Wpływ procesu starzenia się na funkcjonalność fizyczną

Zdrowie i sprawność fizyczna

Sama biologiczna mechanika procesu starzenia się nadal nie jest do końca wyjaśniona, o czym już pisałem w rozdziale I.1.4. Podobnie jest i z jego psychologicznymi, fizycznymi i zdrowotnymi aspektami. Jednym z tematów badań psychologii starzenia się jest starzenie się patologiczne, czyli rozwój zaburzeń, chorób, obniżanie się sprawności psychicznej i fizycznej, które korelują z wiekiem. Są to m.in. badania nad ograniczeniem sprawności ruchowej, rozwojem zespołów otępiennych (m.in. choroba Alzheimera), zespołów depresyjnych lub chorób zwyrodnieniowych.

Przeciwny biegun stanowią badania nad aktywnością osób starszych i wpływem aktywności na zmiany w funkcjonalności fizycznej i psychologicznej (Steuden, 2012: passim).

Z pewnością należy rozdzielić fizyczne i zdrowotne konsekwencje starzenia się. W przypadku tych pierwszych badania naukowe wskazują na spadek wielu zdolności natury ogólnej w starszym wieku. Nie ma wątpliwości, że siła fizyczna, zwinność, zdolności sensoryczne, szybkość i wiele innych fizjologicznych funkcjonalności pogarszają się wraz ze starzeniem się organizmu (Kalwij, Vermeulen, 2008; Kenny i in., 2008). Największa siła fizyczna jest osiągana pomiędzy 20 a 30 r.ż., następnie stopniowo obniża się aż do wieku 40-50 lat, po czym następuje zazwyczaj gwałtowny spadek (Silverstein, 2008). Według bardzo ogólnych oszacowań siła mięśni osiąga swoje maksimum w wieku 20 lat, w wieku 40 lat stanowi 95% tej wartości, w wieku 50 lat około 85%, a w wieku 65 lat już tylko 75% (Czaja, 1995). Jednak wynikom tym towarzyszy bardzo duże zróżnicowanie indywidualne (szczególnie duży jest wpływ aktywności sportowej), zależą one też od tego, która grupa mięśniowa jest analizowana.

Związek wieku ze stanem zdrowia – przynajmniej w przypadku osób w wieku produkcyjnym – nie jest tak oczywisty, jakby wskazywały na to powszechne opinie. Niewątpliwie wraz z wiekiem wzrasta ryzyko wielu chorób i dolegliwości, jednak nie musi to automatycznie przekładać się na spadek funkcjonalności i jakości życia związanej ze zdrowiem, szczególnie jeżeli bierzemy pod uwagę grupę osób w wieku poniżej 65 lat. W metaanalizie badań nad związkiem wieku z poziomem zdrowia pracowników T. Ng i D. Feldman (2013b) wskazują, że starsi pracownicy osiągają gorsze rezultaty w zakresie klinicznych wskaźników stanu zdrowia fizycznego (np.

ciśnienie krwi, poziom cholesterolu, indeks masy ciała). Jednak w zakresie wskaźników zdrowia psychicznego i zaburzeń psychosomatycznych efekt wieku pracowników nie był statystycznie istotny. K. Asakawa i in. (2012) na podstawie 8-letnich danych panelowych Kanadyjczyków

szacują, że w ujęciu ogólnym spadek zdrowia wraz z wiekiem jest nieznaczny aż do 60 r.ż., po czym przyspiesza. Jak jednak pokazują, występuje duże zróżnicowanie indywidualnych trajektorii. Istotne znaczenie dla stanu zdrowia ma m.in. pozycja społeczno-ekonomiczna, styl życia i aktywność. Co istotne, wraz z wiekiem rosła siła negatywnego wpływu zachowań niezdrowych, szczególnie bierności fizycznej.

Niezwykle ważny jest tutaj również postęp cywilizacyjny. Stan zdrowia zależy od szeregu czynników – poczynając od stylu życia lub diety, kończąc na systemie opieki zdrowotnej. Rozwój społeczny i rozwój medycyny sprzyjają wydłużeniu się przeciętnego okresu zdrowego życia i poprawie przeciętnego stanu zdrowia w starszych grupach wiekowych. Przykładowo, D. Costa (2000) wskazuje na 66-procentowy spadek częstotliwości występowania chorób przewlekłych w grupie amerykańskich mężczyzn w wieku 50-74 lata pomiędzy początkiem XX w. i latami 80.

oraz na 4-krotny spadek występowania ślepoty w grupie 65-84 lata pomiędzy latami 30. i 90.

Jedną z głównych przyczyn, według autora, jest zmiana struktury zawodów: zmniejszenie udziału zawodów robotniczych, wysoce obciążających fizycznie.

Samoocena zdrowia

Często analizowanym przez psychologów (ale także przedstawicieli medycyny i socjologii) wymiarem zmian związanych z wiekiem jest samoocena poziomu zdrowia. Chociaż jest ona ugruntowana w biologicznej i psychicznej kondycji jednostki, to jest wysoce subiektywna i kontekstowa. Jako taka może nie mieć wiele wspólnego z obiektywnymi miarami zdrowia.

Odzwierciedla ona bardziej złożony zestaw czynników indywidualnych: stanu psychicznego jednostki (m.in. stanów depresyjnych, czy też rozdrażnienia), postaw i opinii na temat własnej sytuacji, możliwości i problemów. Jest uzależniona również od konwencji kulturowej (Jylhä, 2009; Layes, Asada, Kepart, 2012).

W wymiarze samooceny poziomu zdrowia część badań wskazuje negatywną zależność z wiekiem (Chen, Cohen, Kasen, 2007; Stephan, Demulier, Terracciano, 2012; Cullati i in., 2014).

Inne badania pokazują natomiast brak istotnego statystycznie związku (Henchoz, Cavalli, Girardin, 2008; French, Sargent-Cox, Luszcz, 2012; Ng, Feldman, 2013b), tłumacząc spadki obserwowane na poziomie ogólnym wpływem innych zmiennych oraz zróżnicowaniem trajektorii życiowych. Tak jak w przypadku zdrowia fizycznego, duży wpływ na samoocenę zdrowia miał status społeczno-ekonomiczny oraz poziom aktywności (Dowd, Zajacova, 2007;

Regidor i in., 2010). Wiele zależy też od tego, jaką grupę weźmiemy pod uwagę. Wśród osób pracujących 50+ samoocena stanu zdrowia nie ulega znacznemu pogorszeniu. Inaczej jest w przypadku osób bezrobotnych lub nieaktywnych, wśród których obserwujemy bardziej wyraźny spadek.

Istotnym mechanizmem odpowiedzialnym za różnice w subiektywnej ocenie zdrowia pomiędzy grupami wiekowymi jest wpływ przejścia na emeryturę. Badania poświęcone efektom

dezaktywizacji dostarczają dowodów na jej oddziaływanie na wiele aspektów funkcjonowania jednostki, jednak trudno wyciągać jednoznacznie wnioski. Wśród negatywnych efektów wskazuje się m.in. na spadek samopoczucia i kondycji psychicznej (Shultz, Morton, Weckerle, 1998; Falba, Sindelar, Gallo, 2009; Dingemans, Henkens, 2014), wzrost trudności przy codziennych czynnościach, pogorszenie się stanu zdrowia fizycznego i psychicznego (Dave, Rashad, Spasojevic, 2008) oraz spadek funkcjonalności kognitywnej (Mazzonna, Peracchi, 2012).

Inne badania wskazują jednak na brak istotnych efektów lub też na pozytywne efekty w postaci np. zwiększenia się czasu wolnego i możliwości realizacji własnych zainteresowań (Mojon-Azzi, Sousa-Poza, Widmer, 2007; Rijs, Cozijnsen, Deeg, 2011; Wang, Henkens, van Solinge, 2011).

Według badań, wpływ procesu przejścia na emeryturę na samoocenę zdrowia jest moderowany przez szereg czynników o charakterze indywidualnym i kontekstowym (Marshall i in., 2001; Rijs i in., 2011; Westerlund i in., 2009; Calvo, Sarkisian, Tamborini, 2013). Znaczenie ma m.in.

środowisko pracy, satysfakcja z pracy oraz stabilność zatrudnienia na ostatnich etapach kariery.

Dużo zależy także od wieku dezaktywizacji – czy jest on wyraźnie niższy, wyższy, czy też zbliżony do standardowego w danym środowisku wieku przejścia na emeryturę (osoby opuszczające pracę później mają z reguły lepszą samoocenę zdrowia). Nie bez znaczenia są również takie czynniki, jak poziom wykształcenia, wcześniejsze otrzymywanie renty z tytułu niepełnosprawności, czy też struktura i relacje rodzinne. Satysfakcja na emeryturze może zależeć od tego, na ile rzeczywistość sprostała oczekiwaniom jednostki. Przykładowo, wcześniejsi emeryci, u których dominowały czynniki przyciągające ich do dezaktywizacji, mieli niższy poziom odczuć depresyjnych niż ci, którzy pozostali w pracy. Z kolei przejście na wcześniejszą emeryturę wymuszone przez wypychające czynniki środowiskowe powodowało spadek satysfakcji i trudności adaptacyjne (Shultz i in., 1998; Greller, Simpson, 1999). Także trudności w adaptacji do nowej sytuacji (m.in. zmiany poziomu dochodów, statusu i ról społecznych) mogą negatywnie oddziaływać na zdrowie i samopoczucie (Nuttman-Shwartz, 2004). H. Van Solinge (2007) analizując panel holenderskich pracowników konkluduje, że to nie sam fakt przejścia na emeryturę jest przyczyną spadku samooceny zdrowia, lecz poczucie braku kontroli nad własnym życiem wynikające z często „przymusowej” dezaktywizacji oraz strach przed nową sytuacją życiową (osoby dobrowolnie przechodzące na emeryturę nie doświadczały tak znaczących spadków).

Należy jednak pamiętać, że analizując efekt przejścia na emeryturę dla różnych aspektów zdrowia i samopoczucia, musimy brać pod uwagę możliwość występowania efektu odwrotnego – stan zdrowia fizycznego i psychicznego mogą popychać jednostkę do rezygnacji z pracy. Jest to szczególnie istotne w przypadku osób, które wybrały wcześniejszą emeryturę (Westerlund i in., 2009; Rijs i in., 2011).