Związek wieku z produktywnością indywidualną

Jednym z pierwszych obszarów badań nad wpływem wieku na produktywność była tzw.

twórczość kreatywna. Prekursorem na tym polu był H. C. Lehman, który począwszy od lat 20.

poświęcił temu zagadnieniu niemal trzy dekady badań, podsumowując je książką Age and Achievement z 1953 r. Autor poddał analizie osiągnięcia twórców z 55 dziedzin: naukowców, filozofów, wynalazców, przywódców, przedsiębiorców, artystów, sportowców, aktorów i reżyserów. Według Lehmana, pomimo pewnych różnic pomiędzy dziedzinami, w ujęciu generalnym tendencja do wybitnych osiągnięć kreatywnych rosła dosyć gwałtownie w latach młodości aż do maksimum osiąganego zazwyczaj w wieku trzydziestu paru lat, po czym łagodnie opadała. Konkluzje Lehmana spotkały się z dużym uznaniem, lecz wywołały także kontrowersje (m.in. w zakresie stosowanej metodologii), zapoczątkowując liczne badania psychologów i socjologów w tej materii (por. przegląd: Simonton, 1988).

Nie zaskakuje, że szczególnie liczne badania dotyczyły produktywności samych naukowców z różnych dziedzin. H. Zuckerman i R. K. Merton (1972) podkreślają różnice pomiędzy naukami bardziej (np. fizyka) i mniej skodyfikowanymi (np. socjologia). Większa kodyfikacja dziedziny

pozwala na szybsze zdobycie wiedzy. Przekłada się to na krótszy czas kształcenia wybitnych naukowców, a więc i na niższy przeciętny wiek wybitnych odkryć. S. Cole (1979) wskazuje dodatkowo, że dużo większe znaczenie od wieku mają uwarunkowania instytucjonalne, w jakich pracują naukowcy, motywujące ich do pracy twórczej na odpowiednich etapach kariery. Różne analizy w obrębie dziedzin szczegółowych (np. ekonomii: Oster, Hamermesh, 1998; lub astronomii: Abt, 1983) wskazują, że nawet pomimo obserwowanego często w wieku 40+ spadku produktywności w ujęciu ilościowym (liczby publikacji), niekoniecznie można mówić o spadku ich wartości twórczej (mierzonej np. liczbą cytowań, prawdopodobieństwem publikacji w uznanych pismach).

Różnice pomiędzy poszczególnymi dziedzinami nauki podkreślają również B. Weinberg i D. Galenson (2005), którzy wśród noblistów z ekonomii wyróżniają dwie grupy: pierwszą – o podejściu konceptualnym, osiągającą największe sukcesu naukowe w wieku trzydziestu kilku lat; drugą – o podejściu eksperymentalnym, w której największe osiągnięcia przypadają na wiek pięćdziesięciu kilku lat. Dodatkowo, B. Jones (2010) analizując kariery noblistów stwierdza, że w ciągu ostatnich stu lat nastąpił wzrost przeciętnego wieku, w którym dokonywali oni największych osiągnięć, co, według niego, odzwierciedla przyrost wiedzy niezbędnej do przyswojenia.

Praca naukowa obejmuje jednak bardzo wąski obszar rynku pracy, dodatkowo znajduje się na krańcu swoistego kontinuum zawodów, po którego przeciwległej stronie moglibyśmy umieścić sportowców. Zróżnicowanie to, do którego jeszcze powrócę, odnosi się do związku pomiędzy wymaganiami pracy a zdolnościami, które zmieniają się wraz z wiekiem (w tym przypadku wiedza i doświadczenie versus sprawność fizyczna).

Wiele badań nad związkiem wieku z produktywnością indywidualną oraz kosztami, w szerszym zakresie rodzajów pracy, wskazuje, że szczyt produktywności jest zazwyczaj osiągany przez pracowników, w zależności od zawodu oraz innych uwarunkowań, pomiędzy 25 a 45 r.ż., natomiast po 50 r.ż. produktywność zazwyczaj spada (por. przeglądy: Simonton, 1988; Skirbekk, 2004; Engelhardt i in., 2009; Silverstein, 2008; Wei, Richardson, 2010; Conen, 2013: 105-107).

Niemniej, wyniki przeglądów i metaanaliz nie pozwalają na wyciągnięcie tak jednoznacznych wniosków.

R. Hutchens (1989) po obszernym przeglądzie literatury dostępnej pod koniec lat 80. stwierdził, że jesteśmy jeszcze daleko od zrozumienia tych mechanizmów. Zwrócił on uwagę na konieczność segmentacji zawodów, ponieważ najprawdopodobniej w przypadku różnych typów prac będziemy obserwować różne zależności. Sugerował on np., że mechanizm kontraktów z odroczoną zapłatą będzie częściej spotykany w zawodach, w których wydajność nie jest łatwo obserwowalna.

Trzy najczęściej cytowane metaanalizy (McEvoy, Cascio, 1989; Sturman, 2003; Ng, Feldman, 2008) dostarczają dowodów przeczących tezie o związku wieku z produktywnością

indywidualną, przynajmniej na poziomie ogólnym. McEvoy i Cascio (1989) wyciągnęli taki wniosek na podstawie metaanalizy 96 badań opublikowanych w latach 1965-86. Dotyczył on zarówno badań stosujących bezpośredni pomiar produktywności, jak również opinii przełożonych³³.

M. Sturman (2003) bazował na 115 badaniach (167 próbkach, w tym 108 stosowało oceny przełożonych i 38 pomiar bezpośredni). Zaproponował on ważne rozróżnienie na prace o małym i dużym poziomie złożoności. Poza wiekiem, kontrolował również efekt stażu w danej firmie oraz ogólnego doświadczenia zawodowego. Zależność pomiędzy produktywnością a wiekiem, stażem lub doświadczeniem przybierała kształt odwróconego U jedynie w pracach prostych. Natomiast w pracach złożonych wydajność rosła wraz z doświadczeniem zawodowym.

Natomiast Ng i Feldman (2008) na podstawie 380 badań dokonali metaanalizy związku wieku z dziesięcioma wymiarami szeroko pojętej wydajności w pracy. Jednak i tutaj związek z kluczowym dla pracy wymiarem wydajności (core task performance) wyniósł zero. W ujęciu szerszym, starsi pracownicy wykazywali silniejsze zaangażowanie w funkcjonowanie organizacji, częściej uczestniczyli w nieobowiązkowych zadaniach i bardziej dbali o bezpieczeństwo. Do tego rzadziej angażowali się w kontrproduktywne działania i unikali pracy oraz sporadycznie przejawiali agresję. Autorzy konkludują, że starsi pracownicy są tak samo zmotywowani do pracy jak pracownicy młodsi, a swoje ewentualne spadki w wydajności w kluczowych dla pracy zadaniach rekompensują innymi atrybutami i działaniami.

Do podobnych wniosków o braku uniwersalnego związku wieku i produktywności indywidualnej, po obszernym przeglądzie literatury, doszedł także S. Czaja (1995). Według niego, związku tego nie da się jednoznacznie generalizować, zależy on bowiem m.in. od typu wykonywanej pracy oraz szeregu czynników środowiskowych, a także wpływu innych czynników indywidualnych, takich jak wykształcenie, umiejętności czy doświadczenie. Ten kierunek rozważań skierował badaczy ku analizie determinant produktywności (indywidualnych i środowiskowych), m.in. analizując związek produktywności z wiekiem P. Warr (1993) zaproponował typologię zawodów, bardziej skupiając się na aspektach organizacyjnych i zarządzaniu oraz na psychologii starzenia się (zob. rozdz. II.3.2). Dodatkowo, ograniczenia interpretacyjne danych na temat produktywności indywidualnej (głównie danych przekrojowych) skierowały ekonomistów w stronę bardziej zaawansowanych metod pomiaru produktywności na poziomie organizacyjnym, szczególnie w ujęciu longitudinalnym.

33 Do ich wyników należy jednak podchodzić ostrożnie; m.in. posługiwali się oni uproszczonym modelem liniowym (korelacji Pearsona), analizowali badania przekrojowe, w większości przeprowadzone na niewielkich próbach, często dotyczące grupy o stosunkowo niewielkim zróżnicowaniu wiekowym. Zróżnicowanie wyników było bardzo duże: korelacje wieku i wydajności w poszczególnych badaniach wynosiły od -0,44 do +0,66 (średnia 0,06; odchylenie standardowe 0,12).