Aktywność zawodowa osób starszych

Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 55-64 lata w Polsce jest dużo niższy niż dla większości krajów Unii Europejskiej (zob. wykres III.4). Niższe wartości notują tylko Grecja, Malta, Chorwacja, Słowenia i Węgry. Natomiast w krajach sąsiadujących z Polską: Niemczech, Czechach, a także w krajach bałtyckich obserwujemy wskaźniki wyraźnie wyższe niż średnia unijna.

W 2013 r. w Polsce, w przypadku mężczyzn, wskaźnik zatrudnienia dla grupy 55-64 lata wyniósł 58,9% (średnia unijna to 66,2%), dla kobiet zaś 50,3% (w UE 59,3%).

Wykres III.4. Wskaźniki zatrudnienia kobiet i mężczyzn w wieku 50–64 lata w krajach UE (2013 r.)

Źródło: Eurostat.

Jeszcze w 1997 r. wskaźnik zatrudnienia w starszych grupach wiekowych w Polsce był zbliżony do średniej krajów UE-15 (zob. wykres A1 w Aneksie). Jednak pod koniec lat 90. sytuacja na polskim rynku pracy zaczęła się znacznie pogarszać, nie tylko dla osób starszych. Poziom bezrobocia rejestrowanego ogółem w latach 2001-2004 sięgnął 20%, a wskaźnik zatrudnienia w grupie 15+ spadł do 45%. Odzwierciedlało to problemy gospodarcze (m.in. wzrost PKB spadł do 1,2% w 2001 r.), a także wejście na rynek pracy młodych kohort wyżu demograficznego lat 1979-1985 (wśród nich poziom bezrobocia był szczególnie wysoki). Od 2004 r. sytuacja na rynku pracy zaczęła się poprawiać, w 2007 r. poziom bezrobocia spadł poniżej 10%. Wynikało to w dużej mierze z przystąpienia Polski do Unii Europejskiej i otwarcia granic, które przyczyniło się do masowej migracji, szczególnie młodych Polaków. Stopę bezrobocia obniżała także stale rosnąca liczba studentów.

20 30 40 50 60 70 80

Grecja Malta Chorwacja Słowenia Węgry Polska Rumunia Hiszpania Włochy Belgia Słowacja Luksemburg Portugalia Bułgaria Cypr Irlandia Francja UE 28 Austria Łotwa Litwa Czechy Finlandia Holandia W. Brytania Estonia Dania Niemcy Szwecja

Mężczyźni Ogółem Kobiety

Wykresy III.6 i III.7. Wskaźniki zatrudnienia w różnych grupach wiekowych w latach 1997-2013 dla mężczyzn (lewy wykres) i kobiet (prawy wykres)

Źródło: Eurostat.

W ostatnich latach sytuacja osób po 50 r.ż. na rynku pracy wyraźnie się poprawiła (por. Magda, Ruzik-Sierdzińska, 2012). Wzrosła ich aktywność zawodowa i zatrudnienie, natomiast bezrobocie utrzymało się na niskim poziomie. Jak widzimy na wykresach III.6 i III.7 od 2004 r.

wzrosły wskaźniki zatrudnienia w kategoriach 50-59 lat u kobiet i 50-64 lata u mężczyzn. Było to związane m.in. z likwidacją znacznej części przywilejów emerytalnych, co opóźniło średni wiek przechodzenia na emeryturę. Jednocześnie w poemerytalnych kategoriach wiekowych poziom zatrudnienia niemal się nie zmienił. Obecnie rzadziej niż co druga osoba w 5-letniej poemerytalnej kategorii wieku pracuje.

Wykres III.8. Wiek a sytuacja zawodowa (wg definicji BAEL) kobiet i mężczyzn w 2013 r. (w %)

Uwagi: M – mężczyźni, K – kobiety; średnia ruchoma 3-letnia.

Źródło: BKL – Badanie Ludności 2013.

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

50 - 54 55 - 59 60 - 64 65 - 69

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Kolejny wykres (III.8) prezentuje sytuację zawodową Polaków w wieku produkcyjnym w 2013 r.

Widzimy, że sytuacja kobiet i mężczyzn wyrównuje się jedynie w kategorii wiekowej pomiędzy 45 i 55 lat. W pozostałych kategoriach wiekowych występują wyraźne różnice ze względu na proporcję osób zatrudnionych i nieaktywnych zawodowo (odsetek bezrobotnych pozostaje zbliżony). Większa proporcja nieaktywnych zawodowo wśród kobiet w wieku młodszym i średnim wynika w dużej mierze z macierzyństwa i obowiązków opiekuńczych. Od wieku czterdziestu kilku lat obserwujemy bardziej gwałtowny spadek wskaźników zatrudnienia, przy czym w grupie 50-latków rysuje się już wyraźna różnica pomiędzy kobietami i mężczyznami, wynikająca z różnic w ustawowym wieku emerytalnym. Wraz z wiekiem nie rośnie wprawdzie odsetek bezrobotnych, rośnie za to udział nieaktywnych zawodowo.

Wykres III.9. Wskaźnik zatrudnienia wśród ludności w wieku 40-59/64 lata w podziale na płeć i poziom wykształcenia (w %)

Uwagi: M – mężczyźni, K – kobiety; średnia ruchoma 3-letnia.

Źródło: BKL – Badanie Ludności 2013.

Szczególne znaczenie dla sytuacji rynkowej ma poziom wykształcenia (zob. wykres III.9).

Różnice pomiędzy poszczególnymi rodzajami wykształcenia są znaczące i podobne dla obydwu płci: wyższy poziom oznacza większe prawdopodobieństwo posiadania pracy i późniejszą dezaktywizację. Należy jednak pamiętać, że pod podziałem na kategorie edukacyjne kryje się m.in. stanowisko i rodzaj wykonywanej pracy oraz zarobki, które stanowią dużo istotniejszy czynnik dla sytuacji rynkowej w starszym wieku i dla decyzji dezaktywizacyjnych.

Mimo iż w grupie wieku 50+ poziom bezrobocia spada (w zamian rośnie odsetek nieaktywnych), to dużym problemem jest długotrwałe bezrobocie. W grupie 50-64 lata około połowa osób poszukiwała pracy dłużej niż 2 lata (zob. wykres III.10). Utrata pracy w tym wieku, szczególnie długotrwała, bardzo często okazuje się końcem kariery zawodowej.

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

40 45 50 55 60 64

Wiek

M niższe M średnie M wyższe K niższe K średnie K wyższe

Wykres III.10. Okres poszukiwania pracy (w miesiącach) przez osoby bezrobotne ekonomicznie (zgodnie z definicją BAEL) według wieku

Źródło: BKL – Badanie Ludności 2013.

Wiek był wskazywany jako istotna bariera w podjęciu pracy przez starsze osoby bezrobotne lub nieaktywne zawodowo (zob. wykres III.11). W grupie bezrobotnych w wieku 50-54 lata wymieniło go 43%, a w grupie 55-59/64 około 60%. Jako jeden z głównych powodów takiego stanu rzeczy można wskazać na zagwarantowany prawnie okres ochronny dla pracowników w okresie 4 lat przed osiągnięciem ustawowego wieku emerytalnego, kiedy nie mogą zostać zwolnieni. O ile ma to na celu ochronę starszych pracowników, to dla osób bezrobotnych stanowi istotną barierę w znalezieniu zatrudnienia, gdyż angażując taką osobę, pracodawca wiąże sobie ręce i ma ograniczone pole manewru w sytuacji, kiedy nowy pracownik nie spełnia jego oczekiwań.

Wykres III.11. Wybrane bariery w podjęciu pracy wśród bezrobotnych (B) i nieaktywnych zawodowo (N) ze względu na wiek: stan zdrowia, wiek i niedostateczne doświadczenie (w %)

Uwagi: B – bezrobotni; N – nieaktywni zawodowo.

Źródło: BKL – Badanie Ludności 2013.

18-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64

B stan zdrowia

Istotną barierą w podjęciu pracy był również stan zdrowia, szczególnie w przypadku osób nieaktywnych zawodowo. Skarżyło się na niego 34% bezrobotnych i aż 86% nieaktywnych zawodowo z kategorii wiekowej 50-59/64⁴¹. Odwrotną tendencję można natomiast zauważyć w przypadku niedostatecznego doświadczenia, którego znaczenie jako jednej z barier systematycznie spadało wraz z wiekiem.

Warto dodać, że zdecydowana większość bezrobotnych byłaby skłonna przyuczyć się do nowego zawodu. Odsetek ten spadał wyraźnie w przypadku osób starszych, niemniej nadal pozostawał wysoki. Wśród osób w wieku 18-44 lat było to ponad 80%, natomiast wśród osób w wieku 50-59/64 lata 61% (BKL – Badania Ludności 2013).

Alternatywą dla pracy najemnej jest prowadzenie własnej działalności. Z punktu widzenia gospodarki jest to szczególnie istotny rodzaj działalności w starzejącym się społeczeństwie. Po pierwsze, dlatego, że tworzy nowe miejsca pracy. Po drugie, ponieważ wydłuża aktywność zawodową – jak pokazują statystyki z wielu krajów, także z Polski, właściciele firm wyraźnie później przechodzą na emeryturę (Anxo i in., 2012). Zazwyczaj przedsiębiorczość i rozwój nowych firm kojarzone są z młodszymi pokoleniami oraz z innowacyjnymi pomysłami. Coraz częściej jednak zauważa się, że osoby starsze mają duże doświadczenie zawodowe i życiowe, które może się przełożyć na przewagi konkurencyjne ich potencjalnej firmy. W Polsce, właścicielami firm są najczęściej osoby w wieku średnim oraz starszym. Wśród osób aktywnych zawodowo w wieku 50-59/64 w 2012 r. aż 11% prowadziło własną pozarolniczą działalność gospodarczą (natomiast 9% prowadziło działalność rolniczą). Częściej byli to mężczyźni (kobieta prowadziła jedynie co trzecią firmę) oraz osoby z wykształceniem wyższym (wśród aktywnych zawodowo w wieku 50-59/64 lata, którzy posiadali dyplom uczelni aż 21% miała własne firmy).