Starzenie się, jako naturalny proces biologiczny, oraz wiek, jako podstawowa charakterystyka jednostek, od wieków przewijały się w dziełach literackich, mitach, wierzeniach, rozważaniach myślicieli i naukowców (por. Achenbaum, 1995; Morley, 2004; Mulley, 2012; Czekanowski, 2012: 36-56). Starzenie się, starość, śmierć i nieśmiertelność odnajdują swoje wyjaśnienia i znaczenia już w starożytnych mitach, filozofii, poezji, dramacie i rozmaitych religiach.
Najstarsze wzmianki na temat problemów starości są niemal tak stare, jak historia piśmiennictwa i pochodzą z egipskich papirusów sprzed 4,5 tys. lat (Achenbaum, 2005: 21).
W hebrajskich, greckich i rzymskich pismach odnajdujemy opisy chorób i dysfunkcji starości, lecz także silne powiązanie wieku starszego z mądrością i sprawiedliwością. W późniejszych okresach pojawiły się porady na temat zdrowego starzenia się, m.in. w arabskich pracach medycznych okresu średniowiecza, dziełach XIII-wiecznego franciszkanina R. Bacona i włoskiego filozofa z przełomu XV i XVI L. Coronaro lub chociażby w azjatyckiej medycynie ajurwedyjskiej. Nie będę przytaczać więcej przykładów z odległej historii, gdyż nie to jest celem tej pracy4. Warto jednak zwrócić uwagę, że wspomniane rozważania były zazwyczaj efektem indywidualnych doświadczeń, ograniczonych obserwacji lub też przekonań moralnych czy religijnych. Nie miały one ambicji rozwoju „teorii” procesu starzenia się, mówiąc współczesnym językiem, czyli pogłębionego zrozumienia i wyjaśnienia tego procesu w ujęciu biologicznym, psychologicznym lub społecznym.
Początków nowoczesnej nauki w tym zakresie należy szukać w XIX w., kiedy to nastąpił znaczny rozwój metodologii i logiki badania naukowego, wzrosło zainteresowanie obserwacją oraz eksperymentami. W 1842 r. belgijski prekursor aplikacji statystyki w badaniach społecznych A. Quetelet stwierdził, że „człowiek rodzi się, dorasta i umiera według określonych praw, które do tej pory nie zostały należycie zbadane” (za: Hendricks, Achenbaum, 1999: 25). Najszybciej rozwijały się badania medyczne dotyczące chorób starości (m.in. dzieło J-M. Charcot pt. Diseases of the Elders and Their Chronic Illnesses z 1867 r.). Jednak dopiero XX w. przyniósł dojrzałą
4 Znakomite opracowania na temat historii starości można znaleźć m.in. u Achenbauma (1995, 2010), Minois (1995) i Bois (1996).
naukową refleksję nad tymi zagadnieniami. Wynikało to m.in. ze wzrostu znaczenia starości jako zjawiska społecznego – zarówno w wyniku powiększania się udziału osób starszych w społeczeństwie, jak i instytucjonalizacji starości poprzez system emerytalny.
Geriatria – jako dział medycyny zajmujący się chorobami i problemami medycznymi osób starszych – ukształtowała się na początku XX w. (Morley, 2004). W 1914 r. zostało wydane prekursorskie kompendium medyczne Geriatrics I. L. Naschera, zaś w 1939 r. Problems of Ageing pod redakcją E. V. Cowdry’ego, zbiór wykraczający poza granice medycznego określania norm i patologii starzenia się, wyznaczający standardy dla rozwoju nowoczesnej gerontologii (Achenbaum, 1995: 22 ff.).
Instytucjonalizacja badań nad procesami starzenia się
W 1903 r. biolog E. Metchnikoff zaproponował nazwę gerontologia dla nowego obszaru badań nad starzeniem się i starością. Jednak dopiero od lat 40. gerontologia zaczęła funkcjonować jako odrębna dziedzina naukowa, charakteryzująca się całościowym, interdyscyplinarnym ujęciem procesu starzenia się ludzi. W 1945 r. w USA z inicjatywy członków funkcjonującego już kilka lat
„Klubu Badań nad Procesami Starzenia Się” powstało Amerykańskie Stowarzyszenie Gerontologiczne. Wśród założycieli był m.in. Birren, jeden z najważniejszych przedstawicieli psychologii starości. Od 1946 r. stowarzyszenie wydaje „Journal of Gerontology”, zaś od 1961 r.
„The Gerontologist”, będące do dziś najbardziej uznanymi czasopismami w tej dziedzinie5. Również w Wielkiej Brytanii w 1945 r. założono Brytyjskie Towarzystwo Gerontologii oraz Brytyjskie Towarzystwo Badań nad Starzeniem Się, wydające czasopisma „Ageing in Society”
i „Age and Ageing”. W 1950 r. odbył się Pierwszy Międzynarodowy Kongres Gerontologiczny w Belgii. Skupił się on na definicji starzenia się, rozróżnieniu skutków starzenia się i chorób wieku starszego oraz na społecznych aspektach starzenia się. Jednocześnie założono The International Association of Gerontological Societies istniejące do dziś pod nazwą The International Association of Gerontology and Geriatrics (Morley, 2004; Phillips, Ajrouch, Hillcoat-Nallétamby, 2010:
118-119).
Na gruncie akademickiej socjologii zainteresowanie starzeniem się, choć wyraźnie widoczne już w latach 60., dopiero w kolejnej dekadzie przełożyło się na działania organizacyjne. W 1975 r.
powstał komitet badawczy Sociology of Aging przy International Sociological Association.
W 1979 r. założono Section on Aging przy American Sociological Association (ASA). Kolejna dekada przyniosła dalsze instytucjonalizowanie się socjologii starości, m.in. poprzez powstanie takich czasopism, jak „Research on Aging”, „Journal of Aging Studies” i „Ageing and Society”.
W latach 90. przez siedem lat trwała dyskusja nad zmianą nazwy Section on Aging ASA, zainicjowana przez M. W. Riley, która przerodziła się w dyskusję nad tożsamością dyscypliny.
W jej wyniku w 1997 r. nazwę organizacji zmieniono na Section on Aging and the Life Course
5 Informacje z oficjalnej publikacji The Gerontological Society of America, dostępnej na www:
https://www.geron.org/images/gsa/documents/commemorativebook65th.pdf (dostęp: 27.11.2014).
(SALC), a dodanie członu dotyczącego biegu życia wynikało z ogromnej popularyzacji tej perspektywy wśród socjologów. Zarzuty wobec tego posunięcia dotyczyły głównie zbyt szerokiej perspektywy, która uwzględnia niemal wszystko, co wiąże się z wiekiem, starzeniem się i każdą zmianą w czasie na poziomie jednostek, organizacji i społeczeństw (Settersten, Angel, 2011b: 9-10). Misją SALC jest zrozumienie wzajemnego oddziaływania pomiędzy życiem ludzi i zmieniającymi się strukturami społecznymi, ze szczególnym naciskiem na: (a) starzenie się i przebieg życia jako proces społeczny; (b) stratyfikację wiekową społeczeństw i grup oraz mechanizm następstwa kohort6.
Interdyscyplinaryzacja badań nad starością
Różne nauki są zainteresowane różnymi „efektami” starzenia się. Biolodzy koncentrują się na długości życia i zmianach w funkcjonowaniu elementów organizmów żywych: organów, układów lub komórek. Psycholodzy badają przede wszystkim zmiany w zdolnościach behawioralnych, percepcji, pamięci lub funkcjonowaniu umysłu. Badacze społeczni koncentrują się, z jednej strony, na społecznych efektach starzenia się, ich interakcji ze strukturami społecznymi i kulturą, a z drugiej na jednostkowym doświadczaniu starzenia się i jego interpretacji.
Interdyscyplinarność i ogromne zróżnicowane tematyczne badań nad procesami starzenia się były istotną przeszkodą w ich rozwoju. Każda bowiem dziedzina ma swoje własne osadzenie instytucjonalne, swoją literaturę, podręczniki i czasopisma, swoje autorytety, język, tradycję, teorie, czy też „oczywiste” założenia. Wyjście poza ów bezpieczny obręb zawsze stanowi pewne wyzwanie i wysiłek. Zróżnicowanie to jest również przyczyną pojawiania się zarzutów dotyczących braku jasnego charakteru i jednolitej perspektywy naukowej, co powoduje chaos i wielowątkowość (por. Bengtson, Putney, Johnson, 2005; Settersten, Angel, 2011b).
Postępującej popularyzacji badań nad starością i starzeniem się towarzyszyły, szczególnie od połowy lat 90., działania zmierzające do syntezy i wsparcia rozwoju tej dziedziny wiedzy. Ich efekty można znaleźć w kilku cieszących się dużym uznaniem zbiorach i seriach wydawniczych.
Gerontologia społeczna i socjologia starości są znakomicie zaprezentowane m.in. w: Handbook of Aging and the Social Sciences (począwszy od pierwszego wydania w 1976 r., aż po 7 edycję:
Binstock, George, 2011); Handbook of Theories of Aging (dwa wydania: Bengtson, Schaie, 1999;
Bengtson i in., 2009); The Cambridge Handbook of Age and Ageing (Johnson, 2006); International Handbook of Population Aging (Uhlenberg, 2009); The SAGE Handbook of Social Gerontology (Dannefer, Phillipson, 2010), czy też Handbook of Sociology of Aging (Settersten, Angel, 2011a).
W większości z tych zbiorów szeroko prezentowana jest także psychologia starości, która poza tym doczekała się siedmiu edycji Handbook of the Psychology of Ageing (ostatnia: Schaie, Willis, 2011) oraz ciekawego zbioru Handbook of cognitive aging: Interdisciplinary perspectives (Hofer, Alwin, 2008). W dwóch ostatnich dekadach bardzo silną pozycję wypracowała sobie
6 Strona oficjalna SALC ASA: http://www.asanet.org/sections/aging.cfm (dostęp: 27.11.2014).
perspektywa biegu życia, co zaowocowało m.in. zbiorami: Handbook of the Life Course (Mortimer, 2003) oraz Aging, Society, & the Life Course (Morgan, Kunkel, 2007). Bardziej humanistyczny niż społeczny wymiar gerontologii jest z kolei przedstawiony w Handbook of the Humanities and Aging (Cole, Ray, Kastenbaum, 2000). Nie jest to oczywiście przegląd wyczerpujący, szczególnie wziąwszy pod uwagę ogromną liczbę publikacji o charakterze podręcznikowym, które wydano w ostatnich kilku latach. Zostaną one przywołane w dalszych częściach pracy.