Wiele dyscyplin naukowych z różnych perspektyw badało procesy starzenia się jednostek i ludności. Obecnie nauką, która najogólniej obejmuje te różne podejścia jest gerontologia.
Bengtson, Putney i Johnson (2005) siłę gerontologii dostrzegają w czerpaniu z dorobku teoretycznego i empirycznego wielu nauk społecznych i nauk o człowieku, akumulacji i integracji wiedzy, konfrontacji różnych podejść (nie tylko pozytywistycznych, lecz także krytycznych i konstruktywistycznych), uwzględnianiu różnych poziomów analizy i dążeniu do wyjaśnienia pewnych aspektów rzeczywistości. W jej obrębie można wyróżnić trzy podstawowe perspektywy badań: biologiczną, psychologiczną i społeczną.
Sam proces starzenia się jest skomplikowanym przedmiotem badań. Rodzi trudności już przy próbie definicji, operacjonalizacji i pomiaru. Wraz z rozwojem gerontologii wiek coraz rzadziej był traktowany jako zmienna wyjaśniająca, coraz częściej zaś jako element lub wskaźnik procesów i mechanizmów generujących zmianę w czasie. Jednym z zadań teorii jest pomoc w ustaleniu, co jest wynikiem starzenia się jednostki, a co jest zjawiskiem związanym z wiekiem jednostki. Ujęcie chronologiczne jest pewną aproksymacją procesów biologicznych i zmian
funkcjonalnych w ludzkim organizmie. Wpisuje się też w społeczne postrzeganie wieku i jego instytucjonalizację, np. poprzez system emerytalny. Obserwowane różnice pomiędzy grupami wiekowymi można przypisać trzem mechanizmom: starzeniu się, efektowi kohorty oraz efektowi okresu.
Nie można bezrefleksyjnie posługiwać się terminami „starość” oraz „ludzie starsi”. Osoby, które wejdą w okres starości (chociaż granic nie jesteśmy w stanie jednoznacznie wyznaczyć), często są traktowane jako posiadające pewne wspólne charakterystyki, problemy, postawy lub zachowania (np. obniżona funkcjonalność fizyczna, problemy zdrowotne, pobieranie emerytury, zapotrzebowanie na obowiązki opiekuńcze, niski przeciętny poziom kompetencji cyfrowych itp.). W rzeczywistości jednak zbiorowość osób starszych jest pod wieloma względami bardzo niejednorodna, co wynika z procesów różnicowania w trakcie przebiegu życia oraz efektów starzenia się, i nie można przypisywać jej znamion homogeniczności.
Starzenie się ludności jest także obszarem zainteresowania polityki publicznej, szczególnie od momentu, kiedy jego konsekwencje nie mogły być już dłużej lekceważone. Prognozy stwierdzające, że będziemy żyć w zbiorowościach coraz starszych zaowocowały, z jednej strony, fatalistycznymi i katastroficznymi wizjami przyszłości, z drugiej zaś – rozwojem pogłębionej refleksji nad następstwami przemian demograficznych i możliwymi działaniami.
Rozwojowi badań nad starzeniem się sprzyja obecnie rozwój metodologii badań longitudinalnych oraz coraz większa liczba tego typu projektów badawczych. Pomiar powtarzany jest niezbędny, jeżeli chcemy pytać o proces starzenia się. Towarzyszy temu znaczący wzrost zainteresowania rozwojem teoretycznym, także w wymiarze interdyscyplinarnym oraz integracja wiedzy z wielu dziedzin, m.in. biologii, psychologii, socjologii, demografii, nauk politycznych i ekonomii.
Zaprezentowany przegląd teorii jest zbieżny z tym, co oferują istniejące zbiory i podręczniki socjologii starzenia się i gerontologii społecznej (np. Szatur-Jaworska, Błędowski, Dzięgielewska, 2006; Czekanowski, 2012). Przykładowo, Bengtson, Burgess i Parrott (1997) w przeglądowym artykule do teorii trzeciej generacji, a więc teorii najnowszych i obecnie (a przynajmniej piętnaście lat temu) najważniejszych, zaliczali: (1) konstruktywizm społeczny, (2) wymianę społeczną, (3) perspektywę biegu życia, (4) teorię feministyczną, (5) stratyfikację wiekową, (6) polityczną ekonomię starzenia się, (7) teorię krytyczną. Settersten i Angel (2011b) w Handbook of Sociology of Aging do najistotniejszych tradycji teoretycznych zaliczają polityczną ekonomię starzenia, teorię feministyczną, teorię krytyczną i teorię kumulacji przewag i słabości.
Z kolei w bardziej interdyscyplinarnym Hanbook of Theories of Aging (edycja 1: Bengtson, Schaie, 1999; edycja 2: Bengtson i in., 2009) autorzy prezentują bardzo obszerny przegląd współczesnych teorii dotyczących procesu starzenia się rozwijanych w rozmaitych dziedzinach nauki. Poza teoriami społecznymi, zbiór ten obejmuje m.in. teorie biologiczne i biomedyczne (m.in. biologia i neuropsychologia starzenia się, uwarunkowania chorób wieku starszego) oraz
teorie psychologiczne (m.in. psychologiczne aspekty starzenia się, przemiany kompetencji i zdolności, konstrukcja jaźni i psychospołeczne aspekty starzenia się, emocje)28.
Gerontologia społeczna zajmuje się także i ekonomicznymi aspektami starzenia się. Najczęściej rozważane są kwestie związane ze statusem ekonomicznym osób starszych, aktywnością zawodową i jej ekonomicznymi uwarunkowanymi, systemem emerytalnym i ekonomicznymi konsekwencjami przemian demograficznych. Jednak przegląd prac o charakterze podręcznikowym i przeglądowym, także tych o silnie interdyscyplinarnym charakterze, pozwala zauważyć, że odniesienia do teorii literatury ekonomicznej występują bardzo rzadko. Wynika to najprawdopodobniej z dwóch przyczyn. Z jednej strony, w interdyscyplinarnym polu nauk społecznych aktywności i relacje ekonomiczne traktowane są jako jeden z rodzajów aktywności i relacji społecznych. Sięganie do teorii mikro- i makroekonomicznych, wobec bogactwa wiedzy na te tematy czerpanej z innych dziedzin akademickich, wydawać się może zbędne, szczególnie w sytuacji częstej krytyki zbyt abstrakcyjnego i skomplikowanego matematycznie podejścia ekonomistów. Ekonomia polityczna procesów starzenia się, pomimo swojej nazwy, pozostaje raczej w obrębie problemów politologicznych i socjologicznych. Z drugiej zaś strony, kwestie związane ze starzeniem się jednostek i ludności nie doczekały się rozwoju tak silnej poddziedziny w ramach ekonomii, jak to miało miejsce w socjologii, psychologii, czy też naukach politycznych. Nie oznacza to oczywiście, że wiek, przebieg życia oraz struktura wiekowa zbiorowości były pomijane w analizach ekonomicznych, jednak ekonomia starości, jako odrębna subdyscyplina, wciąż się rozwija. Głównym wnioskiem, jaki można wyciągnąć z przeglądu literatury w obszarze nauk o procesach starzenia się, jest to, że w perspektywie pytania o czynniki kształtujące sytuację osób starszych na rynku pracy najmniej wiemy o roli, jaką odgrywają pracodawcy. Lukę tę postaram się wypełnić w rozdziale drugim, sięgając również do literatury spoza perspektywy ageingowej.
28 Naturalnie, zaprezentowany w rozdziale przegląd perspektyw ageingowych w naukach społecznych nie jest wyczerpujący. Pominięto m.in. literaturę antropologiczną (Fry, 2010) i epidemiologiczną (Alley, Crimmins, 2010; Siegel, 2012).