalnych orodkach dla uczniów z lekk niepenosprawnoci intelektualn w porów-naniu z osobami pracujcymi z uczniami z umiarkowan i znaczn niepeno-sprawnoci intelektualn charakteryzuj si:
›
istotnie wyszym nasileniem wyczerpania emocjonalnego,›
istotnie niszym poczuciem osigni oraz›
istotnie wyszym wynikiem w zakresie depersonalizacji,czyli we wszystkich wymiarach uzyskuj wyniki wskazujce na istotnie bar-dziej nasilone wypalenie zawodowe.
Kryzys w wartociowaniu badanych osób jest równie istotnie powizany liniowo z wszystkimi czynnikami wypalenia zawodowego – z wyczerpaniem emocjonalnym i depersonalizacj dodatnio, a z poczuciem osigni ujemnie. Pe badanych pedagogów nie zrónicowaa si istotnie w zakresie nasilenia kryzysu w wartociowaniu.
Stopie podobiestwa indywidualnych hierarchii wartoci do hierarchii modelowej – Schelerowskiej okaza si nie mie istotnego zwizku liniowe-go z wyczerpaniem emocjonalnym i poczuciem osigni. Natomiast istotny zwizek odnotowano w przypadku zwizku stopnia podobiestwa hierarchii wartoci badanych pedagogów do hierarchii modelowej z depersonalizacj. Innymi sowy, im bardziej hierarchie badanych osób byy podobne do hie-rarchii zgodnej z koncepcj Schelera, tym mniej depersonalizowali swoich wychowanków. Zatem stopie podobiestwa okaza si zmienn w istotny sposób powizan z depersonalizowaniem wychowanków, a wic z wymia-rem wypalenia najbardziej utrudniajcym realizacj ich potrzeb, jak i zasad pedagogiki. Badane kobiety charakteryzuj si wikszym podobiestwem do hierarchii modelowej ni badani pedagodzy specjalni – mczyni.
Poczucie sensu ycia wykazuje istotne liniowe zalenoci ze wszystkimi czynnikami wypalenia zawodowego – ujemn z wyczerpaniem emocjonal-nym i depersonalizacj oraz dodatni z poczuciem osigni. W podgrupach wyodrbnionych pod wzgldem nasilenia czynników wypalenia zawodowego wykazano, e wikszemu nasileniu poszczególnych czynników wypalenia za-wodowego towarzyszy spadek poczucia sensu ycia, natomiast pe nie zró-nicowaa istotnie badanych osób pod wzgldem odczuwanego sensu.
Analiza niedokoczonych zda z testu PIL uzupenianych przez badane osoby z grup o najwikszym i najmniejszym nasileniu wypalenia zawodowego dostarczya interesujcych obserwacji dotyczcych specy ki nadawania sensu przez te grupy oraz rónic midzy nimi w tym zakresie (rozumiane zarów-no ilociowo, jak i jakociowo). Pedagodzy specjalni z grupy o najwyszych wskanikach wypalenia charakteryzowali swoje ycie czciej poprzez emo-cjonalne okrelenia o zabarwieniu negatywnym oraz mieli trudnoci w opi-sywaniu swoich osigni yciowych. U czci osób z tej grupy pojawiy si stwierdzenia wskazujce na to, e najbardziej beznadziejne doznania w ich
193
Podsumowanie i wnioski
yciu wi si z prac zawodow. Najbardziej niepokojce okazao si wska-zywanie przez osoby dowiadczajce duego nasilenia syndromu wypalania si si na dowiadczanie myli samobójczych obecnie lub w przeszoci. Pasje osób z maym nasileniem wypalenia zawodowego czciej wi si z prac zawodow i drugim czowiekiem. Pedagodzy specjalni charakteryzujcy si wysokimi wynikami wypalenia potwierdzaj dowiadczanie w swoim yciu bezradnoci, a ich wypowiedzi wskazuj na pesymistyczny styl wyjaniania zdarze, przypisywanie sobie winy za poraki yciowe oraz nisk samoocen. Znamienne jest, e niezalenie od grupy wyodrbnionej ze wzgldu na si odczuwanego wypalenia, badane osoby oceniay wiat za pomoc negatyw-nych okrele, dostrzegay postpujc degradacj, brak nadziei na popraw sytuacji na wiecie itp. Tak pesymistyczny obraz grupy, jaki wyania si z tego fragmentu analizy, wymaga wery kacji i pogbienia w kolejnych badaniach.
Wypalenie zawodowe w badanej grupie posiada silne powizania z proce-sami zwizanymi z wartociowaniem, kryzyproce-sami w tym zakresie oraz z po-czuciem sensu ycia, co potwierdzaj istotnie statystyczne wyniki w poszcze-gólnych kategoriach. Wyniki takie ka zastanawia si, czy to, co jest badane i uznawane za wypalenie zawodowe, jest fenomenem cile ograniczonym do pracy zawodowej czy przynajmniej w najbardziej zaawansowanym jego nasi-leniu dotyczy caoksztatu ycia. Potwierdzaj równie zasadno wczenia zmiennych „egzystencjalnych” do bada nad wypaleniem.
Podsumowujc, zarówno sta pracy, pe, jak i stanowisko pracy w pew-nym stopniu zrónicoway wyniki w zakresie wypalenia zawodowego. Jed-nak czynnikiem o wikszym znaczeniu w zrónicowaniu wyników by ro-dzaj placówki, w której s zatrudnieni pedagodzy specjalni. W omawianych badaniach kwestie zwizane ze specy k pracy pedagogicznej z rónicymi si stopniem niepenosprawnoci intelektualnej uczniami (z jednej strony – z lekk, a z drugiej z umiarkowan i znaczn niepenosprawnoci intelektu-aln) wpyny znaczco na powstanie rónic w zakresie wyczerpania emo-cjonalnego, poczucia osigni i depersonalizacji midzy badanymi osobami. Silne przesanki potwierdzajce suszno poszukiwa zwizków wypale-nia zawodowego ze zmiennymi o charakterze aksjologiczno-egzystencjalnym uzyskano w zakresie badania zwizków wypalenia zawodowego z kryzysem w wartociowaniu oraz poczuciem sensu ycia pedagogów specjalnych.
Przypuszcza mona, e dowiadczanemu wypaleniu towarzyszy pojawie-nie si objawów kryzysu w wartociowaniu, pojawie-nierealizowapojawie-nie w dziaalnoci yciowej wanych wartoci i obnianie si poczucie sensu ycia. Wymienio-ne procesy mog rozwija si równolegle (kada ze wspomnianych zmien-nych wpywa na pozostae – mechanizm bdnego koa: wypalenie powoduje spadek sensu ycia – czowiek z obnionym poczuciem sensu ycia pracuje gorzej, dowiadczajc w efekcie jeszcze wikszego wypalenia). Rozwaania te maj charakter jedynie hipotetyczny, gdy badania w tym ksztacie nie
194 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
mog wskaza zwizków przyczynowych, natomiast mog by pocztkiem dalszych, bardziej pogbionych poszukiwa nad uwarunkowaniami wypale-nia o charakterze aksjologiczno-egystencjalnym. W zwizku z tym dalsze ba-dania pogbiajce ten kontekst powinny by prowadzone z uyciem narzdzi opartych na egzystencjalnych koncepcjach wypalenia zawodowego.
Wiedza o rozmiarach i nasileniu wypalenia zawodowego czerpana jest gów-nie z bada kwestionariuszowych (self-report), w których badani s gów-niejako s-dziami we wasnej sprawie. Pamita jednak warto, e wiedz dotyczc rzeczy-wistych rozmiarów i manifestacji tego zjawiska mona równie nabywa z bada, które skierowane s nie tylko do osób pomagajcych. Chodzi tu o wspópracow-ników, przeoonych i przede wszystkim odbiorców pomocy (wychowanków, ich rodziców). Szczególnie e wyniki wspóczesnych bada pokazuj, e wychowan-kowie z niepenosprawnoci intelektualn mog by kompetentnymi i wiary-godnymi respondentami w sprawach ich dotyczcych (Dodevska i Vassos, ). Tak zaprojektowane badania, wykorzystujce równie zewntrzn perspektyw dotyczc funkcjonowania osób zajmujcych si pomaganiem, mog dostarczy nowej perspektywy na kwesti wypalenia w profesjach spoecznych.
Przeprowadzone badania pozwalaj na sformuowanie nastpujcych wnio-sków:
. Wypalenie zawodowe, a zwaszcza depersonalizacja, powoduje u wy-chowanków zablokowanie moliwoci realizacji ich wanych potrzeb, a równie uniemoliwia realizowanie zasad postulowanych przez pe-dagogik specjaln. Std naley pooy w ksztaceniu nauczycieli oraz ich doskonaleniu zawodowemu nacisk na rozwój takich kompe-tencji jak dojrzao osobowa, wgld w siebie, rozumienie wpywu wa-snych mocnych stron i ogranicze wobec osoby ucznia. Wydaje si, e w przypadku pracy z osobami niepenosprawnymi intelektualnie jest to postulat szczególnie wany, poniewa negatywne dziaalnoci mog by niezwykle wysokie przy jednoczesnej maej moliwoci identy ka-cji szkodliwych dziaa osób wypalonych. Warto w procesie ksztace-nia uwzgldksztace-nia pogld Lewowickiego: „to nie wyksztacenie traktowa-ne jako zasób wiedzy, lecz uksztatowanie osobowoci uznawatraktowa-ne jest za podstawowy cel edukacji nauczycielskiej” (Lewowicki, , s. ). . Kolejnym postulatem wynikajcym z bada, zwaszcza z czci powico-nej analizie PIL, jest potrzeba stosowania w praktyce pedagogiczpowico-nej insty-tucji wsparcia dla nauczycieli. Z reguy terminu „terapia” uywa si w pe-dagogice specjalnej w stosunku do osób objtych profesjonaln opiek. Badania dostarczyy pewnych przesanek, e równie niektóre osoby zaj-mujce si pomaganiem innym czasami same potrzebuj pomocy. Pedagog, zwaszcza specjalny, w codziennej pracy spotyka si z duym nasileniem zachowa, na które powinien umie adekwatnie reagowa. Nierozwizane problemy osobiste mog rzutowa na jako kontaktów z wychowankiem.
195
Podsumowanie i wnioski
Wanym, a stosunkowo rzadko realizowanym postulatem w pracy pedago-gów s dziaania o charakterze superwizyjnym. Nauczyciele, wychowawcy internatu (szczególnie naraeni na trudne zachowania swoich wychowan-ków) powinni mie moliwo „przepracowania” obciajcych sytuacji w pracy i dostp do profesjonalnego wsparcia. Pomocna moe by w tym wzgldzie wiedza o wprowadzaniu programów promocji zdrowia (w tym psychicznego) w miejscu pracy (Pyalski, Puchalski i Korzeniowska, ). . Tematyka zwizana z zapobieganiem i terapi wypalenia zawodowego
powinna by uwzgldniana jako jeden z priorytetów w ramach podno-szenia jakoci pracy w placówkach specjalnych oraz tam, gdzie pracuje si z uczniami z powanymi zaburzeniami rozwojowymi. Wczenie omawianej tematyki do planów doskonalenia zawodowego w placów-kach (np. uwzgldniania jej w szkoleniach) wydaje si szans na ogra-niczenie negatywnych skutków spadajcej efektywnoci pracy.
. Dla osób dowiadczajcych wypalenia moliwo skorzystania z ofer-ty wsparcia (np. w formie uczestnictwa w szkoleniach, konsultacjach, spotkaniach grupy wsparcia) jest szans na zrozumienie, e procesy zwizane z pozbywaniem si zudze i spadkiem zaangaowania s wspólne dla wielu pedagogów specjalnych i e istniej sposoby, by takie zjawisko ogranicza. Sprzyja temu moe stosowanie w praktyce peda-gogicznej struktur wsparcia spoecznego, z których mogliby korzysta pedagodzy specjalni wykazujcy zapotrzebowanie na ten rodzaj po-mocy. O skutecznoci wsparcia spoecznego (ze strony wspópracow-ników, przeoonych, równie rodziców uczniów) w zapobieganiu wy-palenia zawodowego wspominaj m.in.: Sk ( a), Seidman i Zager (), Travers i Cooper ( ), Biglan i wspópracownicy ( ) i inni. . Poniewa nie mona do koca stwierdzi autorytatywnie, czy poczucie
sensu ycia jest waciwoci ludzk o charakterze wzgldnie staym, czy podlega ono duym wpywom, np. wypalenia zawodowego, naley prowadzi badania podune nauczycieli w tym zakresie, poczwszy od studentów pedagogiki. Badania takie mogyby przynie odpowied na pytanie o to, jak i czy zmienia si system wartoci pod wpywem dziaalnoci yciowej, czy kryzysy w obrbie systemu wartoci pojawia-j si ju na etapie studiów i czy utrzymupojawia-j si w cigu pracy zawodowej na podobnym poziomie. Naleaoby równie badania takie wzbogaci o aspekty biogra czne i etnogra czne.
Uwzgldnienie w badaniach aspektu biogra cznego i etnogra cznego pozwala na ujawnienie wielu niezrozumiaych dotychczas zjawisk: wy-palenia zawodowego, alienacji zawodowej i spoecznej, de cytu sensów ycia, który nie pozostaje bez zwrotnego wpywu na wykonywany zawód (Nalaskowski, , s. –).
196 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
. Kolejny postulat to uwzgldnianie problematyki stylu atrybucji, zarów-no w badaniach naukowych, jak i w programach ksztacenia na kierun-kach pedagogicznych. Pesymistyczny styl wyjaniania zdarze pro-wadzi moe do wyuczonej bezradnoci, depresji, co w pewien sposób pokazay wypowiedzi pedagogów specjalnych z grupy o najwyszych wskanikach wypalenia zawodowego.
. Szczególnie w orodkach dla uczniów z lekk niepenosprawnoci in-telektualn do kadry pedagogicznej powinna by skierowana bogata oferta uczestnictwa w rónych formach doskonalenia uwzgldniajcych problematyk niedostosowania spoecznego, radzenia sobie ze stresem, umiejtnoci dyscyplinowania uczniów i innych tematów zwizanych ze specy k postpowania z osobami z zaburzeniami zachowania, zachowaniami nietypowymi i problemami zwizanymi ze zdrowiem psychicznym (np. niedoceniany problem podwójnej diagnozy w przy-padku osób z niepenosprawnoci intelektualn). Postulat ten odnosi si równie do procesu ksztacenia pedagogów specjalnych. W progra-mach ksztacenia na studiach z zakresu pedagogiki specjalnej naley równie uwzgldnia odmienn specy k pracy z osobami niepeno-sprawnymi intelektualnie w stopniu lekkim i jednostkami z gbszymi postaciami tej niepenosprawnoci.
. Praktyka zapobiegania i radzenia sobie ze stresem i wypaleniem zawo-dowym powinna uwzgldnia aksjologiczny i egzystencjalny kontekst tych zjawisk. Przeprowadzone badania dostarczyy silne przesanki na ich powizanie. Zarówno na etapie przygotowania zawodowego (np. w czasie studiów), jak równie w czasie trwania kariery zawodowej (np. w procesie doskonalenia zawodowego, formach udzielanego wsparcia) naley pooy wikszy nacisk na etyczny charakter „przedsiwzicia”, jakim jest praca z drugim czowiekiem, zwaszcza niepenosprawnym. Równie wane powinno by poczenie tej tematyki z rozwizywa-niem pojawiajcych si w tej pracy kon iktów (dylematów) o charak-terze moralnym, kwesti preferowanych przez profesjonalistów war-toci, odczuwanego przez nich sensu oraz radzenia sobie z kryzysami pojawiajcymi si na drodze zawodowej.
. Badanie wypalenia zawodowego powinno by uzupenione badaniem struktury (hierarchii) odczuwanych stresorów oraz badaniem potrzeb pracowników (np. w zakresie zapotrzebowania na wsparcie, tematyk szkoleniow, zmiany organizacyjne itp.). Wiedza pynca z takich ba-da na poziomie placówki powinna by jednym z elementów tworzenia programów promocji zdrowia w miejscu pracy (Puchalski i Korzeniow-ska, ), której adresatami powinni by równie pedagodzy.
. Dziaania pro laktyczne i zaradcze w placówkach powinny opiera si na sprawdzonych metodach i podejciach (postulat ten wynika m.in.
197
Podsumowanie i wnioski
z braku teoretycznych, koncepcyjnych ram, w których osadzone s pro-wadzone dziaania). Do takich naley m.in. do szeroko opisywany w pimiennictwie naukowym mentoring (np. Fore III, Martin i Bender, ; Emery i Vanderberg, ) realizowany przez pedagogów spe-cjalnych o duym dowiadczeniu i potra cych si nim dzieli z mniej dowiadczonymi lub gorzej radzcymi sobie nauczycielami. W polskich warunkach w niektórych sytuacjach rol tak mógby peni opiekun stau, ale wymagaoby to m.in. przede niowania jego roli i mniejszego sformalizowania.
. Przy bardzo ograniczonej wiedzy na temat skutecznych dziaa pro -laktycznych i zaradczych konieczna jest identy kacja, zebranie i upo-wszechnienie tzw. dobrych praktyk, zarówno opisywanych w litera-turze (niestety gównie zagranicznej), jak i realizowanych lokalnie, a dotd szerzej nieznanych. Istnieje równie potrzeba osadzenia pro-jektowanych dziaa w okrelonych ramach koncepcyjnych (teoretycz-nych), poniewa bardzo czsto podejmowane interwencje maj charak-ter ateoretyczny.
. W „cyfrowych czasach” warto podkreli znaczenie i moliwoci komu-nikacji zaporedniczonej w udzielaniu wsparcia (i w niektórych przy-padkach pomocy psychologicznej) osobom dowiadczajcym kryzysów zawodowych. Jedn z moliwoci realizacji tego postulatu jest urucho-mienie internetowego serwisu dla pedagogów specjalnych zawieraj-cego m.in. moderowane forum dyskusyjne bdce miejscem wymiany dowiadcze i oferujce moliwo komunikacji ze specjalistami (np. innym pedagogiem specjalnym, lekarzem, psychologiem).
. Badania pozazawodowego funkcjonowania pedagogów specjalnych mo-gyby rzuci wicej wiata na kwesti wypalania si si. Wane w budo-waniu caociowej wizji funkcjonowania zawodowego pedagogów spe-cjalnych wydaje si zbadanie, w jaki sposób osigaj równowag, jakich uywaj strategii do radzenia sobie z trudnymi sytuacjami, które wy-stpiy w pracy, w jakim stopniu „przenosz” ycie prywatne do pracy i odwrotnie, oraz poszukiwanie innych czynników zwizanych z budo-waniem równowagi midzy yciem prywatnym i zawodowym.
. Wypalenie zawodowe powinno by badane cznie z czynnikami wzmac-niajcymi wystpujcymi w pracy (np. wzmacwzmac-niajcymi rodzicami, po-zytywnym klimatem spoecznym, dobr organizacj pracy, nieformal-nymi ródami wsparcia). Nieuwzgldnianie tego faktu powoduje, e dziaania pro laktyczne i zaradcze nieuwzgldniajce „mocnych stron” miejsca pracy nie bd skuteczne tak, jak mogyby by.