Podstawowe kierunki badań

Konstruktywizm, feminizm, podejście krytyczne, perspektywa biegu życia oraz ekonomia polityczna wyznaczają dzisiaj główne kierunki rozwoju socjologii starości. Nie stanowią one osobnych, jednolitych teorii w duchu pozytywistycznym (bardzo często nie mają też takiego zamiaru, odrzucając niekiedy epistemologię pozytywistyczną), lecz podejścia badawcze lub paradygmaty sugerujące pewien sposób badania i interpretacji, a także status i rolę wypracowanej wiedzy. Częstokroć są one łączone lub wyrywkowo wykorzystywane w badaniu rozmaitych aspektów starości i starzenia się we współczesnych społeczeństwach.

Charakterystyczne, szczególnie dla konstruktywizmu i feminizmu, jest też korzystanie ze źródeł nienaukowych: literatury, kina, fotografii, czy też pamiętników osobistych (Ray, 1996).

W opozycji do „tradycyjnej” gerontologii i socjologii starości, to co charakteryzuje znaczną część współczesnej twórczości, to nastawienie na upodmiotowienie (empowerment) osób starszych, praca „z nimi” zamiast pracy „dla nich”, uświadamianie zamiast zmuszania, aktywizacja zamiast pomocy (Minkler, 1996; Phillipson, 1998). Wynika to nie tylko ze światopoglądu badaczy i popularności idei emancypacyjnych, lecz również z dotychczasowych doświadczeń – traktowanie osób starszych jako biernych obiektów wsparcia i opieki nie przekłada się w wymiarze ogólnym na polepszenie ich sytuacji, np. na rynku pracy. Zwiększenie wskaźników zatrudnienia, podniesienie jakości życia i satysfakcji z niego, polepszenie zdrowia, czy też zapobieganie wykluczeniu społecznemu wymagają nie tylko działań po stronie systemu politycznego i gospodarczego, lecz także aktywizacji jednostek i zmiany ich postaw.

4. Psychologia starzenia się i starości

4.1. Podstawowe kierunki badań

Jeden z prekursorów dojrzałej psychologii starości – Birren – wyodrębnił trzy okresy w rozwoju tej dziedziny (1961; za: Steuden, 2012: 13): wczesny okres badań nad starością (1835-1918),

okres badań systematycznych (1918-40) oraz okres ekspansji badań nad starością (1946-1960).

Kolejne lata J. Schroots (1996: 742) klasyfikuje jako: okres klasyczny (lata 40.-70.), okres współczesny (lata 70.-90.) i okres najnowszy (lata 80.-90.). Jest to zatem dziedzina o wyraźnie dłuższej historii niż gerontologia społeczna i socjologia starości. Jednak, jak pisze S. Steuden, autorka Psychologii starzenia się i starości (2012: 13-14), swoją pozycję w świecie akademickim psychologia starości ugruntowała sobie dopiero w latach 80.; m.in. w 1985 r. pojawiły się dwie ważne monografie, obie zatytułowane Handbook of Psychology of Ageing, jedna pod redakcją T. Salthouse’a, druga – J. Birrena i K. W. Schaiego.

Psychologia rozwoju i teorie osobowości

Schroots (1996: 742) w kontekście psychologii starzenia się wyodrębnia trzy nurty odnoszące się do: starości (aged), wieku (age) i starzenia się (ageing). Pojawia się tutaj problem rozróżnienia zmian związanych z rozwojem od zmian związanych z procesem starzenia się, o których już wspominałem. Jednym z najważniejszych obecnie nurtów, który zajmuje się tymi kwestiami jest psychologia rozwoju w perspektywie całego życia (life-span developmental psychology). Traktuje ona życie jednostki jako proces ciągłego rozwoju, który odpowiada za zmiany na poziomie behawioralnym (Steuden, 2012). E. H. Erikson w latach 50. w swojej klasycznej teorii rozwoju osobowości wyróżnił osiem faz życia: wczesne i późne niemowlęctwo, wczesne i późne dzieciństwo, wiek młodzieńczy i późny wiek młodzieńczy, okres produktywny i okres starości (za: Bengtson i in., 2005: 12). W każdej fazie jednostki muszą zdobyć pewne umiejętności pozwalające im wejść w kolejną fazę. Zatem funkcjonowanie w wieku starszym zależy od tego, w jaki sposób jednostki się do niego przygotowały, rozwijając się i wykorzystując możliwości wcześniejszych etapów. Podejście to podkreśla również, że druga połowa życia to okres silnego różnicowania się jednostek (Baltes, 1993).

Teorie osobowości skupiają się na naturze stabilności i zmienności ludzkiej osobowości w trakcie biegu życia. Podejście rozwojowe, popularne w przeszłości, skupia się na etapach rozwoju osobowości. Klasyczne prace C. G. Junga i E. H. Eriksona opisują zmiany akcentów w hierarchii wartości, odkrywanie kolejnych warstw nieświadomości oraz kształtowanie sensu życia, proces dojrzewania i integracji osobowości (Steuden, 2012: 51-54). Podejście cech osobowości (personality trait) wyróżnia pięć elementów: neurotyczność, ekstrawersję, otwartość na doświadczenie, ugodowość, sumienność. Zakłada ono, że w drugiej połowie życia ludzie wykazują większą stabilność osobowościową, za to zmieniają się ich cele, wartości i styl bycia (Mroczek, Spiro, Griffin, 2006). Często przywoływane są również badania Neugarten i współpracowników z lat 50. i 60. Skupiały się one na etapach życia, progresji ról oraz momentach i synchronizacji kolejnych zmian. Towarzyszyły im zmiany w postrzeganiu siebie, a starzenie się było traktowane jako proces adaptacji, w którym istotną rolę odgrywał typ osobowości. Neugarten wyróżniła kilka takich typów, które bardziej lub mniej sprzyjały udanemu starzeniu się (Schroots, 1996).

Mechanizmy adaptacyjne

Istotny przedmiot badań stanowią także mechanizmy przystosowawcze, które pozwalają funkcjonować pomimo wystąpienia pewnych deficytów psychofizycznych. Wspominane wcześniej klasyczne teorie gerontologiczne, teoria wycofania i teoria aktywności, znalazły rozwinięcie na gruncie psychologii (Schroots, 1996). Wśród popularnych obecnie podejść można wymienić m.in. model selektywnej optymalizacji z kompensacją, teorię socjoemocjonalnej selektywności lub teorię gerotranscendencji.

Model selektywnej optymalizacji z kompensacją (selective optimization with compensation theory) P. Baltesa opisuje mechanizm udanego starzenia się. Wyróżnia się trzy podstawowe strategie adaptacji lub rozwoju na późniejszych etapach życia: selekcji, optymalizacji i kompensacji. Selekcja oznacza ograniczanie działalności do wybranych dziedzin w związku ze spadkiem potencjału adaptacyjnego. Optymalizacja to strategia angażowania się w działania, które zwiększają zasoby jednostki lub wpływają korzystnie na jej bieg życia. Kompensacja to z kolei mechanizm będący odpowiedzią na spadki niektórych zasobów, które mogą być równoważone przez wzrost innych (wyselekcjonowanych i zoptymalizowanych) (Baltes, Carstensen, 1996, 1999; Riediger, Li, Lindenberger, 2006).

Teoria socjoemocjonalnej selektywności (socioemotional selectivity theory) zakłada, że wraz z wiekiem ludzie minimalizują swoje interakcje, ograniczając się do emocjonalnie istotnych kontaktów ze znaczącymi innymi, takimi jak dzieci, partnerzy, jednak mają większą motywację, aby czerpać z nich jak najwięcej znaczenia (Carstensen, Fung, Charles, 2003). Wzrasta ich kontrola emocjonalna. W jej wyniku osoby starsze mogą odczuwać większą satysfakcję życiową – dzięki skuteczniej selekcji i optymalizacji konkretnych emocji, w celu rekompensowania niekorzystnej zmiany (Urry, Gross, 2010).

Gerotranscendencja

Można również wspomnieć o gerotranscendencji (gerotranscendence) L. Tornstama, będącej krytyczną teorią wiedzy opisującą zmianę świadomości wraz z wiekiem (Tornstam, 2005). Jest to teoria fenomenologiczna, która koncentruje się na świecie doświadczeń, interpretacji i znaczeń jednostki. Gerotranscendencja postuluje, że starzeniu się towarzyszy „naturalne”

przesunięcie od wartości materialistycznych i racjonalnych w kierunku transcendentnych i duchowych. Oznacza to zmiany w postrzeganiu miejsca, czasu, życia i śmierci, bardziej filozoficzne podejście do rzeczywistości, dążenie do mądrości. Centralne miejsce produktywności, jako idei kierującej życiem, wraz z dojrzewaniem jednostki zajmują mądrość, refleksyjność i odpoczynek. Zachodnie społeczeństwa utrudniają lub uniemożliwiają tę zmianę, blokując naturalny i szczęśliwy wzór starzenia się. Koncepcja ta jest krytykowana za swój relatywizm, słabe empiryczne wsparcie i ideologiczne obciążenie (np. propagowanie duchowości w stylu New Age i filozofii Zen jako naturalnej drogi rozwoju) (Jonson, Magnusson, 2001). Spotkała się jednak z dużym zainteresowaniem, szczególnie w krajach skandynawskich

oraz w podejściach normatywnych nastawionych na poprawę jakości życia osób starszych (Steuden, 2012: 77-81).

Bardzo silnie rozwijającym się obszarem nauki plasującym się na pograniczu psychologii i medycyny są badania nad wpływem procesu starzenia się na funkcjonalność fizyczną i psychiczną, które zostaną obszerniej opisane w kolejnych podrozdziałach.