De niujc kwestie zwizane ze stresem zawodowym, naley w pierwszej kolej-noci odnie je do teorii stresu psychologicznego. Jak zauwaa Pyalski ( ), w znacznym stopniu zgodny z klasyczn koncepcj Selyego stres psychologicz-ny jest wspóczenie de niowapsychologicz-ny przez Jana Strelaua jako „stan charakteryzu-jcy si negatywnymi emocjami o duym nateniu […], któremu towarzysz zmiany zjologiczne i biochemiczne wyranie przekraczajce poziom charak-terystyczny dla spoczynkowego poziomu pobudzenia” (, s. ). Przyczyn powstawania tego stanu jest oddziaywanie na czowieka rónych czynników rodowiskowych zwanych stresorami. W ujciach kadcych wikszy nacisk na interakcyjny charakter stresu mówi si o braku odpowiednich relacji midzy wymaganiami rodowiska a moliwociami jednostki oraz braku adekwatno-ci midzy zasobami rodowiska a osobistymi wartoadekwatno-ciami czowieka. Bardziej jednoznacznie opisuje to Hobfoll (), wskazujc, e stres psychologiczny po-jawia si wówczas, gdy zostaje speniony jeden z poniszych warunków:
›
gdy s zagroone jednostkowe zasoby,›
gdy nastpuje utrata jednostkowych zasobów,›
gdy jednostka inwestuje wasne zasoby i nie otrzymuje oczekiwanych efektów.Na szczególne podkrelenie zasuguje wymieniony w punkcie trzecim wa-runek, który odpowiada unikalnej waciwoci profesji pomocowych, jak jest
52 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
brak równowagi midzy umownie okrelonymi: „dawaniem” z siebie i „otrzy-mywaniem” w zamian.
Dokonujc klasy kacji obcie w pracy z innymi ludmi, Jorg Fengler ( ) dzieli je m.in. na:
. obcienia przez samego siebie (osobowo terapeuty, motywacje wy-boru zawodu, jego biogra a, wyznawany idea pomagania, brak dystan-su wobec samego siebie);
. obcienia przez klientów (cechy klientów, kon ikty ról);
. obcienia w zespole pracowników (zbyt liczny, zbyt may, niekorzyst-ny skad, brak kontaktu i wsparcia, brak informacji zwrotnej, niezgod-noci koncepcyjne, rywalizacja i zazdro, brak sukcesów);
. obcienie przez instytucj (niedobór personelu, dua liczba klientów, brak instytucjonalnego wsparcia, instytucjonalne kon ikty ról, brak superwizji).
Swego rodzaju przeomem w myleniu na temat stresu byo zwrócenie uwagi na rónice indywidualne zwizane z reakcj na dziaanie stresorów. Nie jest przecie tak, e kady czowiek w jednakowym stopniu ponosi koszty podobnych obcie w pracy. Oprócz stresorów wan rol odgrywa równie indywidualne ich postrzeganie i moliwoci jednostki radzenia sobie z nimi.
Zgodnie z takim ujciem, Susan Folkman i Richard Lazarus ( ) okrela-j stres psychologiczny jako rezultat takiej relacji midzy osob a rodowi-skiem, w której odbiera ona otaczajc j sytuacj spoeczn i wymagania przez ni stawiane jako przekraczajce jej moliwoci przetwarzania i za-graajce. To wanie ujcie, uwzgldniajce transakcyjny zwizek midzy waciwociami jednostki a oddziaywaniem rodowiska, jest bardzo dobr podstaw dla analizy stresu zawodowego w kontekcie profesji pomocowych […] Opierajc si na powyszej koncepcji, stres w miejscu pracy (occupational
stress) w ujciu Narodowego Instytutu Zdrowia i Bezpieczestwa w Miejscu Pracy (National Institute of Occupational Safety and Health) rozumiany jest jako szkodliwe psychiczne i emocjonalne reakcje, które pojawiaj si, gdy wymagania zawodowe s rozbiene z umiejtnociami, moliwociami i po-trzebami pracownika (NIOSH, , za: Pyalski, ).
Stres zawodowy nauczyciela bywa równie de niowany jako subiektyw-na, negatywna reakcja na te aspekty pracy zawodowej, które zagraaj jego samoocenie oraz dobremu samopoczuciu (patrz np.: Kyriacou i Sutclife, ; Manthei i Solman, ). W de niowaniu stresu zawodowego uwzgldnia specy czne aspekty pracy, do której si odnosi. I tak Chris Kyriacou () oraz Michael Borg ( ) dokonali przegldu bada empirycznych dotycz-cych stresu w zawodzie nauczyciela i na tej podstawie zidenty kowali najbar-dziej powszechne róda stresu. Nale do nich:
53
Obciążenia w pracy i ryzyko wypalania się w pracy pedagoga specjalnego
. przecienie prac zawodow oraz wynikajcymi z niej dodatkowymi obowizkami;
. brak wystarczajcego czasu dla realizacji celów nauczania, zwaszcza w odniesieniu do uczniów z trudnociami w nauce;
. brak motywacji uczniów do nauki i zwizane z tym niskie postpy w nauce;
. zachowania dysfunkcjonalne uczniów (zarówno w relacjach rówieni-czych, jak i w interakcjach z nauczycielem);
. brak wspópracy z rodzicami oraz wsparcia z ich strony w pokonywa-niu trudnoci zwizanych z wykonywanym zawodem;
. brak uznania dla nauczycieli ze strony szeroko pojtego spoeczestwa; . wadliwe zarzdzanie szko oraz za organizacja pracy;
. warunki materialne.
Do tych stresorów Sk ( a) dodaje:
. dotkliwe braki techniczno-materialne, przepenienie klas, braki archi-tektoniczne itp.;
. niski status spoeczno-ekonomiczny; . brak prestiu;
. napicia w pracy;
. „klikowo” i rywalizacja w zespoach nauczycielskich.
W caociowej ocenie warunków pracy pedagogów naley wzi pod uwa-g psychospoeczne cechy pracy, do których nale stresory, ale równie czyn-niki pozytywnie zwizane ze zdrowiem (salutogenne). Jak zauwaa Merecz ( ), do niedawna dbao o zdrowie, dobrostan pracowników w wikszo-ci polegaa na ograniczaniu ryzyka wypadków w pracy czy zagroeniach zykalnych, jak np. haas czy niewaciwe owietlenie. „W przypadku psy-chospoecznych zagroe nie mona kategorycznie stwierdzi, e szkodz one zawsze i kademu, tak jak ma to miejsce w przypadku innych zagroe (nadmierny haas zawsze prowadzi do uszkodzenia suchu)” (Merecz , s. ). Inaczej jest w przypadku takiego obcienia psychospoecznego, jakim jest agresja wychowanków – s pedagodzy, dla których jest to bardzo trudna, obciajca sytuacja, s te tacy, którzy dobrze sobie z ni radz, nie pono-szc przy tym powanych kosztów emocjonalnych. „Chroniczna ekspozycja na psychospoeczne stresory w miejscu pracy prowadzi do wielu niekorzyst-nych zjawisk, takich jak zaburzenia w stanie zdrowia psychicznego, rozwój chorób psychosomatycznych czy obnienie poziomu zadowolenia z wykony-wanej pracy” (Merecz, , s. ).
Kwestia psychospoecznego stresu zawodowego pedagogów specjalnych ma znaczenie nie tylko pro laktyczne, ale jest równie wyrazem troski o do-brostan podopiecznych i promocj zdrowia w miejscu pracy (Innstrand, Esp-nes i Mykletun, ). Negatywne konsekwencje stresu zawodowego doty-cz nie tylko samych pracowników, lecz take pogarszaj jako opieki (m.in.
54 Wypalenie zawodowe i poczucie sensu życia pedagogów specjalnych
Rose i in., ; Robertson i in., ), co w duszej perspektywie wpywa na funkcjonowanie caej placówki.