Osobny podrozdział warto poświęcić na przybliżenie dorobku polskich badaczy w zakresie nauk o starości. Pomimo wyraźnej popularyzacji tematyki ageingu w polskiej socjologii w ostatnich latach, Czekanowski stawia tezę, że socjologia starości wciąż jest niemal niezauważalna w jej obrębie, biorąc pod uwagę poziom instytucjonalizacji, jej popularność w czołowych polskich pismach socjologicznych oraz liczbę dużych badań (Czekanowski, 2012: 46-56). Nie zgodziłbym się z tak krytycznym stwierdzeniem, chociaż rzeczywiście, biorąc dodatkowo pod uwagę jakość badań i publikacji, kwestie starzenia się i starości należą do zagadnień niszowych, a rodzimy dorobek jest znacznie skromniejszy w porównaniu do krajów Europy Zachodniej lub Stanów Zjednoczonych, gdzie gerontologia społeczna i socjologia starości już dawno osadziły się w strukturach akademickich.
Historię polskich badań nad starością bardzo ciekawe prezentują J. Mucha i Ł. Krzyżowski (2011) oraz Czekanowski (2012). Mucha i Krzyżowski piszą (2011: 7), że „socjologowie polscy od dawna interesują się procesami starzenia […] zajmowali się jednak nimi wybiórczo”. Autorzy przypominają, że Polskie Towarzystwo Socjologiczne nie ma sekcji zajmującej się tematyką ageingową i długo, bo aż do połowy lat 2000. nie dostrzegało tej problematyki. Dopiero podczas zjazdu PTS w 2007 r. J. Perek-Białas i A. Hoff zorganizowali sesję poświęconą starzeniu się krajów Europy Środkowej i Wschodniej, publikując następnie interesujący zbiór artykułów (Hoff, Perek-Białas, 2008). Podobną sesję zorganizowali podczas zjazdu w 2010 r., jednak tam znalazło się również miejsce na dodatkową sesję poświęconą starzeniu się jednostek koordynowaną przez Muchę i Krzyżowskiego. Autorzy zwracają także uwagę, że kwestia starości i starzenia się nie jest podejmowana w żadnym z najważniejszych polskich podręczników socjologicznych (jednak w podręcznikach zagranicznych również nie ma szerokiego jej omówienia) (Mucha, Krzyżowski, 2011: 10-11).
Nie oznacza to, że refleksja nad procesami starzenia się jednostki i ludności była nieobecna w murach polskich uczelni. Tematyką starzenia się ludności naszego kraju od wielu lat interesowali się demografowie (m.in. E. Rosset, J. Z. Holzer, J. T. Kowaleski, jednak najczęściej jako jednym z wymiarów analizy demograficznej), a wątkami dotyczącymi osób starszych – gerontolodzy (np. w 1973 r. powstało Polskie Towarzystwo Gerontologiczne, głównie jednak gerontolodzy podejmowali kwestie psychologiczne i medyczne). W latach 50. i 60. Rosset opublikował dwie prace, w których zajmował się procesami starzenia się ludności z perspektywy demograficznej: szczególnie imponującą książkę pt. Procesy starzenia się ludności.
Studium demograficzne (1959) oraz Ludzie starzy. Studium demograficzne (1967).
W latach 70. i 80. pojawiło się już sporo prac poświęconych warunkom życia i pracy osób starszych w Polsce (m.in. zwrócono uwagę na sytuację robotników i rolników) oraz relacjom rodzinnym i międzygeneracyjnym. Mucha i Krzyżowski za pierwszą pełną socjologiczną monografię problematyki starości w Polsce uznają pracę pod redakcją J. Piotrowskiego z 1973 r.
pt. Miejsce człowieka starego w rodzinie i społeczeństwie (Mucha, Krzyżowski, 2011: 12-14).
Wśród ważnych prekursorów socjologii starości z tego okresu warto wymienić również B. Synaka, autora m.in. Młodych emerytów (Synak, 1987). W 1979 r. S. Klonowicz opublikował książkę pt. Oblicza starości. Wybrane zagadnienia gerontologii społecznej, w której kontynuował główny nurt ówczesnej gerontologii, skupiający się na aspektach zdrowotnych i opiece nad osobami starszymi. Od lat 70. zaczęła rozwijać się w Polsce psychologia starzenia się, szczególnie silnie w ośrodku krakowskim, koncentrując się na podejściu life-span. Pierwszą znaczącą monografią w tym nurcie była praca Z. Pietrasińskiego Rozwój człowieka dorosłego z 1990 r. (za: Steuden, 2012: 14-15).
Lata 90. z początku nie przyniosły wzrostu zainteresowania procesami starzenia się w polskiej nauce, co koresponduje z ogólnym pominięciem tej kwestii w sferze politycznej i medialnej, na rzecz problemów przemian transformacyjnych. Szersze zainteresowanie społecznymi aspektami ageingu sięga dopiero końca lat 90. i nasiliło się głównie dzięki reformie emerytalnej wprowadzonej w 1999 r. Dopiero też ostatnie kilkanaście lat przyniosło większą liczbę szeroko zakrojonych i pogłębionych badań społecznych w tej dziedzinie, m.in. realizowanych przez Instytut Spraw Publicznych. Wśród sztandarowych prac z przełomu wieków należy wymienić Polską starość pod redakcją Synaka (2002), opartą o szeroko zakrojone badania.
Nie sposób wymienić wszystkich czołowych autorów i omówić wszystkie istotne publikacje z ostatnich lat, można jednak zauważyć, że wyłoniły się pewne wyraźne nurty o ciekawym dorobku oraz wskazać na kilka kluczowych prac. Obecnie bardzo silnym nurtem jest perspektywa ekonomiczna i systemowa w zakresie polityki publicznej. Podkreśla się w niej konsekwencje starzenia się ludności w postaci m.in. deregulacji rynków pracy i systemów zabezpieczeń społecznych oraz nowych wyzwań dla polityki publicznej. Ma ona bardzo często charakter nauki stosowanej – mającej na celu przede wszystkim pomoc w określeniu formy
i treści polityki publicznej (np. Halik, 2002; Socha, Sztanderska, 2004; Rutkowski, 2008; Chłoń-Domińczak, 2009). Głównym wyznacznikiem tego nurtu jest próba opracowania strategii aktywnego starzenia się i utrzymania w aktywności starszych pokoleń. Przyświeca temu dążenie do tego, aby Polska znalazła sposób na sprostanie przemianom demograficznym i wykorzystała je do rozwoju gospodarczego i społecznego. Rozwój polityki ageingowej w Polsce opisują m.in.
A. Ruzik-Sierdzinska, J. Perek-Bialas i K. Turek (2013). Bardzo obszernie reprezentowane są też badania nad uwarunkowaniami aktywności zawodowej oraz pozazawodowej starszych pokoleń Polaków (Perek-Białas, Ruzik, 2004; Perek-Białas, 2005; Góra, 2008; Szatur-Jaworska, Rysz-Kowalczyk, 2007; Kotowska, Wóycicka, 2008; Karwacki, Kubicki, Ruzik-Sierdzinska, 2010;
Magda, Ruzik-Sierdzińska, 2012; Krzyżowski i in., 2014). Istotną pozycją dotyczącą tego aspektu była diagnoza przygotowana w ramach projektu „Solidarność Pokoleń” (MPiPS, 2008), bazująca na dużych badaniach ilościowych oraz jakościowych.
Kolejnym, popularnym w Polsce nurtem są badania kultury starości, stylów życia, jakości życia i jednostkowej perspektywy osób starszych (m.in. Synak, 2002; Palska, 2004; Krzyżowski, 2011). Tutaj aktywność zawodowa lub jej brak to element życia i świata przeżywanego jednostki. Sfera zawodowa powiązana jest z innymi sferami życia, możliwościami jednostki, wplątana w sieć relacji i interakcji międzyludzkich. Dominują w tym nurcie badania jakościowe realizowane przez socjologów, psychologów, ale też przedstawicieli nauk medycznych (np.
zbiory: Kowaleski, Szukalski, 2006; 2008a; 2008b).
Polskie nauki społeczne mogą również poszczycić się ciekawym i obszernym dorobkiem w zakresie badań nad relacjami rodzinnymi oraz kwestią obowiązków opiekuńczych nad wnukami lub innymi członkami rodziny, co jest powszechne wśród polskich rodzin (Czekanowski, 2002; Bień, 2006; Kotowska, Wóycicka, 2008; Perek-Białas, Stypińska, 2010;
Drożdżak i in., 2013; por. obszerny przegląd: Czekanowski, 2012: 196-246).
Często podejmowane są też tematy dotyczące funkcjonowania małych społeczności lub instytucji, np. domów pomocy społecznej dla seniorów, a także szerszej kwestii – pomocy społecznej i pracy socjalnej (Niezabitowski, 2007; Nóżka, Smagacz-Poziemska, 2014). Nie brakuje badań dotyczących subiektywnego poziomu satysfakcji z tej sfery życia (Tobiasz-Adamczyk, Brzyski, Bajka, 2004; Halicka, 2004; Steuden, Marczuk, 2006), przemocy wobec osób starszych (Tobiasz-Adamczyk, 2009) lub samotności (Kubicki, Olcoń-Kubicka, 2010). Odrębnym, wyraźnym nurtem są badania dyskryminacji ze względu na wiek, ageismu i stereotypów (Szukalski, 2004; Tokarz, 2005; Szatur-Jaworska, 2008; Gardawski, 2009b: 285 ff.; Stypińska, 2010, 2011).
W ostatnich latach wydano kilka ważnych prac, które prezentowały szeroką i zróżnicowaną perspektywę badań nad starością. Warto wspomnieć o serii prac zbiorowych wydawanych przez łódzkie środowisko demograficzne i gerontologiczne pod redakcją J. T. Kowaleskiego i P. Szukalskiego (2006; 2008a; 2008b), P. Szukalskiego (2008; 2009) oraz D. Kałuży
i P. Szukalskiego (2010a, 2010b). Kwestia starzenia się społeczeństwa znalazła także swoje miejsce w książce pt. Polska początku XXI wieku: przemiany kulturowe i cywilizacyjne, analizującej przemiany społeczeństwa polskiego początku XXI w. pod redakcją K. Frysztackiego i P. Sztompki w postaci tekstu Muchy i Krzyżowskiego (2012). Z kolei ekonomiczna perspektywa została przedstawiona w następujących pracach: Ekonomia starzejącego się społeczeństwa (Jurek, 2012) oraz Konsekwencje ekonomiczne i społeczne starzenia się społeczeństwa (Kleer, 2008).
W subiektywnej ocenie autora niniejszej rozprawy dwie prace zasługują na szczególną uwagę.
Jest to książka Podstawy gerontologii społecznej B. Szatur-Jaworskiej, P. Błędowskiego i M. Dzięgielewskiej (2006) oraz Społeczne aspekty starzenia się ludności w Polsce: perspektywa socjologii starości Czekanowskiego (2012). Są to zapewne najobszerniejsze prace z ostatnich lat o charakterze podręcznikowym, ukazujące w całości i w sposób bardzo pogłębiony historię i pole gerontologii społecznej oraz socjologii starzenia się. W prezentowanej pracy będę się do nich wielokrotnie odnosił.
Mimo wielości podejmowanych wątków i stosunkowo dużego zróżnicowania, które charakteryzuje tematykę gerontologiczną, dotychczasowa literatura i badania w Polsce często pomijały perspektywę i rolę pracodawców w procesie dezaktywizacji zawodowej (wyjątek stanowią pozycje poświęcone zarządzaniu wiekiem, m.in. Urbaniak, 2007; 2009; Zięba, Szuwarzyński, 2008; Liwiński, Sztanderska, 2010b, 2010c). Przyczyną jest głównie brak odpowiednich danych. Jednymi z pierwszych badań poświęconych tej tematyce są badania ASPA, których wyniki zostaną wykorzystane w pracy27.
Nie jest to z pewnością pełny obraz polskiej socjologii starości, pomija on bowiem przegląd licznych prac, które ukazały się od połowy lat 2000., a w szczególności po 2010 r., kiedy to tematyka ageingowa wyraźnie zyskała na popularności. Do wielu wymienionych oraz niewymienionych tutaj pozycji powrócę jednak, m.in. w rozdziale analizującym sytuację osób starszych w Polsce.